Luận án Nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI BÙI DUY THỌ NGHIÊN CỨU HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÀ NỘI - 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI BÙI DUY THỌ NGHIÊN CỨU HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM Ngành: Tổ chức và quản lý vận tải Mã số: 9.84.01.03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TS. Từ Sỹ Sùa 2. TS Lê Thu Hằng HÀ NỘI - 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày 22 tháng 02 năm 2023 Tác giả Bùi Duy Thọ LỜI CẢM ƠN Trong quá trình hoàn thành luận án tác giả đã nhận được sự động viên, giúp đỡ quý báu của nhiều cơ quan, tổ chức, các thầy cô, các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình. Tác giả chân thành cảm ơn tất cả, đặc biệt xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới hai thầy hướng dẫn khoa học là GS. TS. Từ Sỹ Sùa và TS Lê Thu Hằng. Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo cơ quan, các thầy cô Ban lãnh đạo và đồng nghiệp của tác giả trường Đại học Giao thông vận tải đã giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Tác giả Bùi Duy Thọ MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ DANH MỤC BẢNG, BIỂU DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................................................................... 7 1.1 Tổng quan nghiên cứu công bố ở nước ngoài ................................................... 7 1.1.1 Các nghiên cứu chung về hệ thống kiểm soát nội bộ ................................. 7 1.1.2 Hướng nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ gắn với hệ thống thông tin tổ chức ............................................................................................................ 8 1.1.3 Hướng nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ gắn với hoạt động quản trị tổ chức ............................................................................................................ 8 1.1.4. Hướng nghiên cứu tác động các yếu tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ đến kết quả hoạt động tài chính của tổ chức .......................................... 10 1.2. Tổng quan nghiên cứu công bố ở trong nước ................................................ 13 1.2.1. Các nghiên cứu chung về hệ thống kiểm soát nội bộ.............................. 13 1.2.2. Các nghiên cứu về tác động của các yếu tố cấu thành đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ................................................................... 17 1.3. Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................... 19 Kết luận chương 1 ................................................................................................. 20 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP ...................................................................................... 21 2.1. Khái niệm, vai trò và lợi ích của kiểm soát nội bộ ........................................ 21 2.1.1. Khái niệm về kiểm soát nội bộ ................................................................ 21 2.1.2. Vai trò của hệ thống kiểm soát nội bộ ..................................................... 23 2.1.3. Lợi ích của hệ thống kiểm soát nội bộ .................................................... 24 2.2. Hệ thống kiểm soát nội bộ ............................................................................. 25 2.2.1. Khái niệm hệ thống kiểm soát nội bộ ..................................................... 25 2.2.2. Các yếu tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ ..................................... 29 2.3. Tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ................................................ 56 2.3.1. Khái niệm về tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ .................... 56 2.3.2. Tiêu chí đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ .............. 57 2.4. Hoạt động vận tải hành khách bằng ô tô ........................................................ 63 2.4.1. Khái niệm và đặc điểm về dịch vụ vận tải .............................................. 63 2.4.2. Phân loại hoạt động vận tải hành khách bằng ô tô .................................. 64 2.4.3. Đặc điểm chủ yếu của hoạt động vận tải hành khách bằng ô tô ảnh hưởng đến hệ thống Kiểm soát nội bộ .............................................................. 64 Kết luận chương 2 ................................................................................................. 65 CHƯƠNG 3 MÔ HÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................. 66 3.1. Tổng quan về các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. . 66 3.1.1. Hiện trạng về doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ..................... 