Luận án Nghiên cứu phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ PHẠM THỊ LAN PHƯƠNG NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM Xà HỘI TỰ NGUYỆN ĐỐI VỚI NGƯỜI LAO ĐỘNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH VĨNH PHÚC LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2015 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ PHẠM THỊ LAN PHƯƠNG NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM Xà HỘI TỰ NGUYỆN ĐỐI VỚI NGƯỜI LAO ĐỘNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH VĨNH PHÚC Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 62 31 01 05 Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Văn Song HÀ NỘI - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng bảo vệ để lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả Phạm Thị Lan Phương ii LỜI CẢM ƠN Trong thời gian thực hiện luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ, hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo khoa Kinh tế và PTNT, Học viện Nông nghiệp Việt Nam, một số cơ quan, ban ngành, các cán bộ, đồng nghiệp và bạn bè, nhờ đó Luận án của tôi đã được hoàn thành. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới GS.TS. Nguyễn Văn Song, người hướng dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ và định hướng giúp tôi trưởng thành trong công tác nghiên cứu và hoàn thiện Luận án. Trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường, tôi nhận được sự hướng dẫn và giúp đỡ tận tình của tập thể các Thầy, Cô giáo trong Bộ môn Kinh tế Tài nguyên và Môi trường, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Ban Quản lý đào tạo Học viện Nông nghiệp Việt Nam. Tôi xin ghi nhận và biết ơn sự đóng góp quý báu của các Thầy, Cô. Tôi xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo tạp chí BHXH Việt Nam, ban Lãnh đạo của BHXH tỉnh Vĩnh Phúc và Lãnh đạo của BHXH các huyện trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc, Cục thống kê Vĩnh Phúc, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội Vĩnh Phúc, Sở Kế hoạch và Đầu tư, Tổng cục Thống kê; bà con nông dân các huyện Bình Xuyên, Yên Lạc, Tam Đảo, Vĩnh Tường, Lập Thạch, Thành phố Vĩnh Yên, thị xã Phúc Yên... đã nhiệt tình hợp tác và giúp đỡ tôi thực hiện luận án. Trong thời gian học tập và nghiên cứu, tôi cũng đã nhận được sự hỗ trợ và giúp đỡ tận tình từ Ban giám hiệu cùng đồng nghiệp của tôi ở Trường Cao đẳng nghề Cơ khí Nông nghiệp, tôi xin trân trọng cảm ơn. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới đồng nghiệp, bạn bè, gia đình, đặc biệt là chồng và các con tôi đã luôn kịp thời động viên, chia sẻ và tạo điều kiện tốt nhất giúp tôi hoàn thành luận án của mình. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả Phạm Thị Lan Phương iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục các từ viết tắt ................................................................................................. vii Danh mục bảng ................................................................................................................ ix Danh mục đồ thị .............................................................................................................. xii Danh mục sơ đồ, hộp ..................................................................................................... xiv Trích yếu luận án ............................................................................................................ xv Thesis abstract ............................................................................................................... xvii Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 4 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 4 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 4 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 4 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 4 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 4 1.4. Những đóng góp mới của luận án ......................................................................... 4 Phần 2. Tổng quan tài liệu ............................................................................................. 6 2.1. Cơ sở lý luận về bảo hiểm xã hội và phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ......... 6 2.1.1. Một số khái niệm về bảo hiểm, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm xã hội tự nguyện và các vấn đề liên quan ............................................................................ 6 2.1.2. Những quy định cơ bản về chế độ bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam ......... 7 2.1.3. Vai trò của bảo hiểm xã hội, bảo hiểm xã hội tự nguyện ..................................... 9 2.1.4. Đặc điểm và nguyên tắc của bảo hiểm xã hội tự nguyện .................................... 10 2.1.5. Cơ sở khoa học của sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ............................ 13 2.1.6. Phát triển và phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ............................................ 20 2.1.7. Các mối quan hệ giữa các bên liên quan trong bảo hiểm xã hội tự nguyện ....... 27 iv 2.1.8. Những yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ............. 28 2.2. Cơ sở thực tiễn về phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ................................... 30 2.2.1. Thực tiễn bảo hiểm xã hội tự nguyện ở các nước trên thế giới .......................... 30 2.2.2. Các nghiên cứu liên quan tới sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam và trên thế giới .................................................................................... 34 2.2.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Vĩnh Phúc ............................................................................................... 42 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 44 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 45 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội tỉnh Vĩnh Phúc ........................................... 45 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................... 45 3.1.2. Điều kiện xã hội .................................................................................................. 