Luận án Nghiên cứu tiềm năng đất đai và định hướng sử dụng đất trồng mắc ca huyện Tuy đức, tỉnh Đắk Nông

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ LÊ TRỌNG YÊN NGHIÊN CỨU TIỀM NĂNG ĐẤT ĐAI VÀ ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG ĐẤT TRỒNG MẮC CA HUYỆN TUY ĐỨC, TỈNH ĐẮK NÔNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2018 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ LÊ TROṆG YÊN NGHIÊN CỨU TIỀM NĂNG ĐẤT ĐAI VÀ ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG ĐẤT TRỒNG MẮC CA HUYỆN TUY ĐỨC, TỈNH ĐẮK NÔNG Chuyên ngành: Quản lý đất đai Mã số: 9 85 01 03 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Vũ Thị Bình PGS.TS. Nguyễn Văn Dung HÀ NỘI - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận án Lê Trọng Yên ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc PGS.TS. Vũ Thị Bình - Hội Khoa học Đất Việt Nam, PGS.TS. Nguyễn Văn Dung - Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Quy hoạch, Khoa Quản lý đất đai - Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ viên chức Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tỉnh Đắk Nông, UBND huyện Tuy Đức đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2018 Nghiên cứu sinh Lê Trọng Yên iii MỤC LỤC Lời cảm đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... vi Danh mục các bảng ......................................................................................................... vii Danh mục các hình ........................................................................................................... x Trích yếu luận án ............................................................................................................. xi Thesis abstract ................................................................................................................ xiii Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 3 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 3 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ............................................................................ 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .............................................................. 4 1.5.1. Ý nghĩa khoa học .................................................................................................. 4 1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................................... 4 Phần 2. Tổng quan tài liệu ............................................................................................. 5 2.1. Cơ sở lý luận về sử dụng đất nông nghiệp ............................................................ 5 2.1.1. Khái niệm và các loại hình sử dụng đất nông nghiệp ........................................... 5 2.1.2. Cơ sở khoa học sử dụng đất nông nghiệp bền vững ............................................. 6 2.2. Cơ sở lý luận về tiềm năng đất đai và đánh giá thích hợp đất đai ...................... 16 2.2.1. Khái quát về tiềm năng đất đai và đánh giá thích hợp đất đai ............................ 16 2.2.2. Nghiên cứu đánh giá đất trên thế giới và Việt Nam ........................................... 18 2.3. Tình hình phát triển cây mắc ca .......................................................................... 24 2.3.1. Đặc điểm sinh vật học và yêu cầu sinh thái của cây mắc ca ............................... 24 2.3.2. Tình hình phát triển cây mắc ca trên Thế giới và Việt Nam ............................... 30 2.3.3. Thị trường tiêu thụ mắc ca .................................................................................. 37 2.4. Một số kết quả nghiên cứu sử dụng đất trồng mắc ca ........................................ 41 iv 2.4.1. Một số kết quả nghiên cứu trên thế giới ............................................................. 41 2.4.2. Một số kết quả nghiên cứu ở Việt Nam .............................................................. 42 2.5. Nhận xét chung tổng quan tài liệu và hướng nghiên cứu của đề tài ................... 44 2.5.1. Nhận xét chung về tổng quan tài liệu ................................................................. 44 2.5.2. Định hướng nghiên cứu của đề tài ...................................................................... 