Luận án Đánh giá hiệu quả can thiệp làm mẹ an toàn ở các bà mẹ có con dưới 2 tuổi tại 5 tỉnh Việt Nam giai đoạn 2006-2012

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG ---------------------*--------------------- NGUYỄN THỊ THANH TÂM ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ CAN THIỆP LÀM MẸ AN TOÀN Ở CÁC BÀ MẸ CÓ CON DƯỚI 2 TUỔI TẠI 5 TỈNH VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2006-2012 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC Hà Nội - 2014 2 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG ---------------------*--------------------- NGUYỄN THỊ THANH TÂM ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ CAN THIỆP LÀM MẸ AN TOÀN Ở CÁC BÀ MẸ CÓ CON DƯỚI 2 TUỔI TẠI 5 TỈNH VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2006-2012 Chuyên ngành: Vệ sinh xã hội học và Tổ chức y tế Mã số: 62.72.01.64 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Nguyễn Viết Tiến 2. GS. Đào Văn Dũng Hà Nội - 2014 3 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi và nhóm nghiên cứu thực hiện tại 5 tỉnh Hà Giang, Hòa Bình, Phú Thọ, Kon Tum và Ninh Thuận. Các số liệu và kết quả trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Tâm 4 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành bản luận án này, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ và hỗ trợ chân thành, hiệu quả của nhiều đơn vị, cá nhân, các thày, cô giáo, các đồng nghiệp, bạn bè, người thân trong gia đình. Tôi xin bảy tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban Giám đốc, Phòng Đào tạo sau đại học – Khoa Đào tạo và Quản lý khoa học, Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương luôn tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS Nguyễn Viết Tiến và GS. TS Đào Văn Dũng, đặc biệt cố PGS. TS Lê Anh Tuấn những người thầy có nhiều kiến thức, kinh nghiệm đã giúp đỡ tôi lựa chọn, định hướng, tận tình giảng dạy và hướng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập, thực hiện đề tài cũng như hoàn thành luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các cơ quan ban ngành của 5 tỉnh: Uỷ ban nhân dân tỉnh, Sở Y tế, Chi cục Dân số/Kế hoạch hóa gia đình tỉnh, Cục Thống kê tỉnh, Phòng Thống kê các huyện, các bệnh viện tỉnh, Trung tâm CSSKSS tỉnh, Trung tâm Y tế của các huyện và Trạm y tế xã trong tỉnh đã tích cực ủng hộ và hợp tác với các cán bộ điều tra trong quá trình thu thập số liệu thực địa tại các địa phương. Tôi vô cùng biết ơn những người cung cấp dịch vụ sức khoẻ sinh sản ở các cơ sở y tế, những cán bộ của Chi cục Dân số/Kế hoạch hóa gia đình, Hội Phụ nữ, Hội Nông dân, những bà mẹ đã chấp thuận tham gia nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến các chuyên gia và các nhà quản lý chương trình từ trung ương đến địa phương về những bình luận sắc sảo, sự góp ý nhiệt tình và có tính xây dựng cho luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn Đảng ủy, Ban Giám đốc và các cán bộ của Bệnh viện Phụ Sản Trung ương, đặc biệt các cán bộ của phòng Tổ chức cán 5 bộ nơi tôi làm việc đã tạo điều kiện, quan tâm và động viên tôi hoàn thành luận án này. Đặc biệt, tôi xin cảm ơn cha mẹ, chồng, hai con, anh chị em, những người thân trong gia đình và bạn bè đã hết lòng ủng hộ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và là động lực giúp tôi vượt qua những khó khăn để đạt được kết quả khoa học và hoàn thành luận án. Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Tâm 6 MỤC LỤC Lời cam đoan Lời cảm ơn Danh mục chữ viết tắt Mục lục Danh mục bảng Danh mục biểu đồ ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN .......................................................................... 17 1.1. Chăm sóc trước, trong và sau sinh ..................................................... 20 1.1.1. Chăm sóc trước sinh (CSTS) ................................................................ 20 1.1.2. Chăm sóc trong khi sinh ........................................................................ 