66 3.1.2. Cơ cấu tổ chức của các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ...... 66 3.2. Phương pháp nghiên cứu. ............................................................................... 67 3.2.1. Phương pháp nghiên cứu định tính ......................................................... 67 3.2.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng ...................................................... 68 3.3. Phương pháp đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ và kết quả hoạt động của doanh nghiệp ........................................................................... 78 3.3.1. Phương pháp đánh giá giá trị của các nhân tố thuộc hệ thống Kiểm soát nội bộ ......................................................................................................... 78 3.3.2. Phương pháp đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ..... 78 3.3.3. Phương pháp đánh giá kết quả hoạt động của doanh nghiệp .................. 79 3.4. Phương pháp điều tra khảo sát ....................................................................... 80 3.4.1. Khảo sát sơ bộ ......................................................................................... 80 3.4.2. Khảo sát chính thức ................................................................................. 81 3.5. Phân tích dữ liệu định lượng .......................................................................... 83 3.5.1. Qui trình và phương pháp phân tích dữ liệu định lượng ......................... 83 3.5.2. Đánh giá tính xác thực của các thang đo ................................................ 84 3.5.3. Kiểm định độ tin cậy ............................................................................... 85 3.5.4. Kiểm định dữ liệu phân phối chuẩn ........................................................ 87 Kết luận chương 3 ................................................................................................. 89 CHƯƠNG 4 PHÂN TÍCH ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM ................................................................................................. 90 4.1. Thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ..................................................................................................... 90 4.1.1. Đánh giá chung về kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô......................................................................................... 90 4.1.2. Thực trạng các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ...................................................... 94 4.2. Thực trạng tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ................................................................... 102 4.3. Phân tích mức độ tác động của các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ tới tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ tại các doanh vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam .......................................................................................... 105 4.3.1. Phân tích kết quả mô hình hồi quy ........................................................ 105 4.3.2. Kiểm định các giả thuyết của mô hình .................................................. 108 4.4. Phân tích sự phụ thuộc của tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ vào quy mô doanh nghiệp và hình thức sở hữu .................................................. 110 4.5. Đánh giá chung về thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ và tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ của các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam ...................................................................................................... 114 4.5.1. Một số thành tựu ................................................................................... 114 4.5.2. Một số tồn tại ........................................................................................ 116 4.5.3. Nguyên nhân của các tồn tại ................................................................. 118 Kết luận chương 4 ............................................................................................... 119 CHƯƠNG 5 GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÁC YẾU TỐ CẤU THÀNH HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM .................................................................... 120 5.1. Chiến lược phát triển dịch vụ vận tải Việt Nam định hướng đến năm 2030120 5.1.1. Quan điểm phát triển dịch vụ vận tải .................................................... 120 5.1.2. Mục tiêu phát triển dịch vụ vận tải ....................................................... 120 5.1.3. Định hướng chiến lược phát triển dịch vụ vận tải ................................. 