Luận án Kỹ thuật sinh sản nhân tạo cá tra (pangasi anodon hypophthalmus) tại trung tâm giống thủy sản tỉnh Đồng Tháp

i TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA THUỶ SẢN Bộ Môn Kỹ Thuật Nuôi Thuỷ Sản Nước Ngọt HUỲNH THỊ HỒNG TIẾM KỸ THUẬT SINH SẢN NHÂN TẠO CÁ TRA (Pangasianodon hypophthalmus) TẠI TRUNG TÂM GIỐNG THỦY SẢN TỈNH ĐỒNG THÁP LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC CHUYÊN NGÀNH NUÔI TRỒNG THỦY SẢN CÁN BỘ HƯỚNG DẪN: Ts. PHẠM MINH THÀNH 2009 i LỜI CẢM TẠ Trước hết tôi xin chân thành cám ơn quí thầy, cô Khoa Thủy Sản – Trường Đại học Cần thơ. Xin bài tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy Phạm Minh Thành, đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện cho em hoàn thành đề tài tốt nghiệp này. Xin cảm ơn đến Ban lãnh đạo Trung Tâm Giống Thủy Sản Tỉnh Đồng Tháp, cô Nguyễn Thị Rô, chú Huỳnh Văn Thiện các anh, chị và các bạn đồng nghiệp tại trung tâm đã giúp đỡ em trong quá trình thực tập tiếp cận thực tế và thu thập số liệu. Xin cám ơn các bạn lớp Nuôi Trồng Thủy Sản LT-K2 đã hỗ trợ động viên em trong quá trình hoàn thành đề tài. Và tôi hoàn thành luận văn này là nhờ phần đóng góp không thể kể hết của gia đình tôi, xin được cám ơn đến tất cả những người thân. Một lần nữa, xin nhận nơi đây lòng biết ơn chân thành tới tất cả mọi người đã giúp đỡ và chia sẻ với tôi để có sự thành công như hôm nay. Xin chân thành cảm ơn. Huỳnh Thị Hồng Tiếm ii TÓM TẮT Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) thuộc hạ lưu sông MeKong có nguồn tài nguyên nước ngọt dòi dào, phong phú, nguồn nước sông này đóng vai trò quan trọng đối với nghề nuôi thủy sản của cả nước, chiếm phần lớn diện tích và sản lượng nuôi trồng. Hiện nay sản phẩm cá Tra (Pangasianodon hypophthalmus) được xem là nguồn xuất khẩu thủy sản quan trọng của nước ta, do đó nhiều hộ nuôi mạnh dạn đầu tư vào đối tượng này. Việc sản xuất giống cá tra nhân tạo, chủ động cung cấp nguồn giống đáp ứng được nhu cầu ngày càng cao của người sản xuất và mở ra một hướng đi mới. đặc biệt là sản xuất giống cá. Mặc dù kỹ thuật sinh sản nhân tạo cá tra được phổ biến rộng rãi ở ĐBSCL nhưng việc quản lý sản xuất và chất lượng con giống vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Chính vì nhu cầu nuôi cá tra thương phẩm ngày càng mở rộng diện tích từ đó để đáp ứng nhu cầu về con giống số lượng và chất lượng nên đề tài “Kỹ thuật sinh sản nhân tạo cá Tra tại Trung Tâm Giống Thủy sản tỉnh Đồng Tháp” được nghiên cứu thực hiện tại Trung Tâm Giống Thủy sản tỉnh Đồng Tháp như sau: Từ những quan sát trong các lần kiểm tra cho cá đẻ, Chúng tôi thấy rằng tại Trung Tâm Giống Thủy sản tỉnh Đồng Tháp có cá bố mẹ thành thục trong suốt thời gian từ tháng 12 đến tháng 5 năm sau. Đàn cá bố mẹ có những cá thể thành thục trong suốt thời gian nghiên cứu, phần nào chứng tỏ rằng cá tra mang đặt điểm sinh sản quanh năm của cá vùng nhiệt đới. Các điều kiện môi trường nuôi vỗ, cho cá đẻ và ấp trứng cá tra là thuận lợi. Các đợt kích thích sinh sản nhân tạo cá tra đạt tỷ lệ cá đẻ từ 58,82 đến 87,5%. Sức sinh sản của cá tra thấp nhất 69.303 trứng/kg cá cái và cao nhất là 143.040 trứng/ kg. Điều này chứng tỏ rằng vào đầu vụ cá có sức sinh sản thấp được tăng dần theo mức độ thành thục của cá đến giữa vụ và chính vụ. Tỷ lệ thụ tinh đạt từ 67,8 đến 83,2 %. Sau 17 – 24 giờ trứng bắt đầu nở, thời gian để cá nở để cá nở hết có thể kéo dài đến 30 giờ. Tỷ lệ dị hình từ 0,7 đến 1,2. iii MỤC LỤC CHƯƠNG I ......................................................................................................... 