23 1.1.3. Chăm sóc sau sinh ................................................................................. 26 1.1.4. Một số yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận các dịch vụ y tế làm mẹ an toàn 28 1.2. Một số can thiệp về làm mẹ an toàn ................................................... 39 1.2.1. Nâng cấp cơ sở vật chất, cung cấp trang thiết bị và thuốc cần thiết .... 39 1.2.2. Đào tạo cán bộ y tế cung cấp dịch vụ làm mẹ an toàn và chăm sóc sức khỏe sinh sản ......................................................................................... 42 1.2.3. Xây dựng và thực hiện các chính sách và các Hướng dẫn Chuẩn Quốc gia về SKSS và LMAT......................................................................... 45 1.2.4. Truyền thông nâng cao nhận thức của người dân về LMAT .............. 49 1.2.5. Mô hình chăm sóc liên tục bà mẹ và trẻ sơ sinh từ nhà đến bệnh viện 54 1.3. Những yếu tố ảnh hưởng đến chương trình can thiệp làm mẹ an toàn 28 1.3.1. Nguồn nhân lực y tế .............................................................................. 28 1.3.2. Cở sở vật chất ........................................................................................ 34 1.3.3. Công tác theo dõi và giám sát ............................................................... 36 Chương 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............ 57 2.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 57 7 2.2. Thời gian và địa điểm can thiệp và thu thập số liệu ........................... 57 2.3. Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 59 2.3.1 Thiết kế nghiên cứu ............................................................................... 59 2.3.2. Cỡ mẫu nghiên cứu và chọn mẫu ......................................................... 59 2.3.3. Kỹ thuật và công cụ thu thập số liệu ..................................................... 62 2.3.4. Qui trình can thiệp ................................................................................. 62 2.3.5. Một số định nghĩa, khái niệm ............................................................... 69 2.3.6. Bảng biến số nghiên cứu ....................................................................... 71 2.3.7. Phân tích số liệu .................................................................................... 74 2.3.8. Sai số, giới hạn và hạn chế của nghiên cứu .......................................... 75 2.3.9. Đạo đức trong nghiên cứu ..................................................................... 75 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...................................................... 76 3.1. Một số đặc trưng cá nhân của các bà mẹ ............................................ 76 3.1.1 Tuổi và trình độ học vấn: ....................................................................... 76 3.1.2 Dân tộc và tôn giáo: ............................................................................... 77 3.1.3. Số con sống: .......................................................................................... 78 3.2. Hiệu quả can thiệp về kiến thức chăm sóc trước trong và sau sinh ở các bà mẹ ................................................................................................. 79 3.2.1. Hiệu quả can thiệp nâng cao kiến thức và thực hành chăm sóc trước sinh .................................................................................... 79 3.2.2. Hiệu quả can thiệp về kiến thức và thực hành chăm sóc trong sinh .... 90 3.2.3. Hiệu quả can thiệp về kiến thức và thực hành chăm sóc sau sinh ....... 98 3.3. Một số yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả can thiệp.............................. 108 3.3.1. Thiếu nhân lực y tế .............................................................................. 108 3.3.2. Thiếu trang thiết bị .............................................................................. 111 3.3.3. Công tác theo dõi giám sát còn chưa được đồng bộ .......................... 114 3.3.4. Sử dụng dịch vụ tuyến dưới ................................................................ 