45 Phần 3. Nội dung và phương pháp nghiên cứu .......................................................... 46 3.1. Nội dung nghiên cứu ........................................................................................... 46 3.1.1. Đặc điểm vùng nghiên cứu ................................................................................. 46 3.1.2. Thực trạng sử dụng đất nông nghiêp̣ và phát triển cây mắc ca taị huyêṇ Tuy Đức .............................................................................................................. 46 3.1.3. Đánh giá hiệu quả sử duṇg đất trồng mắc ca ...................................................... 46 3.1.4. Đánh giá tiềm năng đất đai phát triển cây mắc ca tại huyện Tuy Đức ............... 46 3.1.5. Đánh giá khả năng bền vững của các loaị sử duṇg đất trồng mắc ca ................. 46 3.1.6. Điṇh hướng sử duṇg đất trồng mắc ca tại huyện Tuy Đức ................................. 46 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 47 3.2.1. Phương pháp điều tra, thu thập tài liệu, số liệu và kế thừa các tài liệu có chọn lọc ............................................................................................................... 47 3.2.2. Phương pháp lựa chọn mô hình nghiên cứu và bố trí thí nghiệm theo dõi xói mòn ............................................................................................................... 48 3.2.3. Phương pháp đánh giá tiềm năng đất theo FAO ................................................. 50 3.2.4. Phương pháp xây dựng bản đồ ........................................................................... 51 3.2.5. Phương pháp đánh giá hiệu quả kinh tế, xã hội, môi trường đối với các loại sử dụng đất trồng mắc ca ............................................................................. 52 3.2.6. Phương pháp phân tích SWOT ........................................................................... 54 3.2.7. Phương pháp đánh giá tính bền vững đối với các loại sử dụng đất có trồng cây mắc ca ................................................................................................. 54 3.2.8. Phương pháp phân tích thông tin và xử lý số liệu .............................................. 56 3.2.9. Phương pháp so sánh .......................................................................................... 56 Phần 4. Kết quả nghiên cứu ......................................................................................... 57 4.1. Đặc điểm vùng nghiên cứu ................................................................................. 57 4.1.1. Điều kiêṇ tự nhiên huyêṇ Tuy Đức ..................................................................... 57 4.1.2. Điều kiêṇ kinh tế - xã hội .................................................................................... 68 v 4.1.3. Nhận xét chung về điều kiện tự nhiên, kinh tế-xã hội huyện Tuy Đức .............. 72 4.2. Thực trạng sử dụng đất nông nghiệp và phát triển cây mắc ca tại huyện Tuy Đức .............................................................................................................. 75 4.2.1. Hiêṇ trạng sử dụng đất nông nghiêp̣ huyện Tuy Đức ......................................... 75 4.2.2. Thực trạng phát triển cây mắc ca taị huyện Tuy Đức ........................................ 78 4.2.3. Đánh giá chung tình hình sản xuất nông lâm nghiêp̣ và sản xuất mắc ca taị huyện Tuy Đức .............................................................................................. 85 4.3. Đánh giá hiệu quả sử dụng đất trồng mắc ca huyện Tuy Đức ............................ 86 4.3.1. Hiệu quả sử dụng đất của nông hộ trồng mắc ca (theo điều tra hộ) ................... 86 4.3.2. Nghiên cứu đánh giá hiệu quả các mô hình sử dụng đất trồng mắc ca ............... 90 4.3.3. Đánh giá chung hiệu quả sử dụng đất trồng mắc ca ......................................... 100 4.4. Đánh giá tiềm năng đất đai phát triển cây mắc ca tại huyện Tuy Đức ............. 101 4.4.1. Xác định các vùng đất có khả năng phát triển cây mắc ca ............................... 101 4.4.2. Phân hạng thích hợp đối với các LUT trồng mắc ca tại huyện Tuy Đức ......... 102 4.5. Đánh giá khả nắng bền vững của các loại sử dụng đất trồng mắc ca ............... 120 4.5.1. Xác điṇh các tiêu chí đánh giá bền vững đối với LUT trồng mắc ca ............... 