Luận án Sinh kế bền vững vùng ven biển đồng bằng sông hồng trong bối cảnh biến đổi khí hậu: nghiên cứu điển hình tại tỉnh Nam Định

Sinh kế bền vững (sustainable livelihood)từ lâu ñã là chủ ñề ñược quan tâm trong các tranh luận về phát triển, giảm nghèo và quản lý môi trường cả trên phương diện lý luận lẫn thực tiễn. Về mặt lý luận, cách tiếp cận sinh kế bền vững ñược dựa trên sự phát triển các tư tưởng về giảm nghèo, cách thức con người duy trì cuộc sống và tầm quan trọng của các vấn ñề thể chế. Với việc ñặt con người và những ưu tiên của con người ở vị trí trung tâm của sự phát triển, cách tiếp cận này tập trung vào các hoạt ñộng giảm nghèo bằng cách ñể người nghèo tự xây dựng cuộc sống dựa trên các cơ hội của họ, hỗ trợ họ tiếp cận các nguồn lực và tạo dựng môi trường thuận lợi về thể chế và chính sách ñể giúp họ thực hiện các cơ hội. Về mặt thực tiễn, cách tiếp cận này xuất phát từ mối quan tâm về tính hiệu quả của hoạt ñộng phát triển với kỳ vọng rằng việc ñặt trọng tâmvào con người sẽ tạo ra sự khác biệt ñáng kể trong việc ñạt ñược các mục tiêu giảm nghèo. ðiều này khác với những nỗ lực giảm nghèo trước ñây thường có xu hướng tập trung vào tăng cường các nguồn lực hoặc cung cấp các dịch vụ hơn là tập trung vào con người. Chính vì vậy, các nghiên cứu về lý luận cũng như thực tiễn về sinh kế bền vững vẫn sẽ là chủ ñề có tính thời sự cao khi những nhu cầu của con người, ñặc biệt là của người nghèo, luôn ñược ưu tiên trong mọi chính sách và hoạt ñộngphát triển của các quốc gia trên thế giới. Trên thế giới, từ cuối những năm 1990, ñã có những nghiên cứu áp dụng các lý thuyết về khung sinh kế bền vững ñể phân tích các cơ hội và thách thức về sinh kế của người dân ở khu vực nông thôn và venbiển, từ ñó ñề xuất những hình thức hỗ trợ sinh kế phù hợp nhằm ñạt ñược mục tiêu xóa ñói giảm nghèo và phát triển bền vững. Biến ñổi khí hậu (climate change), với các biểu hiện chính là sự gia tăng nhiệt ñộ toàn cầu, mực nước biển dâng và các hiện tượng thời tiết cực ñoan, ñược coi là một trong những thách thức lớn nhất của nhânloại trong thế kỷ 21. Với xu thế gia tăng khoảng 0,2 o C mỗi thập kỷ, theo dự ñoán của Ủy ban Liên chính phủ về BðKH, vào cuối thế kỷ 21, nhiệt ñộ trung bình toàn cầu sẽ tăng từ 2,3 o C ñến 4,5 o C 2 so với thời kỳ tiền công nghiệp hóa và mực nước biển toàn cầu sẽ dâng từ 1 m ñến 3 m [17]. Với các tác ñộng tiềm tàng ñến tất cả các quốc gia, mọi ñối tượng và trên cả 3 lĩnh vực: kinh tế, xã hội và môi trường nên BðKH là một trong những vấn ñề phát triển quan trọng nhất hiện nay. Trong bối cảnh ñó, sinh kế của hàng trăm triệu dân trên toàn thế giới sẽ bị ñe dọa nghiêm trọng; từ ñógây ra các tác ñộng ñến hoạt ñộng sản xuất và cuộc sống của người dân ở vùng núi, ñồng bằng và ven biển trên phạm vi toàn cầu

pdf209 trang | Chia sẻ: oanh_nt | Lượt xem: 2106 | Lượt tải: 3download
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Luận án Sinh kế bền vững vùng ven biển đồng bằng sông hồng trong bối cảnh biến đổi khí hậu: nghiên cứu điển hình tại tỉnh Nam Định, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
