Luận án Quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- MAI THỊ DUNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, Năm 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- MAI THỊ DUNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Quản lý Kinh tế Mã số: 62.34.04.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Phạm Thị Tuệ 2. TS Trần Văn Quang Hà Nội, Năm 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án “Quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các thông tin và kết quả nghiên cứu trong luận án là do tôi tự tìm hiểu, đúc kết một cách trung thực theo thực tế khảo sát, đánh giá. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm nếu có các vấn đề khiếu nại hoặc bị quy kết là photo nguyên bản một công trình nghiên cứu khoa học của người khác. Hà Nội ngày 21 tháng 6 năm 2019 Nghiên cứu sinh Mai Thị Dung ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn khoa học, PGS.TS. Phạm Thị Tuệ- Trường Đại học Thương mại và TS Trần Văn Quang- Bộ Tài chính đã tận tình hướng dẫn, hỗ trợ, giúp đỡ, đồng hành cùng tôi trong suốt thời gian làm luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong bộ môn Kinh tế vĩ mô đã tạo điều kiện giúp đỡ, hỗ trợ tôi nhanh chóng hoàn thiện về mặt thủ tục và quy trình trong suốt thời gian thực hiện luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Ban Giám hiệu trường Đại học Lao động Xã hội, lãnh đạo khoa Bảo hiểm trường đại học Lao động - Xã hội đã tạo điều kiện giúp đỡ, hỗ trợ tôi hoàn thành khóa học. Cuối cùng, cho tôi được gửi lời tri ân sâu sắc đến những người thân trong gia đình, bạn bè đã luôn kề cận, giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện về vật chất, thời gian trong suốt quá trình tôi thực hiện luận án này. Xin trân trọng cảm ơn! NCS: Mai Thị Dung iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................................................ ii MỤC LỤC ............................................................................................................................................. iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT- TIẾNG VIỆT ................................................................................. vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ................................................................................... vii DANH MỤC BẢNG BIỂU ............................................................................................................... viii DANH MỤC SƠ ĐỒ............................................................................................................................ ix DANH MỤC HÌNH .............................................................................................................................. x PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... xi 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án ......................................................................................................... xi 2. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................ xii 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu. ...................................................................................................... xiii 4. Những đóng góp mới của luận án ................................................................................................... xiv 5. Kết cấu của luận án ............................................................................................................................ xv Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN .......................................................................................................................... 1 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến luận án ............................................................ 1 1.1.1. Các công trình nghiên cứu đã được công bố. .............................................................................. 1 1.1.2. Khoảng trống nghiên cứu và giá trị khoa học và thực tiễn được kế thừa từ các công trình nghiên cứu đã công bố. ............................................................................................ 15 1.2. Câu hỏi nghiên cứu. ...................................................................................................................... 17 1.3. Khung phân tích của luận án. ........................................................................................ 17 1.4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................................... 18 1.4.1. Phương pháp luận nghiên cứu. ................................................................................................... 18 1.4.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể .......................................................................................... 19 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 ..................................................................................................................... 22 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI ........................................... 23 2.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu bảo hiểm xã hội ............................................................................... 23 2.1.1. Khái niệm và vai trò của bảo hiểm xã hội trong nền kinh tế .................................................... 23 2.1.2. Khái niệm quản lý thu bảo hiểm xã hội ..................................................................... 25 2.1.3. Công cụ quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài......... 26 2.1.4. Tính tất yếu khách quan của quản lý thu bảo hiểm xã hội ........................................................ 28 2.2. Quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ....................... 33 2.2.1. Khái quát về doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. ............................................................. 33 iv 2.2.2. Khái niệm, mục tiêu, đặc điểm quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài .......................................................................................................................................... 37 2.2.3. Nội dung quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ....... 