121 5.2. Các nguyên tắc hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ............................................................................... 124 5.3. Các giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ............................................................................... 125 5.3.1 Giải pháp hoàn thiện hệ thống thông tin và truyền thông ...................... 126 5.3.2. Giải pháp hoàn thiện hoạt động kiểm soát ............................................ 128 5.3.3. Giải pháp hoàn thiện môi trường kiểm soát .......................................... 129 5.3.4. Giải pháp hoàn thiện hoạt động giám sát .............................................. 133 5.3.5. Giải pháp hoàn thiện đánh giá rủi ro ..................................................... 134 Kết luận chương 5 ............................................................................................... 119 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................. 138 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN NỘI DUNG CỦA LUẬN ÁN ......................................................................................... 142 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 143 PHỤ LỤC ................................................................................................................ 151 DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 1.1: Quy trình nghiên cứu ................................................................................. 4 Sơ đồ 1.2: Mô hình nghiên cứu tác của tác giả Phạm Thị Bích Thu ........................ 18 Sơ đồ 1.3: Mô hình nghiên cứu tác của tác giả Đỗ Thị Huyền ................................. 18 Sơ đồ 2.1: Cơ cấu kiểm soát nội bộ theo COSO ....................................................... 26 Sơ đồ 2.2: Mục tiêu của HTKSNB theo ISA315 ...................................................... 27 Sơ đồ 2.3: Mục tiêu của HTKSNB theo VAS400 .................................................... 28 Sơ đồ 2.4: Rủi ro doanh nghiệp................................................................................. 38 Sơ đồ 2.5: Quy trình đánh giá rủi ro của COSO ....................................................... 39 Sơ đồ 2.6: Ma trận rủi ro ........................................................................................... 43 Sơ đồ 3.1: Mô hình nghiên cứu tác động của các nhân tố cấu thành đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. ........................................................................................................ 69 Sơ đồ 4.1: Kết quả kiểm định mô hình lý thuyết .................................................... 110 Sơ đồ 5.1: Nguyên tắc 03 vòng bảo vệ trong quản trị rủi ro DN ............................ 136 Biểu đồ 4.1: Tổ chức bộ phận kiểm soát nội bộ tại doanh nghiệp ............................ 91 Biểu đồ 4.2: Tổ chức bộ phận kiểm soát nội bộ theo loại hình kinh doanh ............. 92 Biểu đồ 4.3: Tổ chức bộ phận kiểm soát nội bộ theo qui mô doanh nghiệp ............. 93 Hộp 4.1: Giới thiệu về Tổng công ty vận tải Hà Nội ................................................ 94 Hộp 4.2: Môi trường kiểm soát tại Tổng công ty vận tải Hà Nội ............................. 97 Hộp 4.3: Đánh giá rủi ro tại các trung tâm phục vụ hoạt động vận tải hành khách công cộng của Tổng công ty vận tải Hà Nội ........................................... 98 Hộp 4.4: Hệ thống thông tin truyền thông tại Tổng công ty vận tải Hà Nội .......... 101 DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 1.1: Lịch sử hình thành và phát triển của KSNB ............................................... 8 Bảng 2.1: Bộ nguyên tắc COSO 2013 ...................................................................... 54 Bảng 2.2: Các bộ phận hợp thành của hệ thống KSNB ............................................ 55 Bảng 2.3: Các chỉ số đo lường kết quả hoạt động doanh nghiệp .............................. 60 Bảng 3.1: Thống kê số lượng doanh nghiệp, số lượng phương tiện và sản lượng vận chuyển hành khách bằng ô tô ............................................................ 66 Bảng 3.2: Bảng tổng hợp thang đo các biến nghiên cứu .......................................... 72 Bảng 3.3: Mã hóa các thang đo và xây dựng câu hỏi khảo sát ................................. 75 Bảng 3.4: Bảng tóm tắt các hệ số khi phân tích nhân tố ........................................... 84 Bảng 3.5: Tổng phương sai được giải thích trong phân tích EFA ............................ 85 Bảng 3.6: Bảng tóm tắt hệ số Cronbach’s Alpha của các biến nghiên cứu .............. 86 Bảng 3.7: Kết quả kiểm định dữ liệu phân phối chuẩn thang đo các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ tác động tới Tính hữu hiệu của KSNB của các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ................................ 