B GIÁO DC VÀ ðÀO TO TRƯNG ðI HC KINH T QUC DÂN VŨ TH HOÀI THU SINH K BN VNG VÙNG VEN BIN ðNG BNG SÔNG HNG TRONG BI CNH BIN ðI KHÍ HU: NGHIÊN CU ðIN HÌNH TI TNH NAM ðNH Chuyên ngành: Qun lý kinh t (Phân b lc lưng sn xut và Phân vùng kinh t) Mã s: 62340410 LUN ÁN TIN S KINH T HÀ NI NĂM 2013 B GIÁO DC VÀ ðÀO TO TRƯNG ðI HC KINH T QUC DÂN VŨ TH HOÀI THU SINH K BN VNG VÙNG VEN BIN ðNG BNG SÔNG HNG TRONG BI CNH BIN ðI KHÍ HU: NGHIÊN CU ðIN HÌNH TI TNH NAM ðNH Chuyên ngành: Qun lý kinh t (Phân b lc lưng sn xut và Phân vùng kinh t) Mã s: 62340410 LUN ÁN TIN S KINH T NGƯI HƯNG DN KHOA HC: 1. GS.TS. Trn Th ðt 2. TS. Nguyn Thanh Hà HÀ NI NĂM 2013 i LI CAM ðOAN Lun án này là công trình nghiên cu ñc lp ca Tác gi. Các s liu, thông tin trong Lun án có ngun gc rõ ràng, tin cy và ñưc trích dn theo ñúng qui ñnh v khoa hc. Các kt qu nghiên cu ca Lun án chưa tng ñưc ngưi khác công b trong bt kỳ công trình nghiên cu nào. Tác gi là ngưi duy nht chu hoàn toàn trách nhim v ni dung Lun án. Tác gi Vũ Th Hoài Thu ii LI CÁM ƠN Lun án này ñưc hoàn thành, trưc ht, bng s n lc và nghiêm túc trong nghiên cu ca Tác gi trong hơn 3 năm, nhưng không th thiu s giúp ñ và tư vn nhit tình và trách nhim ca rt nhiu ngưi. Nhng s giúp ñ và tư vn ñó không ch giúp Tác gi hoàn thành Lun án ñúng tin ñ, mà còn rt hu ích trên bưc ñưng ging dy và nghiên cúu sau này. Tác gi xin bày t lòng bit ơn sâu sc và trân trng cám ơn: M, chng, 2 con gái Thu Anh và Linh Chi, các anh ch trong gia ñình ñã chia s, ñng viên, thông cm và h tr trong nhng lúc khó khăn và bn rn nht, GS.TS. Trn Th ðt ñã nhn li hưng dn mt lĩnh vc nghiên cu mi và ñã tn tình ch bo và ñnh hưng nghiên cu ca Lun án cũng như tip tc phát trin hưng nghiên cu trong thi gian ti, TS. Nguyn Thanh Hà ñã ñc và góp ý chi tit các bn tho ca Lun án, PGS.TS. Nguyn Văn Thng và PGS.TS. Nguyn Ngc Sơn ñã h tr v phương pháp nghiên cu và các tài liu tham kho hu ích, Ban Lãnh ño, Ths ð Tuyt Nhung, TS Doãn Hoàng Minh và các cán b ca Vin ðào to Sau ñi hc ñã h tr hiu qu v chuyên môn và các th tc hành chính trong thi gian hc và bo v Lun án, Ban Lãnh ño và các ñng nghip ca Khoa Môi trưng và ðô th ñã to ñiu kin thun li v thi gian và h tr nhit tình v chuyên môn, Ban Lãnh ño và các ñng nghip ca Din ñàn Phát trin Vit Nam ñã chia s nhng kinh nghim b ích v nghiên cu và vit Lun án, Anh Trn Minh Thng – UBND Tnh Nam ðnh, ch Nguyn Th Thanh Hi Tng cc Thng kê và em Phm Ngc Toàn Vin Khoa hc Lao ñng và Xã hi ñã cung cp và h tr x lý các d liu th cp, Các cán b và ngưi dân ca 3 huyn Giao Thy, Hi Hu, Nghĩa Hưng ca tnh Nam ðnh, ñc bit là em Lan, anh Kỳ, anh Thun, và hơn 300 h gia ñình ñã nhit tình tham gia vào kho sát h gia ñình và cung cp nhng thông tin sát thc nht v vn ñ nghiên cu. Tác gi Vũ Th Hoài Thu iii MC LC LI CAM ðOAN............................................................................................................... i LI CM ƠN ................................................................................................................... ii DANH MC CÁC T VIT TT...................................................................................v DANH MC BNG BIU............................................................................................. vii DANH MC HÌNH V ................................................................................................... ix PHN M ðU.................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: CƠ S LÝ LUN V SINH K BN VNG VÙNG VEN BIN TRONG BI CNH BIN ðI KHÍ HU..................................................................20 1.1. Sinh k bn vng ..................................................................................................20 1.1.1. Khái nim ...............................................................................................................21 1.1.2. Tính bn vng ca sinh k......................................................................................22 1.1.3. Tiêu chí ñánh giá tính bn vng ca sinh k ..........................................................23 