40 2.2.4. Tiêu chí đánh giá quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ........................................................................................................................................................ 51 2.2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài .............................................................................................................................................. 54 2.3. Kinh nghiệm quốc tế về quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ........................................................................................................................................................ 58 2.3.1. Quản lý thu bảo hiểm xã hội ở Đức ........................................................................................... 59 2.3.2. Quản lý thu bảo hiểm xã hội ở Mỹ ............................................................................................. 60 2.3.3. Quản lý thu bảo hiểm xã hội ở Trung Quốc .............................................................. 64 2.3.4. Bài học cho Việt Nam về quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài .............................................................................................................................................. 67 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 ....................................................................................................................... 70 Chương 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM ............................................... 71 3.1. Thực trạng thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ................................................................................................................................................................. 71 3.1.1. Thực trạng doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam .......................................... 71 3.1.2. Kết quả thu bảo hiểm xã hội của doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ...... 73 3.2. Thực trạng quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ................................................................................................................................................ 82 3.2.1. Thực trạng chính sách, pháp luật về quản lý thu bảo hiểm xã hội tại Việt Nam ..................... 82 3.2.2. Thực trạng tổ chức bộ máy quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ....................................................................................................................... 84 3.2.3. Thực trạng thanh tra, kiểm tra hoạt động thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ............................................................................................................ 95 3.2.4. Đánh giá quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam theo các tiêu chí. ................................................................................................................... 98 3.3. Nhận xét thành công, hạn chế trong quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài và nguyên nhân ..................................................................................................... 114 3.3.1. Thành công ................................................................................................................................. 114 3.3.2. Hạn chế còn tồn tại .................................................................................................................... 115 3.3.3. Nguyên nhân .............................................................................................................................. 116 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ..................................................................................................................... 121 v Chương 4: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM ............................ 123 4.1. Quan điểm, định hướng hoàn thiện quản lý nhà nước về thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2025 ..................................... 123 4.1.1. Quan điểm quản lý nhà nước về thu bảo hiểm xã hội dối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. ........................................................................................................................................... 123 4.1.2. Định hướng hoàn thiện quản lý nhà nước về thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ......................................................................................................................... 125 4.2. Đề xuất hoàn thiện quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ...................................................................................................................................................... 127 4.2.1. Nhóm giải pháp về hệ thống chính sách, pháp luật về thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ........................................................................................................ 127 4.2.2. Nhóm giải pháp về tổ chức bộ máy.......................................................................................... 130 4.2.2.1. Tích hợp hệ thống thu bảo hiểm xã hội và thu thuế. ............................................................ 130 4.2.2.2. Xây dựng bộ máy quản lý thu bảo hiểm xã hội với mô hình trung tâm xử lý dữ liệu tập trung ...................................................................................................................................................... 131 4.2.3. Nhóm giải pháp về tổ chức quản lý thu thu bảo hiểm xã hội đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ........................................................................................................................................ 132 4.2.4. Nhóm giải pháp về thanh tra, kiểm tra việc thực hiện bảo hiểm xã hội tại các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài .................................................................................................................... 141 4.2.5. Một số giải pháp khác ............................................................................................................... 