Luận án Nghiên cứu giải phẫu hệ thống ống bán khuyên ứng dụng trong phẫu thuật

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG HỌC VIỆN QUÂN Y NGUYỄN THANH VINH NGHIÊN CỨU GIẢI PHẪU HỆ THỐNG ỐNG BÁN KHUYÊN ỨNG DỤNG TRONG PHẪU THUẬT Chuyên ngành: Khoa học y sinh Mã số: 9 72 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. PHẠM NGỌC CHẤT 2. GS.TS. LÊ GIA VINH Hà Nội, Năm 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Thanh Vinh MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục chữ viết tắt trong luận án Danh mục thuật ngữ Anh-Việt Danh mục các bảng Danh mục các hình MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU .......................................................... 3 1.1. Đặc điểm giải phẫu hệ thống ống bán khuyên ...................................... 3 1.1.1. Sự phân chia tai trong ..................................................................... 3 1.1.2. Giải phẫu hệ thống ống bán khuyên ................................................ 4 1.1.3. Mạch máu và thần kinh ................................................................ 10 1.2. Liên quan giữa ống bán khuyên với các cấu trúc lân cận .................... 13 1.2.1. Liên quan với nền sọ .................................................................... 13 1.2.2. Liên quan ống bán khuyên với hang chũm và ống thông hang ...... 16 1.2.3. Liên quan ống bán khuyên với thần kinh VII ................................ 18 1.2.4. Liên quan ống bán khuyên với hệ thống thông bào quanh mê nhĩ. 20 1.2.5. Xoang tĩnh mạch bên .................................................................... 23 1.3. Đường vi phẫu tích tiếp cận hệ thống ống bán khuyên ....................... 24 1.3.1. Đường vi phẫu tích qua xương thái dương.................................... 24 1.3.2. Đường vi phẫu tích qua đáy sọ ..................................................... 26 1.3.3. Đường xuyên mê nhĩ .................................................................... 28 1.4. Ứng dụng vào lâm sàng ...................................................................... 29 CHƯƠNG 2 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............. 32 2.1. Đối tượng nghiên cứu ......................................................................... 32 2.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 32 2.2.1. Địa điểm nghiên cứu .................................................................... 32 2.2.2. Tiêu chuẩn nghiên cứu ................................................................. 32 2.2.3. Phương tiện nghiên cứu ................................................................ 33 2.2.4. Tiến hành nghiên cứu ................................................................... 35 2.2.5. Các biến số nghiên cứu ................................................................. 48 2.2.6. Xử lý số liệu ................................................................................. 54 2.3. Vấn đề Y đức ..................................................................................... 54 CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...................................................... 55 3.1. Đặc điểm giải phẫu các ống bán khuyên ............................................. 55 3.1.1. Đặc điểm chung ............................................................................ 55 3.1.2. Đặc điểm giải phẫu ống bán khuyên màng ................................... 58 3.1.3. Đặc điểm giải phẫu ống bán khuyên xương .................................. 62 3.1.4. Ghi nhận những thay đổi về hình thái của các ống bán khuyên ..... 78 3.2. Liên quan giữa các ống bán khuyên với các cấu trúc lân cận .............. 79 3.2.1. Hang chũm - Ống thông hang ....................................................... 79 3.2.2. Xoang tĩnh mạch bên .................................................................... 80 3.2.3. Xương đáy sọ giữa ....................................................................... 81 3.2.4. Khoảng cách giữa trụ đe đến giữa bao xương các ống bán khuyên .......................................................................................... 82 3.2.5. Khoảng cách từ đoạn 3 dây VII đến giữa bao xương các ống bán khuyên .......................................................................................... 84 3.2.6. Các nhóm thông bào quanh mê nhĩ ............................................... 86 CHƯƠNG 4 BÀN LUẬN ............................................................................ 88 4.1. Đặc điểm giải phẫu hệ thống ống bán khuyên .................................... 88 4.2. Liên quan giữa ống bán khuyên với một số cấu trúc lân cận ............. 105 4.2.1. Hang chũm và ống thông hang ................................................... 