1.1.4. Khung sinh k bn vng.........................................................................................23 1.2. Sinh k bn vng và bin ñi khí hu.................................................................28 1.2.1. Tng quan v bin ñi khí hu ...............................................................................28 1.2.2. Gn kt khung sinh k bn vng và bin ñi khí hu ............................................32 1.3. Sinh k bn vng vùng ven bin trong bi cnh bin ñi khí hu...................34 1.3.1. Tác ñng ca bin ñi khí hu ñi vi vùng ven bin............................................34 1.3.2. Kh năng b tn thương ca sinh k ven bin trưc tác ñng ca bin ñi khí hu....39 1.3.3. Năng lc thích ng ca sinh k ven bin trưc tác ñng ca bin ñi khí hu......41 1.3.4. H tr sinh k ñ thích ng vi bin ñi khí hu ...................................................51 1.4. Kt lun Chương 1 ...............................................................................................58 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU ...........................................................59 2.1. Gi thuyt nghiên cu..........................................................................................59 2.2. Khung phân tích ...................................................................................................60 2.3. Ngun d liu........................................................................................................61 2.3.1. D liu th cp .......................................................................................................61 2.3.2. D liu sơ cp.........................................................................................................63 2.4. Phương pháp phân tích d liu...........................................................................70 2.5. Kt lun Chương 2 ...............................................................................................77 iv CHƯƠNG 3: SINH K H GIA ðÌNH VEN BIN ðNG BNG SÔNG HNG TRONG BI CNH BIN ðI KHÍ HU: NGHIÊN CU ðIN HÌNH TI TNH NAM ðNH ...................................................................................................79 3.1. Thc trng sinh k h gia ñình vùng ven bin ñng bng sông Hng.............79 3.1.1. Thc trng phát trin kinh txã hi vùng ven bin ñng bng sông Hng...........79 3.1.2. Thc trng sinh k h gia ñình vùng ven bin ñng bng sông Hng ...................81 3.2. Bin ñi khí hu Vit Nam và tác ñng lên sinh k vùng ven bin ñng bng sông Hng.....................................................................................................95 3.2.1. Bin ñi khí hu Vit Nam..................................................................................95 3.2.2. Tác ñng ca bin ñi khí hu lên sinh k vùng ven bin ñng bng sông Hng .96 3.3. Sinh k h gia ñình ven bin trong bi cnh bin ñi khí hu: Nghiên cu ñin hình ti tnh Nam ðnh..............................................................................102 3.3.1. Gii thiu chung v tnh Nam ðnh .....................................................................102 3.3.2. Các kt qu chính và bình lun t ñiu tra h gia ñình ti tnh Nam ðnh..........105 3.4. Kt lun Chương 3..............................................................................................125 CHƯƠNG 4: MT S GI Ý CHÍNH SÁCH...........................................................126 4.1. Các sinh k bn vng và thích ng vi BðKH cho các huyn ven bin ca tnh Nam ðnh.....................................................................................................126 