47 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 54 3.2.1. Cách tiếp cận và Khung phân tích ...................................................................... 54 3.2.2. Chọn điểm nghiên cứu ........................................................................................ 56 3.2.3. Nguồn tài liệu thu thập ........................................................................................ 57 3.2.4. Phương pháp xử lý và phân tích thông tin .......................................................... 60 3.2.5. Các chỉ tiêu phân tích cơ bản .............................................................................. 63 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 65 Phần 4. Thực trạng phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc ................................................................... 66 4.1. Thực trạng phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Vĩnh Phúc ................. 66 4.1.1. Thực trạng phát triển hệ thống cung ứng dịch vụ bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Vĩnh Phúc .................................................................................. 66 4.1.2. Phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc ........................................................................................................... 71 4.1.3. Phát triển doanh thu bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc ........................................................................................................... 77 4.1.4. Phát triển tổ chức thực hiện chi trả, giải quyết chế độ, chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh ........................ 78 v 4.1.5. Đánh giá những thuận lợi và khó khăn của đối tượng đang tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện qua điều tra khảo sát người lao động trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc .................................................................................................... 79 4.2. Các nhóm yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc ........................................... 83 4.2.1. Ảnh hưởng của chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện tới sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện .................................................................................. 83 4.2.2. Ảnh hưởng của thông tin tuyên truyền tới sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ............................................................................................................ 86 4.2.3. Nhóm yếu tố liên quan tới chất lượng dịch vụ của cơ quan bảo hiểm xã hội ................................................................................................................... 91 4.2.4. Nhóm yếu tố từ bản thân người lao động ........................................................... 93 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 122 Phần 5. Giải pháp phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc ................................................................. 123 5.1. Căn cứ xây dựng giải pháp phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc ........................................................................................... 123 5.1.1. Dự báo nhu cầu tham gia Bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Vĩnh Phúc ........ 123 5.1.2. Quan điểm chung về phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động tại tỉnh Vĩnh Phúc .............................................................................. 123 5.1.3. Mục tiêu phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động tại tỉnh Vĩnh Phúc .................................................................................................. 124 5.2. Một số giải pháp phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................... 124 5.2.1. Hoàn thiện, sửa đổi cơ chế chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện .................. 125 5.2.2. Giải pháp đào tạo, bồi dưỡng cán bộ phụ trách, tổ chức dịch vụ bảo hiểm xã hội tự nguyện ............................................................................................... 131 5.2.3. Giải pháp đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong thực hiện bảo hiểm xã hội tự nguyện ...................................................................................... 133 5.2.4. Giải pháp tăng cường công tác tuyên truyền phổ biến chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện ...................................................................................... 134 vi 5.2.5. Giải pháp tăng cường công tác quản lý nguồn vốn quỹ bảo hiểm xã hội tự nguyện .......................................................................................................... 139 5.2.6. Giải pháp phát triển kinh tế - xã hội, ổn định an sinh xã hội tỉnh Vĩnh Phúc ......................................................................................................... 139 Phần 6. Kết luận và khuyến nghị............................................................................... 144 6.1. Kết luận ............................................................................................................. 144 6.2. Khuyến nghị ...................................................................................................... 145 Danh mục công trình đã công bố có liên quan đến luận án .......................................... 147 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 148 Phụ lục .......................................................................................................................... 