Luận án Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển các doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG THỊ MAI HƢƠNG CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN PHÁT TRIỂN CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT NHỎ VÀ VỪA VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2022 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG THỊ MAI HƢƠNG CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN PHÁT TRIỂN CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT NHỎ VÀ VỪA VIỆT NAM Ngành : Quản lý Kinh tế Mã số : 9.34.04.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TS. Đỗ Hoài Nam 2. TS. Tạ Quang Bình HÀ NỘI - 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢI LUẬN ÁN Đặng Thị Mai Hƣơng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án .............................. 3 2.1. Mục đích nghiên cứu chung ................................................................................. 3 2.2. Mục đích nghiên cứu cụ thể ................................................................................. 3 2.3. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................... 4 3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu .................................................... 4 3.1. Đối tượng nghiên cứu........................................................................................... 4 3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 4 3.3. Nguồn số liệu ....................................................................................................... 5 3.4. Quy trình nghiên cứu ........................................................................................... 6 Quy trình nghiên cứu được chia làm 3 giai đoạn, gồm 07 bước như sau: .................. 6 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu ................................................ 7 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ............................................................... 8 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ............................................................. 8 7. Cấu trúc luận án .................................................................................................... 9 Chƣơng 1 .................................................................................................................. 11 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH ..................................................................................... 11 NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .......................................................... 11 1.1. Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ....................................................................................................... 11 1.1.1. Nghiên cứu ở nước ngoài ................................................................................ 11 1.1.2. Nghiên cứu ở Việt Nam .................................................................................. 15 1.2. Nghiên cứu về phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ...................... 17 1.2.1. Nghiên cứu về các tiêu chí đánh giá sự phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ........................................................................................................................ 17 1.2.1.1. Nghiên cứu ở nƣớc ngoài ................................................................... 17 1.2.1.2. Nghiên cứu ở Việt Nam...................................................................... 17 1.2.2. Nghiên cứu về giải pháp phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ......... 20 1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu ........................................................................ 25 1.3.1. Nhận xét chung ............................................................................................... 25 1.3.2. Khoảng trống nghiên cứu của đề tài ............................................................... 27 1.4. Những vấn đề luận án sẽ giải quyết ................................................................ 29 Tiểu kết chƣơng 1 ..................................................................................................... 30 Chƣơng 2 .................................................................................................................. 31 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM .................................................................. 31 KHAI THÁC CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN .............................................. 31 SỰ PHÁT TRIỂN CỦA DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT NHỎ VÀ VỪA ............. 31 2.1. Cơ sở lý luận về các nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ....................................................................................................... 31 2.1.1. Khái lược chung về doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ................................. 31 2.1.2. Đặc điểm các Doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa .......................................... 33 2.1.2.1. Về ngành và lĩnh vực hoạt động ....................................................... 33 2.1.2.2. Về hình thức sở hữu ........................................................................... 33 2.1.2.3. Về phƣơng thức tạo lập và sử dụng các nguồn lực của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ............................................................................ 33 2.1.2.4. Về thị trƣờng tiêu thụ sản phẩm của các doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ........................................................................................................ 35 2.1.2.5. Về cơ chế điều tiết hoạt động của các doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ............................................................................................................... 35 2.1.3. Vai trò của các Doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ........................................ 35 2.1.3.1. Góp phần phát triển sản xuất, thúc đẩy tăng trƣởng và phát triển kinh tế ............................................................................................................... 35 2.1.3.2. Góp phần vào công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc và chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hƣớng phát huy tiềm năng, lợi thế so sánh của ngành, vùng và quốc gia ................................................................. 