105 4.2.2. Xoang tĩnh mạch bên .................................................................. 107 4.2.3. Nền hố sọ giữa ........................................................................... 108 4.2.4. Khoảng cách từ trụ đe đến giữa bao xương ống bán khuyên ....... 111 4.2.5. Khoảng cách từ đoạn 3 dây VII đến giữa bao xương ống bán khuyên ........................................................................................ 113 4.2.6. Các nhóm thông bào quanh mê nhĩ ............................................. 117 KẾT LUẬN ................................................................................................ 121 HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI ........................................................................... 123 KIẾN NGHỊ ............................................................................................... 124 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Phần viết tắt Phần viết đầy đủ 1 B Xương búa 2 bOBK Bóng ống bán khuyên 3 bxOBK Bao xương ống bán khuyên 4 CD Chiều dài 5 CR Chiều rộng 6 Đ Xương đe 7 ĐK Đường kính 8 Đm Động mạch 9 LC Lồi cung 10 N Ống bán khuyên ngoài 11 OBK Ống bán khuyên 12 OBKm Ống bán khuyên màng 13 S Ống bán khuyên sau 14 T Ống bán khuyên trước 15 TB Trụ bóng 16 TC Trụ chung 17 TĐ Trụ đe 18 TMB Xoang tĩnh mạch bên DANH MỤC THUẬT NGỮ ANH - VIỆT Tiếng Anh Tiếng Việt acousticofacial ganglion Hạch mặt - thính giác aditus ad antrum Ống thông hang (sào đạo) ampulla Bóng anterior inferior cerebellar artery Động mạch tiểu não dưới trước anterior vestibular artery Động mạch tiền đình trước anterior vestibular vein Tĩnh mạch tiền đình trước apical area Vùng đỉnh arcuate eminence Lồi cung basilar artery Động mạch nền bony labyrinth Mê nhĩ xương bony semicircular canal Ống bán khuyên xương bony spicule Vách xương của thông bào bustress, strut Trụ đe cochlear aqueduct Cống ốc tai common cochlear artery Động mạch ốc tai chung common macula Vết chung common modiolar vein Tĩnh mạch trụ chung Crista Mào crus commune Trụ chung endolymphatic diverticulum Túi nội dịch endolymphatic space Khoang nội dịch facial recess Ngách mặt geniculate ganglion Hạch gối inferior petrosal sinus Xoang đá dưới Tiếng Anh Tiếng Việt infralabyrinthine cells Nhóm thông bào dưới mê nhĩ labyrithine artery Động mạch mê nhĩ Lateral membranous semicircular canal OBK màng ngoài Lateral osseous semicircular canal OBK xương ngoài lateral venous sinus Xoang tĩnh mạch bên main cochlear artery Động mạch ốc tai chính mastoid air cell tracts Các đường thông bào xương chũm Mastoid antrum Hang chũm (sào bào) Membranous semicircular canal ống bán khuyên màng Membranous semicircular canal Ống bán khuyên màng Membranous semicircular canal,common end Bóng OBK màng, trụ chung Membranous semicircular canal,lateral ampular Bóng OBK màng ngoài Membranous semicircular canal,posterior ampular Bóng OBK màng sau Membranous semicircular canal,superior ampular Bóng OBK màng trên (trước) neuromembranous Màng – thần kinh osseous labyrinth, bony labyrinth Mê nhĩ xương Osseous semicircular canal OBK xương Osseous semicircular canal, ampular end OBK xương, trụ bóng Osseous semicircular canal, common end OBK xương, trụ chung Osseous semicircular canal, simple end OBK xương, trụ đơn otic capsule Bao tai perilabyrinthine cell tracts Đường thông bào quanh mê nhĩ Tiếng Anh Tiếng Việt perilymphatic space Khoang ngoại dịch peritubal area Vùng quanh vòi nhĩ petrous apex Đỉnh xương đá petrous bone cell tract Đường thông bào xương đá Posterior membranous semicircular canal OBK màng sau Posterior Osseous semicircular canal OBK xương sau posterior vestibularartery Động mạch tiền đình sau posterior vestubular vein Tĩnh mạch tiền đình sau posteromedial tract Đường sau – trong Precochlear or prelabyrinthine cell tracts Đường thông bào trước ốc taihay trước mê nhĩ saccular duct Ống cầu nang Scarpa ganglion Hạch scarpa Semicircular duct Ống bán khuyên Sigmoid sinus Xoang xichma singular nerve Thần kinh đơn độc spiral ganglion Hạch xoắn ốc stria vascularis Vân mạch stylomastoid foramen Lỗ trâm-chũm subarcuate cell tract Đường thông bào dưới cung subarcuate tract Đường dưới cung sublabyrinthine cell tracts Đường thông bào dưới mê nhĩ sublabyrinthine hay infralabyrinthine cell tracts Đường thông bào dưới mê nhĩ Superior membranous semicircular canal OBK màng trên (trước) Superior osseous semicircular canal OBK xương trước (trên) Tiếng Anh Tiếng Việt superior petrosal sinus Xoang đá trên superior prelabyrinthine cell tract Đường thông bào trướcmê nhĩ, trên superior retrolabyrinthine or retrolabyrinthine cells Thông bào sau mê nhĩ, phía trên hay thông bào sau mê nhĩ superlabyrinthine cells Nhóm thông bào trên mê nhĩ supralabyrinthine cells hay petrosal crest cells Thông bào trên mê nhĩ hay thông bào mào xương đá supralabyrinthine hay superior perilabyrinthine cell tracts Đường thông bào trên mê nhĩ suprameatal cells Thông bào trên ống tai trong translabyrinthine hay intralabyrinthine cells Thông bào xuyên mê nhĩ hay trong mê nhĩ ultricular duct Ống soan nang Vestibular aqueduct Cống tiền đình Vestibule Tiền đình Vestibulocochlear artery Động mạch tiền đình - ốc tai Vestibulocochlear vein Tĩnh mạch tiền đình - ốc tai DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng Tên bảng Trang 3.1 Phân bố theo tuổi ............................................................................. 