1 GIỚI THIỆU.................................................................................................... 1 CHƯƠNG II........................................................................................................ 3 LƯỢC KHẢO TÀI LIỆU ................................................................................ 3 2.1. Tình hình phát triển thủy sản trên thế giới ................................................. 3 2.2. Tình hình phát triển thủy sản Việt Nam..................................................... 3 2.3. Đặc điểm sinh học của cá tra (Pangasianodon hypophthalmus) ................. 3 2.3.1. Hệ thống phân loại .......................................................................... 3 2.3.2. Đặc điểm phân bố ........................................................................... 4 2.3.3. Đặc điểm sinh trưởng ..................................................................... 4 2.3.4. Tập tính dinh dưỡng ....................................................................... 5 2.3.5. Đặc điểm sinh sản ........................................................................... 9 2.4. Kỹ thuật nuôi vỗ cá bố mẹ ...................................................................... 10 2.4.1. Chuẩn bị ao nuôi vỗ cá bố mẹ ..................................................... 11 2.4.2. Mùa vụ, thời gian nuôi vỗ cá bố mẹ ............................................ 11 2.4.3. Mật độ thả và tỷ lệ cá bố mẹ ........................................................ 11 2.4.4. Thức ăn nuôi vỗ ............................................................................ 12 2.4.5. Chế độ chăm sóc và kiểm tra sự thành thục của cá ................... 12 2.5. Một số kích dục tố thường dùng trong sinh sản nhân tạo ......................... 13 2.5.1. Não thùy (Hypophysis- tuyến yên) ............................................. 13 2.5.2. HCG (Human Chorionie Gonadotropin) ..................................... 13 2.6. Kỹ thuật sinh sản nhân tạo cá tra ............................................................. 14 2.6.1. Tiêu chuẩn chọn cá bố mẹ ............................................................ 14 2.6.2. Vấn đề ấp trứng ............................................................................. 14 CHƯƠNG III .................................................................................................... 16 VẬT LIỆU PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................... 16 3.1. Thời gian nghiên cứu .............................................................................. 16 3.2. Địa điểm nghiên cứu .............................................................................. .16 3.3. Vật liệu nghiên cứu ................................................................................. 16 3.4. Phương pháp nghiên cứu......................................................................... 16 3.4.1. Nuôi vỗ cá bố mẹ .......................................................................... 16 3.4.2. Kích thích sinh sản nhân tạo cá tra ............................................. 