4.1.1. Phân tích tính bn vng v kinh txã himôi trưng và kh năng thích ng trưc tác ñng ca BðKH ca các sinh k hin ti..............................................126 4.1.2. ð xut các sinh k bn vng và thích ng vi BðKH cho các huyn ven bin ca tnh Nam ðnh................................................................................................133 4.1.3. ð xut các chính sách h tr sinh k nhm thích ng vi BðKH ñi vi tnh Nam ðnh .............................................................................................................137 4.2. Mt s gi ý chính sách cho các tnh ven bin ðng bng sông Hng ..........144 4.2.1. Xây dng năng lc thích ng cp ña phương .....................................................145 4.2.2. Tăng cưng thc hin các bin pháp thích ng theo ngành.................................145 4.3. Kt lun Chương 4 .............................................................................................147 KT LUN.....................................................................................................................148 DANH MC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG B KT QU NGHIÊN CU ............151 TÀI LIU THAM KHO .............................................................................................153 PH LC...................................................................................................................161 v DANH MC CÁC T VIT TT ADB Ngân hàng Phát trin Châu Á (Asian Development Bank) BðKH Bin ñi khí hu CCWG Nhóm làm vic v Bin ñi khí hu (Climate Change Working Group ) CMKT Chuyên môn k thut CNKT Công nhân k thut Cð Cao ñng DANIDA Cơ quan Hp tác Phát trin ðan Mch (Danish International Development Agency) DFID Cơ quan Phát trin Quc t Vương Quc Anh (Department For International Development) DMWG Nhóm làm vic v Qun lý thm ha (Disaster Management Working Group ) ðBSH ðng bng sông Hng ðBSCL ðng bng sông Cu Long ðH ði hc GEF Qu Môi trưng Toàn cu (Global Environment Fund) GIS H thng Thông tin ða lý (Geographical Information System) ICEM Trung tâm Quc t v Qun lý Môi trưng (International Center for Environmental Management) IMM T chc Nghiên cu Phát trin bn vng ca Vương quc Anh IPCC y ban Liên chính ph v Bin ñi khí hu (Intergovernmental Panel on Climate Change) ISPONRE Vin Chin lưc, Chính sách Tài nguyên và Môi trưng (Institute of Strategy and Policy on Natural Resources and Environment) vi IISD Vin Phát trin Bn vng Quc t (International Institute for Sustainable Development) IUCN Hip hi Bo tn Thiên nhiên Quc t (International Union for Conservation of Nature) NGO T chc Phi chính ph (Non Governmental Organization) MCA Phân tích ña tiêu chí (MultiCriteria Analysis ) MARD B Nông nghip và Phát trin Nông thôn (Ministry of Agriculture and Rural Development) MONRE B Tài nguyên và Môi trưng (Ministry of Natural Resources and Environment) OLS Phương pháp bình phương nh nht (Ordinary Least Squares ) PCLB Phòng chng lt bão SEI Vin Môi trưng Stockhom (Stockhom Environment Institute) THCN Trung hc chuyên nghip UNDP Chương trình Phát trin Liên Hip Quc (United Nations Development Programme) UNEP Chương trình Môi trưng Liên Hip Quc (United Nations Environment Programme) UNFCCC Công ưc khung ca Liên Hip Quc v Bin ñi khí hu (United Nations Framework Convention on Climate Change) USAID Cơ quan Phát trin Quc t M (United States Agency for International Development) VHLSS ðiu tra mc sng dân cư Vit Nam (Vietnam Household Living Standard Survey ) WCED y ban Th gii v Môi trưng và Phát trin (World Commission on Environment