88 Bảng 4.1: Tổ chức bộ phận KSNB theo hình thức sở hữu ........................................ 91 Bảng 4.2: Thống kê mô tả nhân tố Môi trường kiểm soát ........................................ 96 Bảng 4.3: Thống kê mô tả nhân tố Đánh giá rủi ro ................................................... 98 Bảng 4.4: Thống kê mô tả nhân tố Hoạt động kiểm soát .......................................... 99 Bảng 4.5: Thống kê mô tả nhân tố Hệ thống thông tin và truyền thông ................. 100 Bảng 4.6: Thống kê mô tả nhân tố Hoạt động giám sát .......................................... 102 Bảng 4.7: Thống kê mô tả tính hữu hiệu của KSNB .............................................. 103 Bảng 4.8: Thống kê mô tả nhân tố kết quả hoạt động kinh doanh ......................... 104 Bảng 4.9: Bảng kết quả hồi quy của mô hình Tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ .............................................................................................. 105 Bảng 4.10: Kết quả phân tích phương sai ANOVA ................................................ 106 Bảng 4.11: Kết quả phân tích hồi quy đa biến ........................................................ 106 Bảng 4.12: Tầm quan trọng của các nhân tố ........................................................... 108 Bảng 4.13: Tổng hợp kết quả kiểm định giả thuyết ................................................ 109 Bảng 4.14: Kết quả kiểm định phương sai theo quy mô ......................................... 111 Bảng 4.15: Kết quả kiểm định phương sai theo hình thức sở hữu .......................... 113 Bảng 5.1: Khối lượng vận tải hành khách năm 2030 .............................................. 123 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa Tiếng Việt BCTC Báo cáo tài chính BGĐ: Ban giám đốc CPSX Chi phí sản xuất CT Công ty CTCP Công ty Cổ phần DN Doanh nghiệp HĐQT Hội đồng quản trị HQTC HTKSNB Hiệu quả tài chính Hệ thống Kiểm soát nội bộ KSNB Kiểm soát nội bộ Chữ viết tắt Nguyên nghĩa Tiếng Anh ACIPA: American Institute of Certified Public Accountants Hiệp hội Kế toán viên công chứng Hoa Kỳ COSO: Committee of Sponsoring Organization Hiệp hội các tổ chức tài trợ ERP Enterprise Resource Planning Quản trị nguồn lực của DN IFAC: International Federation of Accountants Liên đoàn Kế toán quốc tế IIA: The Institute of Internal Auditors Viện Kiểm toán viên nội bộ INTOSAI International Organization of Supreme Audit Institutions Tổ chức các viện kiểm toán tối cao quốc tế ISA: International Standard Auditing Chuẩn mực kiểm toán quốc tế VSA Vietnamese Standard Auditing Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong những năm đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, ở nước ta, khái niệm kiểm soát nội bộ (KSNB) được tiếp cận và nghiên cứu áp dụng với mục tiêu nhằm tăng cường hiệu quả hoạt động của các tổ chức. Từ đó đến nay, đã có không ít công trình nghiên cứu về KSNB để áp dụng cho các doanh nghiệp, tuy nhiên việc triển khai áp dụng còn rất hạn chế và rời rạc, hầu hết các doanh nghiệp chưa có bộ phận chuyên trách về KSNB do các doanh nghiệp chưa nhận thức được hiệu quả mà hệ thống KSNB mang lại. Vì vậy, cần thiết phải có các nghiên cứu nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB ở các doanh nghiệp nói chung và các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô nói riêng. Hoạt động KSNB luôn giữ vai trò hết sức quan trọng trong mọi quy trình tổ chức hoạt động của các tổ chức. Xây dựng một hệ thống KSNB hoạt động có hiệu quả sẽ kiểm soát được các mục tiêu mà tổ chức đề ra. Bản chất hoạt động KSNB là một chuỗi các hoạt động kiểm soát được thiết kế và vận hành bởi các nhà quản lý; nó là những chính sách, thủ tục, phương pháp được thiết lập để cung cấp một sự bảo đảm hợp lý nhằm thực hiện các mục tiêu quản trị của tổ chức, như: hệ thống báo cáo tài chính đáng tin cậy; hệ thống các chính sách, các quy định được tuân thủ... Thực tế cho thấy, nghiên cứu về hệ thống kiểm soát nội bộ đã được nhiều tác giả trên thế giới tiếp cận nhưng chủ yếu theo ba hướng nghiên cứu chính là, (i) tập chung giải thích, chứng minh tồn tại mối quan hệ giữa hệ thống kiểm soát nội bộ với hiệu quả tài chính, kế toán, kiểm toán của doanh nghiệp như các nghiên cứu của [92] và [72], Muraleetharan (2010), Mwakimasinde (2014); (ii) nghiên cứu hệ thống KSNB gắn với hệ thống thông tin tổ chức như, quy định của COBIT (1996), nghiên cứu của Sia và các đồng sự (1997); (iii) nghiên cứu hệ thống KSNB gắn với hoạt động quản trị tổ chức, điển hình như nghiên cứu của Li và cộng sự (2006), Holliss Ashbaugh-Skaife và các cộng sự (2009), William Ofori (2011) Bên cạnh đó, hầu hết các