115 8 Chương 4: BÀN LUẬN ............................................................................ 122 4.1. Hiệu quả can thiệp về chăm sóc trước trong và sau sinh ở các bà mẹ122 4.1.1. Đặc trưng cá nhân của các bà mẹ. ...................................................... 122 4.1.2. Hiệu quả can thiệp nâng cao kiến thức và thực hành chăm sóc trước sinh .................................................................................. 122 4.1.3. Hiệu quả can thiệp về kiến thức và thực hành chăm sóc trong sinh .. 130 4.1.4. Hiệu quả can thiệp về kiến thức và thực hành chăm sóc sau sinh ..... 136 4.2. Một số yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả can thiệp.............................. 142 4.2.1. Thiếu nhân lực y tế .............................................................................. 142 4.2.2. Công tác theo dõi giám sát còn chưa được đồng bộ .......................... 149 4.2.3. Sử dụng dịch vụ tuyến dưới ngày càng ít ........................................... 151 4.2.4. Khả năng tiếp cận dịch vụ làm mẹ an toàn ......................................... 152 KẾT LUẬN ............................................................................................... 160 KIẾN NGHỊ .............................................................................................. 162 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 9 DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Phân bố nhóm tuổi, trình độ học vấn của các bà mẹchung cho 5 tỉnh trước và sau can thiệp ......................................................................... 76 Bảng 3.2. Phân bố dân tộc, tôn giáo của các bà mẹchung cho 5 tỉnh trước và sau can thiệp ............................................................................................. 77 Bảng 3.3. Phân bố số con sống của các bà mẹchung cho cho 5 tỉnh trước và sau can thiệp ............................................................................................. 78 Bảng 3.4. Thay đổi kiến thức về số lần khám thai trước và sau can thiệpchungcho 5 tỉnh ........................................................................... 79 Bảng 3.5. Thay đổi kiến thức về khám thai ít nhất 3 lần cho 1 lần mang thai trước và sau can thiệp theo tỉnh ........................................................... 81 Bảng 3.6. Thay đổi kiến thức về số lần tiêm phòng uốn ván trước và sau can thiệpchung cho 5 tỉnh .......................................................................... 81 Bảng 3.7. Thay đổi kiến thức về tiêm phòng uốn ván ít nhất 2 lần cho 1 lần mang thai trước và sau can thiệp phân tích theo tỉnh .......................... 82 Bảng 3.8. Thay đổi kiến thức về các dấu hiệu nguy hiểm khi mang thai trước và sau can thiệpchung cho 5 tỉnh ............................................................. 83 Bảng 3.9. Thay đổi kiến thức vềít nhất 3 dấu hiệu nguy hiểm khi mang thai trước và sau can thiệp phân tích theo tỉnh ........................................... 84 Bảng 3.10. Thay đổi kiến thức về xử trí các dấu hiệu nguy hiểm khi mang thai trước và sau can thiệp chung cho 5 tỉnh ............................................... 85 Bảng 3.11. Thay đổi kiến thức về xử trí các dấu hiệu nguy hiểm tại cơ sở y tế côngkhi mang thai trước và sau can thiệpphân tích theo tỉnh ............... 86 Bảng 3.12. Thay đổi về thực hành khám thaiđủ từ 3 lần trở lên phân tích theo tỉnh ..................................................................................................... 87 Bảng 3.13. Thay đổi thực hành của cácbà mẹ về nơi khám thai chung cho 5 tỉnh ..................................................................................................... 87 Bảng 3.14 . Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ mang thai được tiêm phòng uốn ván đủ mũi trước và sau can thiệp phân tích theo tỉnh..................................... 89 Bảng 3.15. Thay đổi kiến thức của các bà mẹ về ai là người đỡ đẻ tốt nhất trước và sau can thiệp chung cho 5 tỉnh ........................................................ 