155 vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ASXH: An sinh xã hội BH: Bảo hiểm BHTN: Bảo hiểm thất nghiệp BHXH TN: Bảo hiểm xã hội tự nguyện BHXH: Bảo hiểm xã hội BHYT: Bảo hiểm y tế CĐ: Cao đẳng CMKT: Chuyên môn kỹ thuật CNH-HĐH: Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa CNTT: Công nghệ thông tin CS: Chính sách CSXH: Chính sách xã hội DN: Doanh nghiệp ĐH: Đại học EFA: Exploratory Factor Analysis – Phân tích nhân tố khám phá IPSARD: Institute of Policy and Strategy for Agriculture and Rural Development Viện Chính sách và Chiến lược Phát triển Nông nghiệp nông thôn ILO: International Labour Organization Tổ chức Lao động quốc tế ILSSA: Institute of Labour Science and Social Affairs Viện khoa học Lao động và Xã hội KT-XH Kinh tế - Xã hội KMO: Kaiser-Meyer-Olkin LĐ: Lao động LLLĐ: Lực lượng lao động NLĐ: Người lao động NSNN: Ngân sách Nhà nước viii SXHH: Sản xuất hàng hóa SPSS: Statistical Packege for Social Sciences – Phần mềm xử lý thống kê TNLĐ-BNN Tai nạn lao động – bệnh nghề nghiệp TC: Trung cấp THCS: Trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông TN: Thu nhập VC: Viên chức XH: Xã hội ix DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 2.1. Số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện tại Việt Nam ....................... 41 Bảng 2.2. Tình hình thu quỹ bảo hiểm xã hội tự nguyện và mức đóng bảo hiểm xã hội bình quân ........................................................................................... 42 Bảng 3.1. Hiện trạng sử dụng đất tại tỉnh Vĩnh Phúc năm 2014 .................................. 46 Bảng 3.2. Quy mô và cơ cấu dân số tỉnh Vĩnh Phúc giai đoạn 2009-2013 .................. 47 Bảng 3.3. Quy mô lực lượng lao động phân theo khu vực, giới tính ........................... 48 Bảng 3.4. Lực lượng lao động đã qua đào tạo theo giới tính, khu vực ........................ 50 Bảng 3.5. Lao động đang làm việc phân theo thành phần kinh tế ................................ 50 Bảng 3.6. Cơ cấu lao động theo ngành kinh tế ............................................................. 51 Bảng 3.7. Bảng tóm tắt phương pháp tiếp cận sử dụng ............................................... 55 Bảng 3.8. Đặc điểm chính của chọn điểm nghiên cứu ................................................. 57 Bảng 3.9. Số mẫu được điều tra phân theo đơn vị hành chính ..................................... 59 Bảng 4.1. Số lượng cán bộ, viên chức cơ quan bảo hiểm xã hội tỉnh Vĩnh Phúc (2008 - 2013) ................................................................................................ 69 Bảng 4.2. Các hoạt động tuyên truyền của bảo hiểm xã hội tỉnh Vĩnh Phúc ............... 71 Bảng 4.3. Số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trong tổng số người tham gia Bảo hiểm xã hội tại tỉnh Vĩnh Phúc (2009 - 2013) ....................... 72 Bảng 4.4. Số lượng và tỷ lệ người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện phân theo ngành nghề (2009 - 2013) .................................................................... 73 Bảng 4.5. Số lượng lao động tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện phân theo khu vực (2011 - 2013) .................................................................................. 74 Bảng 4.6. Mức phí tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện phân theo đối tượng tham gia (tính đến hết năm 2013) ................................................................ 75 Bảng 4.7. Số thu bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Vĩnh Phúc (2009-2013) ............ 78 Bảng 4.8. Tình hình hoàn thành kế hoạch thu bảo hiểm xã hội tự nguyện .................. 78 Bảng 4.9. Số chi trả bảo hiểm xã hội tự nguyện từ quỹ bảo hiểm xã hội tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................................................... 79 x Bảng 4.10. Ý kiến đánh giá của người lao động về chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện ................................................................................................... 80 Bảng 4.11. Ý kiến đánh giá của người lao động về mức đóng, hưởng về chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện ................................................................ 86 Bảng 4.12. Đội ngũ cán bộ và người làm công tác tuyên truyền bảo hiểm xã hội tự nguyện cấp xã, phường, thị trấn ............................................................ 87 Bảng 4.13. Mức nhận biết và đánh giá của cán bộ về đối tượng thụ hưởng chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện ...................................................... 88 Bảng 4.14. Nguồn thông tin về chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện mà người lao động có được ....................................................................................... 89 Bảng 4.15. Đánh giá của người lao động về công tác phục vụ và dịch vụ bảo hiểm của cơ quan bảo hiểm xã hội ............................................................ 92 Bảng 4.16. Nhu cầu, mong muốn tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao động ........................................................................................... 94 Bảng 4.17. Một số đặc điểm cơ bản của đối tượng điều tra, khảo sát ......................... 96 Bảng 4.18. Quyền lợi và mục đích tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện .................... 99 Bảng 4.19. Thống kê mô tả biến nghiên cứu ............................................................. 100 Bảng 4.20. Tổng hợp kết quả kiểm định Cronbach’s Alpha ...................................... 102 Bảng 4.21. Ảnh hưởng của thu nhập và quyết định tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao động ................................................................. 106 Bảng 4.22. Mối quan hệ giữa thu nhập và việc lựa chọn mức đóng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao động ....................................... 110 Bảng 4.23. Mối quan hệ giữa mức độ ổn định thu nhập và mức đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao động ...................................................... 112 Bảng 4.24. Thu nhập bình quân của người lao động phân theo ngành nghề ............. 113 Bảng 4.25. Mức đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao động xét theo ngành nghề ............................................................................................... 114 Bảng 4.26. Thu nhập bình quân của người lao động phân theo khu vực ................... 117 Bảng 4.27. Trình độ học vấn của người lao động phân theo khu vực và giới tính ........ 119 Bảng 4.28. Mối quan hệ giữa mức đóng bảo hiểm xã hội tự ng