and Development) WMO T chc Khí tưng Th gii (World Meteorological Organization) vii DANH MC BNG BIU Bng 1.1: Các tiêu chí ñánh giá tính bn vng và thích ng ca sinh k........................34 Bng 1.2: Tng hp các tác ñng ca BðKH ñi vi vùng ven bin.............................37 Bng 1.3: Kh năng b tn thương ca sinh k ven bin trưc tác ñng ca BðKH......40 Bng 1.4: Tóm tt mt s bin pháp thích ng vi BðKH theo ngành ..........................45 Bng 1.5: Các hình thc h tr sinh k ñ thích ng vi BðKH....................................58 Bng 2.1: Din tích, dân s, mt ñ dân s các xã ven bin, tnh Nam ðnh (2011) ..64 Bng 2.2: H gia ñình phân theo ngành sn xut chính ca h 3 huyn ven bin, tnh Nam ðnh (2006).....................................................................................68 Bng 2.3: S h gia ñình ñưc ñiu tra 3 huyn ven bin, tnh Nam ðnh..................68 Bng 2.4: S phiu ñiu tra hp l 3 huyn ven bin, tnh Nam ðnh.........................69 Bng 3.1: Tip cn ñưng giao thông 4 tnh ven bin ðBSH năm 2008 và 2010.......83 Bng 3.2: Ch liên xã 4 tnh ven bin ðBSH năm 2008 và 2010................................84 Bng 3.3: Trình ñ ca lc lưng lao ñng 4 tnh ven bin ðBSH năm 2010 ............87 Bng 3.4: Tip cn thông tin 4 tnh ven bin ðBSH năm 2008 và 2010.....................87 Bng 3.5: T l tht nghip hàng năm 4 tnh ven bin ðBSH (20062010) (%).........91 Bng 3.6: Tình trng nghèo ñói 4 tnh ven bin ðBSH (20022010) ..........................92 Bng 3.7: Các loi thiên tai 4 tnh ven bin ðBSH (20062010).................................94 Bng 3.8: Din tích ñt b ngp khi mc nưc bin dâng 1m 4 tnh ven bin ðBSH .98 Bng 3.9: Din tích s dng ñt (km 2) b nh hưng khi mc nưc bin dâng 1m 4 tnh ven bin ðBSH........................................................................................98 Bng 3.10: Dân s b nh hưng khi mc nưc bin dâng 1m 4 tnh ven bin ðBSH .99 Bng 3.11: S ngưi nghèo b nh hưng khi mc nưc bin dâng 1m 4 tnh ven bin ðBSH......................................................................................................99 Bng 3.12: Cơ cu lao ñng và cơ cu GDP phân theo ngành kinh t ca 3 huyn ven bin ca tnh Nam ðnh bình quân giai ñon 20082011.............................105 Bng 3.13: Mc ñ xy ra ca BðKH ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh.......................106 Bng 3.14: BðKH nh hưng ñn ngun lc sinh k ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh115 Bng 3.15: Ngun lc sinh k nh hưng ñn hot ñng sinh k ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh......................................................................................................116 viii Bng 3.16: Hot ñng sinh k nh hưng ñn kt qu sinh k ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh......................................................................................................118 Bng 3.17: Thích ng ñi vi hot ñng trng lúa ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh....119 Bng 3.18: Thích ng ñi vi hot ñng chăn nuôi ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh...120 Bng 3.19: Thích ng ñi vi hot ñng ñánh bt ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh.....120 Bng 3.20: Thích ng ñi vi hot ñng nuôi trng ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh..121 Bng 3.21: Thích ng ñi vi hot ñng làm mui ti 7 xã ven bin, tnh Nam ðnh ...121 Bng 4.1: Phân tích tính bn vng và thích ng vi BðKH ca sinh k trng lúa ......127 Bng 4.2: Phân tích tính bn vng và thích ng vi BðKH ca sinh k chăn nuôi .....128 Bng 4.3: Phân tích tính bn vng và thích ng vi BðKH ca sinh