120 4.5.2. Đánh giá các tiêu chí bền vững của các loại sử dụng đất trồng mắc ca ............ 120 4.5.3. Phân tích những điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với các LUT trồng mắc ca ............................................................................................. 125 4.5.4. Đánh giá khả năng bền vững của các loại sử dụng đất trồng mắc ca ............... 131 4.6. Định hướng sử dụng sử dụng đất trồng mắc ca tại huyện Tuy Đức ................. 132 4.6.1. Cơ sở khoa hoc̣ và thưc̣ tiêñ đề xuất sử duṇg đất trồng mắc ca ........................ 132 4.6.2. Quan điểm định hướng sử dụng đất trồng mắc ca bền vững ............................ 134 4.6.3. Định hướng phát triển cây mắc ca tại huyện Tuy Đức ..................................... 135 4.6.4. Một số giải pháp phát triển ổn định các loại hình sử dụng đất trồng cây mắc ca tại huyện Tuy Đức ................................................................................ 139 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 144 5.1. Kết luận ............................................................................................................. 144 5.2. Kiến nghị ........................................................................................................... 146 Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án ................................... 147 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 148 Phụ lục .......................................................................................................................... 158 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu viết tắt Nghĩa của các từ viết tắt Bộ NN&PTNT Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn CPTG Chi phí trung gian Cs Cộng sự DTTN Diện tích tự nhiên ĐVT Đơn vị tính FAO Tổ chức Nông lương thế giới (Food and Agriculture Organization) GDP Tổng sản phẩm (Gross domestic product) GTGT Giá tri ̣gia tăng GTSX Giá trị sản xuất KTCB Kiến thiết cơ bản LĐ Lao động LMU Đơn vị bản đồ đất đai (Land mapping unit) LUT Loại hình sử dụng đất (Land Use Type) MH Mô hình NXB Nhà xuất bản PTNT Phát triển Nông thôn S Thích hợp (Suitability) TB Trung bình TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam TNHH Trách nhiệm hữu hạn TT Thứ tự UBND Ủy ban nhân dân UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hiệp Quốc (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) USD Đô la mỹ vii DANH MỤC CÁC BẢNG TT Tên bảng Trang 2.1. Yêu cầu sinh thái của cây mắc ca ..................................................................... 27 2.2. Sản lượng và giá hạt mắc ca tại Úc từ 2010 - 2014 .......................................... 31 2.3. Diêṇ tích, sản lượng mắc ca Trung Quốc 2013 ................................................ 32 2.4. Tăng trưởng lợi nhuận sản xuất mắc ca toàn cầu và các nước giai đoạn 2010 - 2015 ....................................................................................................... 38 3.1. Hiện trạng các mô hình trồng mắc ca đươc̣ chọn theo dõi ............................... 48 3.2. Phân cấp chỉ tiêu đánh giá hiệu quả kinh tế các loại hình sử dụng đất trồng mắc ca tại huyện Tuy Đức....................................................................... 52 3.3. Phân cấp chỉ tiêu đánh giá hiệu quả xa ̃hôị ....................................................... 53 3.4. Phân cấp chỉ tiêu đánh giá hiệu quả môi trường............................................... 54 3.5. Các chỉ tiêu đánh giá tính bền vững của các LUT ............................................ 55 4.1. Tổng hợp diện tích đất huyện Tuy Đức theo độ dốc ........................................ 62 4.2. Tổng hợp diện tích đất theo độ dày tầng đất huyện Tuy Đức .......................... 62 4.3. Diện tích, cơ cấu các loại đất trên địa bàn huyện Tuy Đức .............................. 63 4.4. Dân số trung bình huyện Tuy Đức giai đoạn 2011 - 2016 ............................... 69 4.5. Dân số phân theo giới tính, thành thị và nông thôn .......................................... 70 4.6. Thực trạng nguồn lao động huyện Tuy Đức qua các năm ................................ 70 4.7. Diện tích đất nông nghiệp của huyện Tuy Đức phân theo đơn vị hành chính ......................................................................................................... 