19 3.4.3. Ấp trứng ......................................................................................... 22 3.4.4. Phương pháp thu và phân tích mẫu ............................................. 22 CHƯƠNG IV .................................................................................................... 24 KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ....................................................................... 24 4.1. Tổng quan về Trung Tâm Giống Thủy Sản Đồng Tháp ........................... 24 4.1.1. Vị trí địa lý và cơ sở vật chất ....................................................... 24 4.1.2. Cơ cấu tổ chức và nhân sự ............................................................ 25 4.2. Kết quả nuôi vỗ cá tra bố mẹ ................................................................... 25 4.2.1. Biến động các yếu tố môi trường trong ao nuôi vỗ cá bố mẹ .... 25 iv 4.2.2. Sự thành thục của cá ..................................................................... 26 4.3. Kết quả kích thích cá sinh sản ................................................................. 27 4.3.1. Kết quả kích thích cá sinh sản ..................................................... 27 4.3.2. Sự phát triển phôi.......................................................................... 27 CHƯƠNG V ..................................................................................................... 32 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT........................................................................... 32 I. Kết luận ...................................................................................................... 32 II. Đề xuất...................................................................................................... 32 TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………………33 PHỤ LỤC……………………………………………………………………….35 v DANH SÁCH HÌNH Hình 1: Cá tra (Pangasianodon hypophthalmus) ................................................. 3 Hình 2: Trộn thức ăn cho cá .............................................................................. 18 Hình 3: Thức ăn đã được trộn trước khi cho cá ăn ............................................. 18 Hình 4: Thức ăn công nghiệp ............................................................................ 19 Hình 5: Kiểm tra cá bố mẹ trước khi cho sinh sản ............................................. 19 Hình 6: Vuốt trứng cá cái .................................................................................. 20 Hình 7: Vuốt tinh cá đực ................................................................................... 21 Hình 8: Khử dính cho trứng............................................................................... 21 Hình 9: Ấp trứng trong hệ thống bình Weys ...................................................... 22 Hình 10: Trung Tâm Giống Thủy Sản Đồng Tháp............................................. 24 Hình 11: Các giai đoạn phát triển phôi cá tra ở điều kiện nhiệt độ 28,50 C ........ 29 1 DANH SÁCH BẢNG Bảng 1 :Điều kiện ao nuôi cá bố mẹ .................................................................. 17 Bảng 2 :Thả cá bố mẹ vào ao nuôi ..................................................................... 17 Bảng 3: Thành phần thức ăn chế biến nuôi vỗ cá bố mẹ .................................... 