55 3.2 Phân bố theo giới ............................................................................. 55 3.3 Phân bố theo bên tai nghiên cứu ....................................................... 55 3.4 Hình thái chung các ống bán khuyên ................................................ 56 3.5 Nhóm không phân biệt rõ ống bán khuyên ....................................... 56 3.6 Vị trí động mạch dưới cung.............................................................. 57 3.7 Vị trí động mạch dưới cung trong vách ống bán khuyên trước ......... 57 3.8. Vị trí ống bán khuyên màng trong ống bán khuyên xương ............... 58 3.9 Bóng ống bán khuyên màng trong bóng ống bán khuyên xương ...... 58 3.10 Liên quan giữa bóng ống bán khuyên màng trước và bóng ống bán khuyên màng ngoài .......................................................................... 59 3.11 Chiều dài trụ chung .......................................................................... 60 3.12 Trụ chung ống bán khuyên màng so với ống bán khuyên màng trước và sau ............................................................................................... 60 3.13 Trụ đơn ống bán khuyên màng ngoài với ống bán khuyên màng ngoài ................................................................................................ 61 3.14 Khoảng cách động mạch dưới cung đến trụ chung ........................... 61 3.15 Chiều rộng bao xương ống bán khuyên ............................................ 62 3.16 Chiều rộng bao xương ống bán khuyên theo giới ............................. 63 3.17 Chiều rộng bao xương ống bán khuyên theo bên tai ......................... 63 3.18 Chiều dày bao xương ống bán khuyên ............................................. 64 3.19 Chiều dày bao xương giữa ống bán khuyên theo giới ....................... 65 3.20 Chiều dày bao xương giữa ống bán khuyên theo bên tai .................. 66 3.21 Đường kính bóng ống bán khuyên xương trước ............................... 67 3.22 Đường kính bóng ống bán khuyên xương theo giới .......................... 68 Bảng Tên bảng Trang 3.23 Đường kính bóng ống bán khuyên xương theo bên tai ..................... 69 3.24 Đường kính ống bán khuyên xương ................................................. 70 3.25 Đường kính giữa ống bán khuyên xương trước theo giới ................. 71 3.26 Đường kính bóng ống bán khuyên xương theo bên tai ..................... 72 3.27 Chiều dài ống bán khuyên ................................................................ 73 3.28 Chiều dài ống bán khuyên theo giới ................................................. 73 3.29 Chiều dài ống bán khuyên trước theo bên tai.................................... 74 3.30 Khoảng cách động mạch dưới cung đến ống bán khuyên xương trước ................................................................................................ 75 3.31 Khoảng cách động mạch dưới cung đến giữa ống bán khuyên xương theo giới ........................................................................................... 76 3.32 Khoảng cách trung bình từ động mạch dưới cung đến giữa ống bán khuyên xương theo bên tai ............................................................... 77 3.33 Liên quan với hang chũm – ống thông hang ..................................... 79 3.34 Liên quan với xoang tĩnh mạch bên ................................................. 80 3.35 Liên quan ống bán khuyên với xương đáy sọ giữa ........................... 81 3.36 Khoảng cách giữa trụ đe đến giữa bao xương các ống bán khuyên... 82 3.37 Khoảng cách giữa trụ đe đến giữa bao xương ống bán khuyên theo giới................................................................................................... 82 3.38 Khoảng cách giữa trụ đe đến giữa bao xương ống bán khuyên theo bên tai .............................................................................................. 83 3.39 Khoảng cách từ đoạn 3 dây VII đến giữa bao xương các ống bán khuyên ............................................................................................. 