36 2.1.3.3. Góp phần giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho ngƣời lao động, xóa đói, giảm nghèo, thực hiện công bằng xã hội .............................. 36 2.1.3.4. Góp phần thúc đẩy phát triển các loại thị trƣờng vốn, lao động, công nghệ .......................................................................................................... 37 2.1.3.5. Là nguồn thu quan trọng của ngân sách Nhà nƣớc và là khu vực thu hút đƣợc nhiều vốn đầu tƣ tƣ nhân ........................................................ 37 2.2. Cơ sở lý thuyết phát triển các doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ....................... 38 2.2.1. Lý thuyết các giai đoạn tăng trưởng của doanh nghiệp .................................. 38 2.2.2. Lý thuyết phát triển doanh nghiệp dựa trên nguồn lực ................................... 39 2.2.3. Lý thuyết cạnh tranh của M. Porter ................................................................. 41 2.3. Chỉ tiêu đánh giá sự phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ............ 42 2.3.1. Nhóm chỉ tiêu đánh giá sự tăng trưởng về số lượng DNSXNVV .................. 43 2.3.2. Nhóm chỉ tiêu đánh giá chuyển dịch cơ cấu khu vực doanh nghiệp sản xuất vừa và nhỏ theo hướng tiến bộ .................................................................................. 43 2.3.3. Nhóm chỉ tiêu đánh giá năng lực sản xuất kinh doanh của DNSXNVV ........ 44 2.3.5. Nhóm chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sản xuất kinh doanh của DNSXNVV ........ 44 2.3.4. Nhóm chỉ tiêu đánh giá gia tăng đóng góp của DNSXNVV vào phát triển kinh tế - xã hội ........................................................................................................... 45 2.4. Cơ sở lý thuyết về các nhân tố ảnh hƣởng đến doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ...................................................................................................... 46 2.4.1. Cơ sở lý thuyết ................................................................................................ 46 2.4.2. Một số lý luận về các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa ................................................................................................................. 47 2.4.2.1. Trình độ công nghệ sản xuất ........................................................................ 47 2..4.2.2. Nguồn nguyên liệu ...................................................................................... 48 2.4.2.3. Lao động ....................................................................................................... 48 2.4.2.4. Năng lực quản lý .......................................................................................... 49 2.4.2.5. Tiếp cận tài chính ......................................................................................... 49 2.4.2.6. Định hướng tăng trưởng xanh ...................................................................... 50 2.4.2.7. Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp ......................................................... 51 Trịnh Trọng Nghĩa (200) trong “Doanh nghiệp vừa và nhỏ - đầu tàu phát triển kinh tế ở Đài Loan” đã nêu bật vai trò của DNNVV trong việc giải quyết việc làm cho người lạo động, góp phần an dân và ổn định, phát triển kinh tế. .............................. 51 Trần Thị Trà My (2020) cũng đề cập vấn đề cần nâng cao trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp ở việt nam nhằm mục tiêu phát triển bền vững, đặc biệt trong bối cảnh đại dịch đang diễn ra. ........................................................................................ 51 2.4.2.8. Dịch bệnh toàn cầu ....................................................................................... 52 2.4.2.9. Vai trò của Nhà nước ................................................................................... 52 2.4.2.10. Chính sách hỗ trợ của địa phương............................................................. 54 2.5. Kinh nghiệm khai thác các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển DNSXNVV của một số quốc gia trên Thế giới.................................................................................... 54 2.5.1. Trung Quốc ................................................................................................... 54 2.5.1.1. Chính sách phát triển công nghệ ...................................................... 54 2.5.1.2. Chính sách phát triển nguồn nhân lực chất lƣợng cao ................... 55 2.5.1.3. Chính sách hỗ trợ tài chính, thuế ..................................................... 55 2.5.1.4. Chính sách mở rộng thị trƣờng ........................................................ 56 2.5.2. Hàn Quốc ........................................................................................................ 56 2.5.2.1. Chính sách hỗ trợ tài chính, thuế ..................................................... 56 2.5.2.2. Chính sách nguồn nhân lực ............................................................... 57 2.5.2.3. Chính sách đổi mới công nghệ .......................................................... 57 2.5.2.4. Chính sách phát triển thị trƣờng ...................................................... 58 2.5.2.5. Chiến lƣợc tăng trƣởng xanh ............................................................ 58 2.5.3. Nhật Bản .......................................................................................................... 59 2.5.4. Bài học kinh nghiệm cho chính sách phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ............................................................................................................ 59 Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................... 63 Giả thuyết nghiên cứu ............................................................................................... 63 Tiểu kết chƣơng 2 ..................................................................................................... 63 Chƣơng 3 .................................................................................................................. 65 PHÂN TÍCH CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN PHÁT TRIỂN ..................... 65 CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT NHỎ VÀ VỪA............................................. 65 DƢỚI TÁC ĐỘNG TỪ CÁC CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ KINH TẾ ...................... 65 3.1. Quy trình nghiên cứu ....................................................................................... 65 3.2. Thiết kế nghiên cứu .......................................................................................... 