k làm mui......130 Bng 4.4: Phân tích tính bn vng và thích ng vi BðKH ca sinh k ñánh bt .......131 Bng 4.5: Phân tích tính bn vng và thích ng vi BðKH ca sinh k nuôi trng ....132 Bng 4.6: Thu nhp trung bình mt tháng ca các sinh k chính ti 3 huyn ven bin ca tnh Nam ðnh........................................................................................134 ix DANH MC HÌNH V Hình 1.1: Khung sinh k nông thôn bn vng ca Scoones (1998)................................25 Hình 1.2: Khung sinh k bn vng ca DFID (2001).....................................................26 Hình 1.3: Khung sinh k bn vng vùng ven bin ca IMM (2004)..............................27 Hình 1.4: Kh năng b tn thương ca sinh k trưc tác ñng ca BðKH ....................33 Hình 3.1: Din tích ñt nông nghip bình quân h có ñt 4 tnh ven bin ðBSH (20022010) (m2/h).......................................................................................82 Hình 3.2: Din tích mt nưc nuôi trng thu sn bình quân h nuôi trng 4 tnh ven bin ðBSH (20022010) (m2/h) ............................................................83 Hình 3.3: S h s dng ñin 4 tnh ven bin ðBSH (20022010).............................84 Hình 3.4: Tin tit kim bình quân ca h có tit kim 4 tnh ven bin ðBSH (20022008) (triu ñng/h) ...........................................................................85 Hình 3.5: Tin vay ngân hàng bình quân h tham gia vay 4 tnh ven bin ðBSH (20022010) (triu ñng/h) ...........................................................................85 Hình 3.6: S lao ñng ñang làm vic 4 tnh ven bin ðBSH (20022010) (ngưi) ....86 Hình 3.7: Giá tr sn xut nông nghip bình quân h 4 tnh ven bin ðBSH (2002 2010) (nghìn ñng/h) ....................................................................................88 Hình 3.8: Giá tr sn xut thy sn bình quân h 4 tnh ven bin ðBSH (2002 2010) (nghìn ñng/h) ....................................................................................89 Hình 3.9: Giá tr sn xut công nghip bình quân h 4 tnh ven bin ðBSH (2002 2010) (nghìn ñng/h) ....................................................................................89 Hình 3.10: Giá tr dch v bình quân h 4 tnh ven bin ðBSH (20022010) (nghìn ñng/h)...............................................................................................90 Hình 3.11: Thu nhp bình quân h mt tháng 4 tnh ven bin ðBSH (20042010) (nghìn ñng)....................................................................................................91 Hình 3.12: Qui mô GDP và tc ñ tăng trưng GDP ca tnh Nam ðnh (20012011) 103 Hình 3.13: Cơ cu kinh t ngành ca tnh Nam ðnh (20012011) (%).........................104 Hình 3.14: Cơ cu lao ñng ca tnh Nam ðnh (20052011) (%).................................104 1 PHN M ðU 1. S cn thit ca ñ tài nghiên cu Sinh k bn vng (sustainable livelihood) t lâu ñã là ch ñ ñưc quan tâm trong các tranh lun v phát trin, gim nghèo và qun lý môi trưng c trên phương din lý lun ln thc tin. V mt lý lun, cách tip cn sinh k bn vng ñưc da trên s phát trin các tư tưng v gim nghèo, cách thc con ngưi duy trì cuc sng và tm quan trng ca các vn ñ th ch. Vi vic ñt con ngưi và nhng ưu tiên ca con ngưi v trí trung tâm ca s phát trin, cách tip cn này tp trung vào các hot ñng gim nghèo bng cách ñ ngưi nghèo t xây dng cuc sng da trên các cơ hi ca h, h tr h tip cn các ngun lc và to dng môi trưng thun li v th ch và chính sách ñ giúp h thc hin các cơ hi. V mt thc tin, cách tip cn này xut phát t mi quan tâm v tính hiu qu ca hot ñng phát trin vi kỳ vng rng vic ñt t
Luận văn liên quan