90 10 Bảng 3.16. Thay đổi kiến thức về cán bộ y tế là người đỡ đẻ tốt nhất trước và sau can thiệp phân tích theo tỉnh ........................................................ 91 Bảng 3.17. Thay đổi kiến thức biết các dấu hiệu nguy hiểm khi sinh trước và sau can thiệpchung cho 5 tỉnh ................................................................... 91 Bảng3.18. Thay đổi kiến thức của các bà mẹ về biết ít nhất 3 dấu hiệu nguy hiểm trong khi sinh trước và sau can thiệp phân tích theo tỉnh ............ 93 Bảng 3.19 . Thay đổi về nơibà mẹ sinh con trước và sau can thiệp chung cho 5 tỉnh ..................................................................................................... 93 Bảng 3.20. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ sinh con tại cơ sở y tế trước và sau can thiệp phân tích theo tỉnh ..................................................................... 94 Bảng 3.21. Thay đổi về người đỡ đẻ cho bà mẹ sinh con trước và sau can thiệp chung cho 5 tỉnh.................................................................................. 95 Bảng 3.22. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ sinh con được cán bộ y tế đỡ đẻ trước và sau can thiệp phân tích theo từng tỉnh ................................................ 96 Bảng 3.23. Tỷ lệ phụ nữ mang thai được chồng đưa đi đẻ trong lần sinh gần đây nhất theo từng tỉnh .............................................................................. 97 Bảng 3.24. Tỷ lệ PN được người nhà giúp đỡ chuẩn bị lần sinh đẻ gần đây nhất chung cho 5 tỉnh.................................................................................. 98 Bảng 3.25. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về khám lại sau sinh cho từng tỉnh ..................................................................................................... 99 Bảng 3.26. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về từng dấu hiệu nguy hiểm sau sinh chung cho 5 tỉnh .................................................................. 100 Bảng 3.27. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức đầy đủ về 5dấu hiệu nguy hiểm sau sinh theo từng tỉnh ............................................................. 101 Bảng 3.28. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về thời gian cho trẻ bú lần đầu tiên sau sinh chung cho 5 tỉnh ........................................................... 101 Bảng 3.29. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về các biện pháp tránh thai phân tích theo từng tỉnh..................................................................... 102 Bảng 3.30. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về ít nhất 3 quyền của khách hàng .................................................................................................. 104 Bảng 3.31. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về các quyền của khách hàng trong CSSKSS chung cho 5 tỉnh ....................................................... 105 Bảng 3.32. Thay đổi về thực hành khám lại sau sinh trong vòng 6 tuần từng tỉnh 106 11 Bảng 3.33. Thay đổi về thực hành cho trẻ bú sớm trong vòng 30 phút sau sinh cho 5 tỉnh ......................................................................................... 107 Bảng 3.34. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ áp dụngcác biện pháp tránh thai sau khi sinh theo từng tỉnh ............................................................................ 108 Bảng 3.35. Tỷ lệ các trạm y tế có các phòng theo chuẩn quốc gia ........................ 111 Bảng 3.36. Phân tích đa biến một số yếu tố ảnh hưởng đến việc khám thai đầy đủ (>=3 lần) trước khi sinh của bà mẹ ............................................... 118 Bảng 3.37. Phân tích đa biến một số yếu tố ảnh hưởng đến nơi sinh tại cơ sở y tế của bà mẹ .......................................................................................... 119 Bảng 3. 