18 Bảng 4: Biến động các yếu tố môi trường trong ao nuôi vỗ cá bố mẹ ................ 25 Bảng 5: Một số chỉ tiêu sinh sản cá ................................................................... 27 Bảng 6: Điều kiện môi trường ấp trứng ............................................................. 28 Bảng 7: Một số chỉ tiêu phát triển phôi .............................................................. 28 2 CHƯƠNG I GIỚI THIỆU Do nhu cầu của người tiêu thụ cũng như giá trị kinh tế khá cao mà cá tra từ lâu đã là loài cá được nuôi phổ biến ở Việt Nam và ở nhiều nơi trên thế giới.Trước đây nguồn giống phục vụ cho nghề nuôi hoàn toàn phụ thuộc vào tự nhiên nên nghề nuôi cá tra khá bấp bênh, đồng thời do việc khai thác quá mức làm cho nguồn cá giống ngày càng cạn kiệt, không còn đủ để đáp ứng nhu cầu sản xuất ngày càng tăng. Chính vì thế yêu cầu cấp thiết đặt ra cho nghề nuôi là phải có nguồn cá giống đủ để cung cấp cho người sản xuất khi mà nguồn cá giống tự nhiên không còn đủ khả năng đáp ứng . Trước khó khăn đặt ra của thực tế sản xuất , từ năm 1960 Thái Lan đã đẩy mạnh đầu tư cho chương trình nghiên cứu sinh sản nhân tạo cá tra và đến năm 1966 đã thành công. Thái Lan trở thành quốc gia đầu tiên sản xuất giống cá tra nhân tạo. Năm 1974 quy trình sản xuất giống cá tra đã tương đối hoàn chỉnh. Sự ra đời của kỹ thuật sinh sản cá tra được xem như một bước ngoặc lớn đánh đấu sự phát triển của nghề nuôi cá tra trên thế giới. Ở Viêt Nam, một số trường và viện nghiên cứu từ lâu đã tiến hành nghiên cứu việc nuôi vỗ và cho sinh sản nhân tạo loài cá này. Các kết quả thu được cho thấy cá tra có khả năng sinh sản bằng phương pháp nhân tạo. Tuy nhiên trong giai đoạn đầu kỹ thuật còn chưa ổn định và có nhiều khó khăn cần tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện. Do đó mãi đến năm 1998 nước ta mới thật sự thành công trong việc cho sinh sản nhân tạo cá tra và đưa vào sản xuất đại trà. Nếu như trước đây nguồn cá giống được cung cấp chủ yếu từ hệ thống sông tiền, sông Hậu thì từ đây nguồn cá giống sinh sản nhân tạo trở thành nguồn cung cấp chính cho người nuôi. Việc sản xuất giống cá tra nhân tạo, chủ động cung cấp nguồn giống đáp ứng được nhu cầu ngày càng cao của người sản xuất và mở ra một hướng đi mới, phát triển nhanh chóng cho nghề nuôi cá tra vốn dĩ là một phần cuộc sống của người dân Đồng bằng Sông Cửu Long. Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) thuộc hạ lưu sông MeKong có nguồn tài nguyên nước ngọt dòi dào, phong phú, nguồn nước sông này đóng vai trò quan trọng đối với nghề nuôi thủy sản của cả nước, chiếm phần lớn diện tích và sản lượng nuôi trồng. Chế độ thổ nhưỡng và thủy văn ở ĐBSCL tương đối thuận lợi cho phát triển nuôi trồng thủy sản, nhóm cá nước ngọt đặc biệt là các loài nước ngọt như: cá rô đồng, cá lóc, cá rô phi, cá tra, cá basa,... Nhờ thị trường 3 ngày càng mở rộng , nhu cầu tiêu thụ ngày càng cao mà trong năm 2003 sản lượng cá tra, basa đạt trên 250.000 tấn và đến năm 2004 sản lượng tăng lên 315.00 tấn. Trong những năm gần đây nghề nuôi cá tra, basa tại ĐBSCL phát triển rất nhanh, với tổng sản lượng 400.000 tấn, chiếm 11% kim ngạch xuất khẩu toàn ngành thủy sản năm 2005 (Phạm Thị Thu Hồng, 2006), đến năm 2007 sản lượng cá Tra nuôi của vùng ĐBSCL đạt hơn 1.000.000 tấn (Bộ Thủy sản, 2007). Hơn nữa, hiện