84 3.40 Khoảng cách từ đoạn 3 dây VII đến giữa bao xương ống bán khuyên theo giới ........................................................................................... 84 3.41 Khoảng cách từ đoạn 3 dây VII đến giữa bao xương ống bán khuyên theo bên tai....................................................................................... 85 Bảng Tên bảng Trang 3.42 Nhóm thông bào trên mê nhĩ, phía trước .......................................... 86 3.43 Nhóm thông bào trong mê nhĩ .......................................................... 86 3.44 Nhóm thông bào trên mê nhĩ ............................................................ 87 3.45 Nhóm thông bào sau mê nhĩ ............................................................. 87 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình Tên hình Trang 1.1. Hệ thống ống bán khuyên ................................................................... 4 1.2. Các OBK ............................................................................................ 5 1.3. Mê nhĩ xương và mê nhĩ màng ........................................................... 6 1.4. Hoạt động xoay đầu ............................................................................ 7 1.5. Mặt phẳng của các ống bán khuyên .................................................... 8 1.6. Bóng OBK.......................................................................................... 9 1.7. Động mạch mê nhĩ ........................................................................... 10 1.8. Động mạch mê nhĩ và các nhánh. ..................................................... 11 1.9. Liên quan OBK với sàn hố sọ giữa ................................................... 14 1.10. Liên quan nền sọ sau với các OBK ................................................... 16 1.11. Liên quan sào bào (hang chũm), thượng nhĩvà xoang tĩnh mạch bên với OBK. ................................................................................... 18 1.12. Liên quan thần kinh VII với các OBK .............................................. 19 1.13. Nhóm thông bào quanh mê nhĩ ......................................................... 21 1.14. Nhóm thông bào trên mê nhĩ ............................................................ 22 1.15. Xoang tĩnh mạch bên nhô cao ........................................................... 24 1.16. Mở xương thái dương xác định OBK ngoài ...................................... 25 1.17. Liên quan các OBK với thần kinh VII và mấu ngắn xương đe .......... 26 1.18. Các mốc ở đáy sọ ............................................................................. 27 1.19. Mở các OBK .................................................................................... 28 2.1. Phẫu tích xương thái dương. ............................................................. 32 2.2. Bộ dụng cụ phẫu tích xương thái dương ........................................... 33 2.3. Bộ dụng cụ vi phẫu tích OBK ........................................................... 33 2.4. Khoan điện ....................................................................................... 34 2.5. Các loại mũi khoan. .......................................................................... 34 Hình Tên hình Trang 2.6. Kính vi phẫu và máy hút ................................................................... 34 2.7. Dụng cụ đo ....................................................................................... 35 2.8. Máy quay phim hiệu Amscope. ........................................................ 35 2.9. Đáy sọ .............................................................................................. 36 2.10. Lồi cung (lồi OBK trước) ................................................................. 36 2.11. Khoan phía trước lồi cung ................................................................ 37 2.12. Bộc lộ OBK trước. ........................................................................... 37 2.13. Bộc lộ mặt ngoài xương thái dương. ................................................. 38 2.14. Khoan mặt ngoài xương chũm. ......................................................... 39 2.15. Khoan bỏ thông bào đến hang chũm. ................................................ 39 2.16. Khoan bỏ các thông bào ngoài hang chũm. ....................................... 40 2.17. Khoan bỏ các thông bào gần thần kinh VII. ...................................... 40 2.18. Khoan bỏ thông bào gần thần kinh VII. ............................................ 41 2.19. Bộc lộ khớp búa-đe. ......................................................................... 41 2.20. Khoan bỏ thông bào quanh mê nhĩ. .................................................. 42 2.21. Khoan bỏ các thông bào quanh OBK. ............................................... 42 2.22. Bộc lộ bao xương OBK ngoài và s