66 3.2.1. Thiết kế nghiên cứu định tính ......................................................................... 66 3.2.2. Thiết kế nghiên cứu định lượng sơ bộ ............................................................ 67 3.2.3. Thiết kế nghiên cứu định lượng chính thức .................................................... 68 3.3. Kết quả nghiên cứu định tính và thang đo nghiên cứu ................................ 74 3.3.1. Kết quả nghiên cứu định tính .......................................................................... 74 3.3.2. Kết quả xây dựng thang đo nghiên cứu .......................................................... 76 3.3.2.1. Kết quả nghiên cứu định lƣợng sơ bộ .............................................. 76 3.3.2.2. Bản khảo sát định lƣợng chính thức ................................................ 77 3.4. Phân tích định lƣợng các nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ............................................................................... 77 3.4.1. Mô tả đặc điểm mẫu nghiên cứu ..................................................................... 77 3.4.2. Kiểm định Cronbach’s Alpha ......................................................................... 78 3.4.3. Kết quả phân tích nhân tố khám phá (EFA).................................................... 79 3.4.4. Kết quả phân tích nhân tố khẳng định (CFA) ................................................. 81 3.4.5. Kiểm định mô hình lý thuyết và giả thuyết nghiên cứu bằng mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) ....................................................................................................... 83 3.4.6. Kết luận về các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ....................................................................................................... 89 Tiểu kết chƣơng 3 ..................................................................................................... 90 Chƣơng 4 .................................................................................................................. 91 THỰC TRẠNG CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT NHỎ VÀ VỪA VIỆT NAM ........................ 91 GIAI ĐOẠN 2011 - 2020 ......................................................................................... 91 4.1. Khái quát sự phát triển của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam giai đoạn 2011-2020 ................................................................................................. 91 4.1.1. Tăng trưởng của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ...................... 91 4.1.2. Chuyển dịch cơ cấu doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam................. 92 4.1.2.1. Chuyển dịch cơ cấu của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam theo loại hình doanh nghiệp .............................................................................. 92 4.1.2.2. Chuyển dịch cơ cấu của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam theo khu vực kinh tế .............................................................................. 94 4.1.2.3. Chuyển dịch cơ cấu của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam theo ngành kinh tế .................................................................................. 96 4.1.3. Hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ........................................................................................................................... 98 4.1.3.1. Về tình hình kinh doanh của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam .......................................................................................................... 98 3.1.3.2. Về doanh thu, năng suất lao động, thu nhập bình quân của DNSXNVV Việt Nam ......................................................................................................... 100 4.1.4. Nguồn lực của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ....................... 101 4.1.4.1. Lao động của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ........ 101 4.1.4.2. Vốn sản xuất kinh doanh, tài sản của doanh nghiệp .................... 102 4.1.4.3. Năng lực công nghệ của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ................................................................................................................. 104 4.1.4.4. Tiếp cận tài chính của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ................................................................................................................. 108 4.1.5. Thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ................................................................................................................ 109 4.1.6. Ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 đến hoạt động của doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam .............................................................................................. 112 4.1.6.1. Tác động ............................................................................................ 112 4.1.6.2. Ứng phó ............................................................................................. 113 4.2. Thực trạng các nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển doanh nghiệp sản xuất nhỏ và vừa Việt Nam ............................................................................................. 113 4.2.1. Chính sách nhà nước ..................................................................................... 113 4.2.2. Chính sách của địa phương ........................................................................... 115 4.2.3. Định hướng tăng trưởng xanh ....................................................................... 116 4.2.4. Trình độ công nghệ sản xuất ......................................................................... 117 4.2.5. Nguồn nguyên liệu ........................................................................................ 119 4.2.6. Lao động ........................................................................................................ 120 4.2.7. Năng lực quản lý ........................................................................................... 121 4.2.8. Tiếp cận tài chính .......................................................................................... 122 4.2.9. Trách nhiệm xã hội doanh nghiệp ................................................................. 123 4.2.10. Dịch bệnh toàn cầu và những chính sách hỗ trợ của Chính phủ trong thời kỳ đại dịch ......................................