nay sản phẩm cá Tra được xem là nguồn xuất khẩu thủy sản quan trọng của nước ta, do đó nhiều hộ nuôi mạnh dạn đầu tư vào đối tượng này. Nhờ tổ chức nuôi qui mô lớn, biết áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật kết hợp với những kinh nghiệm thực tiển qui trình nuôi hoàn chỉnh, tạo được lợi thế cạnh tranh trên thương trường quốc tế so với nhiều loài cá nước ngọt khác ở Trung Quốc, Thái Lan và Indonesia…Thịt cá Tra fillet thương phẩm của ĐBSCL đã có mặt ở hầu hết trên nhiều thị trường của khoảng 65 nước, mang lại nguồn ngoại tệ lớn mỗi năm. Mặc dù kỹ thuật sinh sản nhân tạo cá tra được phổ biến rộng rãi ở ĐBSCL nhưng việc quản lý sản xuất và chất lượng con giống vẫn chưa được quan tâm đúng mức.Chính vì nhu cầu nuôi cá tra thương phẩm ngày càng mở rộng diện tích từ đó để đáp ứng nhu cầu về con giống số lượng và chất lượng nên đề tài “Kỹ thuật sinh sản nhân tạo cá Tra tại Trung Tâm Giống Thủy sản tỉnh Đồng Tháp” tiếp tục được thực hiện. Mục tiêu của đề tài: Thông qua thực hiện đề tài tiếp cận thực tế sản xuất cá giống, nâng cao kỹ năng nghề nghiệp;đồng thời thu thập thông tin về những vấn đề thuộc kỹ thuật sản xuất giống cá tra tại Trung Tâm Giống Thủy sản tỉnh Đồng Tháp. Nội dung nghiên cứu: Khái quát về Trung Tâm Giống Thủy sản tỉnh Đồng Tháp Nuôi vỗ cá bố mẹ Kích thích sinh sản cá Ấp trứng và theo dõi sự phát triển phôi 4 CHƯƠNG II LƯỢC KHẢO TÀI LIỆU 2.1. Tình hình phát triển thủy sản trên thế giới Nguồn lợi và sản phẩm thủy sản mang lại từ các hoạt động nuôi trồng thủy sản, bảo vệ và khai thác hợp lý từ con người đã đóng góp tích cực vào sự an toàn thực phẩm cho con người trên khắp các châu lục. Tổng sản phẩm thủy sản thế giới năm 2001 ước đạt 128,8 triệu tấn trong đó nuôi trồng là 37,5 triệu tấn. Năm 2002 tổng sản lượng thủy sản thế giới là 133 triệu tấn trong đó sản lượng nuôi trồng là 51,4 triệu tấn (Lowther, 2004). 2.2. Tình hình phát triển thủy sản Việt Nam Ở Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ 21, sản lượng thủy sản nuôi trồng có tốc độ tăng trưởng rất cao, vượt xa tốc độ tăng trưởng của khai thác. Từ năm 1990 - 2000, Việt Nam đã trở thành một trong 10 nước có sản lượng cá nuôi lớn nhất thế giới, sau Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia, Nhật Bản, Thái Lan, Bangladesh (Bộ Thủy Sản, 2006). 2.3. Đặc điểm sinh học của cá tra (Pangasianodon hypophthalmus) 2.3.1. Hệ thố ng phân loạ i Hình 1: Cá tra (Pangasianodon hypophthalmus) Theo hệ thống phân loại gần đây của Komarudin và Pariselle, 2000; Tana, 2000 cá Tra có hệ thống phân loại như sau: Bộ: Siluriformes Họ: Pangasiidae Giống: Pangasianodon Loài: Pangasianodon hypophthalmus (Komarudin và Pariselle, 2000; Tana, 2000) 5 Trước đây,loài cá Tra nuôi Pangasius hypophthalmus được mô tả lần đầu bởi Sauvage năm 1878 ở Campuchia, tên khoa học của cá Tra còn có nhiều tên khác dựa trên cơ sở những tài liệu các tác giả nước ngoài mô tả cá ở các khu hệ cá lân cận như Thái Lan (Smith, 1945). Nhưng theo kết quả định danh lại của Robert và Vidthayanon (1991) cá tra được xếp vào họ Schilbeidae và tên khoa học của chúng là Pangasius micronemus Bleeker, 1847 (Yên et al, 1992; Khoa và Hương, 1993). Ngoài ra, ở Thái Lan, Indonesia, Malaysia, cá tra còn có tên khoa học khác là Pangasius sutchi (Cacot, 1998). Nhưng kết quả định danh của Robert và Vidthayanon (1991) đã được