76 4.8. Diêṇ tích các loaị đất nông nghiêp̣ huyêṇ Tuy Đức năm 2016 ........................ 76 4.9. Các loaị sử duṇg đất chính huyêṇ Tuy Đức năm 2016 ..................................... 77 4.10. Hiện trạng diện tích mắc ca phân theo đơn vị hành chính năm 2016 ............. 78 4.11. Hiện trạng diện tích mắc ca phân theo độ tuổi ................................................. 79 4.12. Diện tích mắc ca phân theo phương thức trồng ................................................ 79 4.13. Một số đặc điểm vườn mắc ca ở các xã điều tra ............................................... 81 4.14. Đặc điểm nguồn nhân lực của hộ điều tra ........................................................ 82 4.15. Những khó khăn về vốn đầu tư trồng mắc ca ................................................... 83 4.16. Những khó khăn về ky ̃thuâṭ và dịch vụ đối với hô ̣trồng mắc ca .................... 84 viii 4.17. Hình thức tiêu thụ sản phẩm mắc ca huyêṇ Tuy Đức ....................................... 85 4.18. Hiêụ quả kinh tế của các loại sử duṇg đất trồng mắc ca................................... 87 4.19. Hiêụ quả xa ̃hôị của các loại sử duṇg đất trồng mắc ca .................................... 88 4.20. Hiêụ quả môi trường của các loại sử duṇg đất trồng mắc ca ............................ 89 4.21. Hiệu quả kinh tế của các mô hình trồng mắc ca ở đô ̣dốc 6-7O ........................ 92 4.22. Hiệu quả kinh tế của các mô hình trồng xen mắc ca và trồng thuần mắc ca ở đô ̣dốc 12-13O............................................................................................ 92 4.23. Hiêụ quả xa ̃hôị các mô hình trồng mắc ca ....................................................... 94 4.24. Độ che phủ của cây trồng trong các mô hình ................................................... 96 4.25. Lượng đất xói mòn và lươṇg hữu cơ bi ̣mất do xói mòn ở các mô hình qua các năm ...................................................................................................... 97 4.26. Các chỉ tiêu và phân cấp để xây dựng bản đồ đơn vị đất đai .......................... 103 4.27. Diêṇ tích các loaị đất đánh giá ........................................................................ 106 4.28. Diêṇ tích đất đánh giá phân theo cấp đô ̣đốc .................................................. 106 4.29. Diêṇ tích đất đánh giá phân theo đô ̣dày tầng đất huyêṇ Tuy Đức ................. 107 4.30. Diêṇ tích đất đánh giá phân theo thành phần cơ giới huyêṇ Tuy Đức ........... 107 4.31. Diêṇ tích đất đánh giá phân theo đô ̣cao huyêṇ Tuy Đức ............................... 108 4.32. Diêṇ tích đất đánh giá phân theo nhiêṭ đô ̣huyêṇ Tuy Đức ............................ 108 4.33. Diêṇ tích đất đánh giá phân theo chế đô ̣tưới huyêṇ Tuy Đức ....................... 109 4.34. Đặc tính các đơn vị bản đồ đất đai huyện Tuy Đức ....................................... 110 4.35. Tổng hợp các đơn vị đất đai theo loaị đất đánh giá ........................................ 112 4.36. Yêu cầu sử dụng đất của mắc ca trồng thuần - LUT1 .................................... 114 4.37. Yêu cầu sử dụng đất của cây mắc ca xen cà phê - LUT2 ............................... 114 4.38. Yêu cầu sử dụng đất của cây mắc ca xen tiêu - LUT3 ................................... 114 4.39. Yêu cầu sử dụng đất của cây mắc ca xen rừng trồng (keo) - LUT4 ............... 115 4.40. Tổng hợp thích hợp đất đai của các LMU với các LUT lựa chọn .................. 116 4.41. Tổng hợp diện tích phân hạng thích hợp các LUT có trồng mắc ca của huyện Tuy Đức ............................................................................................... 117 4.42. Tổng hợp các kiểu thích hợp của các LUT trồng mắc ca ............................... 118 4.43. Mức chỉ tiêu đánh giá diêṇ tích, năng suất, sản lươṇg của loaị sử duṇg đất trồng mắc ca .............................................................................................. 121 4.44. Mức đánh giá tiêu chí giảm rủi ro trong sản xuất của các loaị trồng mắc ca ...... 122 ix 4.45. Tổng hợp các chỉ tiêu về môi trường các loại sử dụng đất trồng mắc ca ...... 122 4.46. Tổng hợp các chỉ tiêu về mặt kinh tế của các loại sử dụng đất trồng mắc ca..... 123 4.47. Tổng hợp các chỉ tiê