38. Phân tích đa biến một số yếu tố ảnh hưởng đến cán bộ y tế đỡ đẻ ..... 120 Bảng 4.1. Phân bố thực trạng nhân lực cán bộ y tế tại 5 tỉnh ................................ 142 Bảng 4.2. Các chỉ số theo dõi chăm sóc sản khoa thiết yếu .............................. 146 Bảng 4.3. Phân bố tình hình trang thiết bị của 5 tỉnh ............................................ 147 12 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Thay đổi kiến thức về khám thai ít nhất 3 lần cho một lần mang thai trước và sau can thiệp chung cho cho 5 tỉnh ............ 80 Biểu đồ 3.2. Thay đổi kiến thức về ít nhất 3 dấu hiệu nguy hiểm khi mang thai trước và sau can thiệp chung cho 5 tỉnh ............................ 84 Biểu đồ 3.3. Thay đổi thực hành khám thai đủ từ 3 lần trước và sau can thiệp ........................................................................................ 86 Biểu đồ 3.4. Thay đổi thực hành tiêm phòng uốn ván đủ mũi trước và sau can thiệp .................................................................................. 88 Biểu đồ 3.5. Thay đổi kiến thức biết ít nhất 3 dấu hiệu nguy hiểm khi sinh trước và sau can thiệp chung cho các tỉnh ................................ 92 Biểu đồ 3.6. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ sinh con được cán bộ y tế đỡ đẻ trước và sau can thiệp chung cho 5 tỉnh ................................... 95 Biểu đồ 3.7. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ mang thai được chồng đưa đi đẻ trong lần sinh gần đây nhất theo tỉnh chung cho 5 tỉnh ............ 97 Biểu đồ 3.8. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về khám lại sau sinh chung cho 5 tỉnh ...................................................................... 98 Biểu đồ 3.9. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về về 5 dấu hiệu nguy hiểm sau khi sinh chung cho 5 tỉnh .......................................... 99 Biểu đồ 3.10. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về các biện pháp tránh thai chung cho 5 tỉnh .................................................... 102 Biểu đồ 3.11. Thay đổi về tỷ lệ phụ nữ có kiến thức về ít nhất 3 quyền của khách hàng trong CSSKSS chung cho 5 tỉnh ......................... 103 Biểu đồ 3.12. Thay đổi về thực hành khám lại sau sinh trong vòng 6 tuần chung cho 5 tỉnh ................................................................... 106 Biểu đồ 3.13. Thay đổi về tỷ lệ sử dụng các biện pháp tránh thai sau sinh/5 tỉnh .............................................................................. 107 Biểu đồ 3.14. Tỷ lệ trang thiết bị được cung cấp theo chuẩn Quốc gia tại 5 tỉnh ........................................................................................ 112 13 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLTQĐTD Bệnh lây truyền qua đường tình dục BSCK Bác sĩ chuyên khoa BV Bệnh viện BYT Bộ Y tế BHYT Bảo hiểm y tế CBYT Cán bộ y tế CBQL Cán bộ quản lý CQG Chuẩn Quốc gia CLCSSKSS Chiến lược chăm sóc sức khỏe sinh sản CSSKBMTE Chăm sóc sức khỏe bà mẹ trẻ em CSSKSS Chăm sóc sức khỏe sinh sản CSSS Chăm sóc sau sinh CSTS Chăm sóc trước sinh DS - KHHGĐ Dân số - Kế hoạch hóa gia đình HDCQGVN Hướng dẫn chuẩn Quốc gia Việt Nam IMR Tỷ suất tử vong trẻ dưới 1 tuổi (Infant Motarlity Rate) KT – TĐ – TH Kiến thức – Thái độ - Thực hành LMAT Làm mẹ an toàn (Safe Motherhood) MMR Tỷ suất tử vong mẹ (Maternal Mortality Rate) NHS Nữ hộ sinh NKĐSS Nhiễm khuẩn đường sinh sản PVS Phỏng vấn sâu SC Tổ chức cứu trợ Trẻ em Quốc tế (save the children) 14 SKSS Sức khỏe sinh sản SKSSVTN Sức khỏe sinh sản vị thành niên SKTD Sức khỏe tình dục TFR Tổng tỷ suất sinh (Total Fertility Rate) TT – GD – TT Thông tin - Giáo dục - Truyền thông TTGDSK Truyền thông giáo dục sức khỏe TTB Trang thiết bị TTYT Trung tâm y tế TYT Trạm y tế UBDS&KHHGĐ Ủy ban Dân số & Kế Hoạch Hóa Gia Đình UBDS-GĐ-TE Ủy ban Dân Số, Gia Đình và Trẻ Em (VCPFC) UNFPA Quĩ Dân số Liên hiệp quốc (United Nations Population Fund UNICEF Quĩ Nhi đồng Liên hiệp quốc (United Nations Children's Fund) YSSN Y sĩ Sản Nhi YTTB Y tế thôn bản WHO