kiểm định bởi Loan (1998) vẫn được xem là phù hợp nhất và được dùng phổ biến trong các báo cáo khoa học trong và ngoài nước. 2.3.2. Đặc điểm phân bố Loài cá tra có nguồn gốc từ sông Mekong và sông Chaophraya - Thái Lan (Robert và Vidthayanon, 1991). Ở Việt Nam, cá tra phân bố trên sông Tiền, sông Hậu, nhiều nhất là ở vùng hạ lưu. Cá Tra bột được vớt chủ yếu trên sông Tiền, sông Hậu, cá trưởng thành chỉ thấy trong ao nuôi, rất ít khi tìm thấy trong tự nhiên (Yên et al, 1992). Theo Cacot (1999), ở hạ lưu sông Cửu Long có 11 loài chủ yếu thuộc giống Pangasius, trong đó có 8 loài có kích thước lớn (chiều dài lớn hơn 50cm). Đặc biệt có 2 loài là cá Tra (Pangasianodon hypophalmus) và cá Basa (Pangasius bocourti ) được nuôi rất nhiều ở đồng bằng sông Cửu Long. 2.3.3. Đặc điểm sinh trưởng Cá Tra có khả năng sống tốt trong điều kiện ao tù nước đọng, nhiều mùn bã hữu cơ, hàm lượng oxy hòa tan thấp và có thể thả nuôi với mật độ cao. Cá Tra có tốc độ tăng trưởng tương đối cao, là loài tăng trưởng nhanh nhất trong 10 loài thuộc giống Pangasius (Lazard, 1998) và Pangasianodon. Cá Tra bột hết noãn hoàng có chiều dài trung bình từ 1-1,1cm, sau 14 ngày ương đạt 2,0-2,3cm và trọng lượng là 0,52g. Cá năm tuần tuổi đạt 1,28-1,5g, chiều dài 5-6cm. Sau một năm cá đạt 0,7-1,5 kg và đến 3-4 tuổi đạt 3-4kg. Cá còn nhỏ tăng nhanh về chiều dài, khi cá đạt 2,5 kg là bước vào thời kỳ tích lũy mỡ, cần có chế độ nuôi dưỡng thích hợp để phát dục tốt. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng còn tùy thuộc rất lớn vào mật độ nuôi, chất lượng và số lượng thức ăn cung cấp. Độ béo (mỡ) cũng tăng dần theo sự phát triển của cá, ở năm đầu tiên độ béo tăng nhanh nhất, qua các năm sau độ béo biến đổi không đáng kể: cá có trọng lượng 11,2g có độ béo 0,99%, cá 560g có độ béo 1,6%, nhưng cá 3 tuổi nặng 3,62kg có độ béo là 1,62%. Cá đực có độ béo cao hơn cá cái (Trần Thanh Xuân, 1994). 6 Tương quan giữa độ tuổi và trọng lượng cho thấy cá tăng trưởng nhanh ở những năm đầu, về sau chậm dần. Cỡ cá trên 10 tuổi trong tự nhiên (ở Campuchia) tăng trọng rất ít, cá nuôi trong ao 9 năm đạt 16,5 kg trong khi cá trong tự nhiên cỡ 20 tuổi cũng chỉ đạt 15- 17 kg (Bộ Thủy sản, 1991). 2.3.4. Tậ p tính dinh dưỡng Cũng như các loài khác, dinh dưỡng rất cần thiết cho sự thành thục và phát triển của cá khi bắt đầu ăn thức ăn ngoài, cá tra ăn phiêu sinh động vật. Thức ăn ưa thích của chúng là nhóm Cladocera, nhóm Rotifer cũng xuất hiện nhiều trong dạ dày nhưng do kích thước nhỏ nên vai trò dinh dưỡng của Rotifer không cao (Anh và Ðoan, 1997). Trong điều kiện ương nuôi trên bể, chúng có thể sử dụng được nhiều loại thức ăn như: Artermia, trùn chỉ, Moina, Rotifer, thức ăn chế biến… Tuy nhiên, ấu trùng Artemia và trùn chỉ cho tỉ lệ sống cao và sinh trưởng của cá tốt nhất (Hùng et al, 1998). Cá Tra khi hết noãn hoàng có thể bắt đầu ăn lẫn nhau và chúng vẫn tiếp tục ăn nhau nếu cá ương không được cho ăn đầy đủ. Khi khảo sát cá bột vớt trong tự nhiên vẫn thấy chúng ăn lẫn nhau ngay trong các đáy chứa cá bột vớt được, ngoài ra còn thấy trong dạ dày của chúng có rất nhiều phần cơ thể và mắt cá con các loài cá khác (Anh và ctv, 1979). Cá con 12 ngày tuổi sử dụng hiệu quả thức ăn chế biến (Xuân và ctv, 2000). Cá Tra càng lớn, phổ thức ăn của cá càng rộng. Theo Xuân, 1994 khi nghiên cứu thành phần thức ăn trong dạ d