144 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ..................................................................................................................... 146 CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ..................................................... 7 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 8 PHỤ LỤC ............................................................................................................................................... 12 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT- TIẾNG VIỆT Viết tắt Viết đầy đủ tiếng Việt ASXH An sinh xã hội BHHT Bảo hiểm hưu trí BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế CNTT Công nghệ thông tin CQNN Cơ quan Nhà nước DN Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp Nhà nước ĐTNN Đầu tư nước ngoài HĐND Hội đồng nhân dân HĐLĐ Hợp đồng lao động NLĐ Người lao động NSNN Ngân sách Nhà nước LĐ Lao động LĐTBXH Lao động thương binh và xã hội QLNN Quản lý nhà nước SDLĐ Sử dụng lao động UBND Ủy ban nhân dân vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Viết tắt Viết đầy đủ tiếng Anh Viết đầy đủ tiếng Việt ADB The Asian Development Bank Ngân hàng phát triển Châu Á ASEAN Association of South-East Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CIEM Central Institute for Economic Management Viện nghiên cứu quản lý kinh tế Trung Ương ILO Internaional labor organization Tổ chức lao động thế giới ISSA Internaional social security association Hiệp hội an sinh xã hội thế giới FDI Foreign Direct Investment Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ quốc tế OECD Organisation for Economic Cooperation and Development Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế SSA The US Social Security Administration Cơ quan an sinh xã hội Mỹ UNCTAD United Nation Conference on Trade and Development Hội nghị của Liên hiệp quốc về thương mại và phát triển UNDESA United Nations Department of Economic and Social Affairs Ủy ban các vấn đề kinh tế – xã hội Liên Hợp quốc VCCI Vietnam Chamber of Commerce and Industry Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam WB World bank Ngân hàng thế giới viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Quy định tỷ lệ đóng BHXH của người tham gia BHXH ......................... 77 Bảng 3.2: Tình hình thu BHXH giai đoạn 2013-2017 .............................................. 77 Bảng 3.3: Tình hình nợ đọng BHXH giai đoạn 2013-2017 ...................................... 81 Bảng 3.4: Thanh tra việc thực hiện BHXH của Bộ Lao động- Thương binh và Xã hội giai đoạn 2015- 2018 ........................................................................................... 95 Bảng 3.5: Thanh tra việc thực hiện BHXH của cơ quan BHXH năm 2016-2017 .... 97 Bảng 3.6: ... Đánh giá văn bản quy phạm pháp luật của DN có vốn ĐTNN theo quy mô lao động ............................................................................................................. 100 Bảng 3.7:So sánh chi phí sử dụng phần mềm EFY với chi phí khi bị phạt truy thu ................................................................................................................................. 105 Bảng 3.8: Cơ cấu chi phí quản lý BHXH Việt Nam .............................................. 106 Bảng 3.9: NLĐ tham gia giải trình với thanh tra .................................................... 111 ix DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1:Khung phân tích của luận án .................................................................... 18 Sơ đồ 2.1:Mô hình QLNN về thu BHXH trên thế giới ............................................. 45 Sơ đồ 2.2:Các chương trình bảo hiểm cho người lao động ở Mỹ ............................. 61 Sơ đồ 3.1: Mô hình quản lý Nhà nước về BHXH tại Việt Nam ............................... 85 Sơ đồ 3.2: Mô hình quản lý Nhà nước về BHXH tại Việt Nam ............................... 87 Sơ đồ 3.3: Quy trình quản lý tổ chức thu BHXH ...................................................... 90 Sơ đồ 3.4: Quy trình thu bảo hiểm ............................................................................ 92 Sơ đồ 3.5: Quy trình thu nợ BHXH .......................................................................... 94 Sơ đồ 3.6: Quy trình thanh tra chuyên ngành của cơ quan BHXH ........................... 96 Sơ đồ 4.1: Quy trình thu BHXH đề xuất ................................................................. 136 x DANH MỤC HÌNH Hình 3.1: Tình hình huy động vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ........................ 71 Hình 3.2: Những địa phương thu hút đầu tư nước ngoài nhiều nhất năm 2018 ....... 72 Hình 3.3: Số đơn vị sử dụng lao động tham gia BHXH .......................................... 73 Hình 3.4: Số lao động tham gia BHXH ................................................................... 74 Hình 3.5: Cơ cấu đơn vị, lao động tham gia BHXH năm 2018 ................................ 75 Hình 3.6: Số lao động tham gia BHXH bình quân một đơn vị năm 2018 ................ 75 Hình 3.7: Cơ cấu tăng mức đóng góp quỹ BHXH năm 2016 tăng so với ................ 78 năm 2015 theo loại hình doanh nghiệp ..................................................................... 78 Hình 3.8: Tiền lương bình quân/người/tháng đóng BHXH ...................................... 79 Hình 3.9: Mức độ hiểu biết về chính sách thu BHXH của NLĐ* ........................... 89 Hình 3.10: Kênh tiếp nhận thông tin về pháp luật BHXH của NLĐ ........................ 90 Hình 3.11: Mức độ tham gia xây dựng và tiếp nhận thông tin về chiến lược, quy hoạch, kế hoạch thu BHXH ...................................................................................... 99 Hình 3.12: Mức độ gia tăng số thu BHXH của DN có vốn ĐTNN ........................ 104 Hình 3.13: Trách nhiệm báo cáo tình trạng quỹ BHXH tại Việt Nam ................... 107 Hình 3.14: Nguyên nhân trốn đóng Bảo hiểm xã hội ............................................. 118 Hình 3.15: Nguyên nhân NLĐ không tuân thủ tham gia BHXH ........................... 120 Hình 3.16: So sánh tiền lương đóng BHXH với tiền lương thực tế trong DN ....... 121 xi PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án Bảo hiểm xã hội là một bộ phận quan trọng của chính sách an sinh xã hội của mọ