Luận án Tác động của rủi ro thanh khoản đến hiệu quả hoạt động kinh doanh ngân hàng: Nghiên cứu trường hợp các quốc gia đông nam á

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRẦN THỊ THANH NGA TÁC ĐỘNG CỦA RỦI RO THANH KHOẢN ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG KINH DOANH NGÂN HÀNG: NGHIÊN CỨU TRƢỜNG HỢP CÁC QUỐC GIA ĐÔNG NAM Á LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH – 09/2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRẦN THỊ THANH NGA TÁC ĐỘNG CỦA RỦI RO THANH KHOẢN ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG KINH DOANH NGÂN HÀNG: NGHIÊN CỨU TRƢỜNG HỢP CÁC QUỐC GIA ĐÔNG NAM Á LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Chuyên ngành: Tài Chính - Ngân Hàng Mã ngành: 62 34 02 01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. TRẦM THỊ XUÂN HƢƠNG TS. LÊ THI ̣ANH ĐÀO TP. HỒ CHÍ MINH – 09/2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng đề tài “Tác động của rủi ro thanh khoản đến hiệu quả hoạt động kinh doanh ngân hàng: nghiên cứu trƣờng hợp các quốc gia Đông Nam Á” là công trình nghiên cứu của tác giả. Các thông tin, dữ liệu được sử dụng trong đề tài là trung thực, chính xác và đáng tin cậy. Các nội dung trích dẫn đều được chính tác giả thu thập từ các nguồn khác nhau có ghi rõ nguồn gốc trong phần tài liệu tham khảo. TP. Hồ Chí Minh, ngày tháng 09 năm 2018 Tác giả Trần Thị Thanh Nga LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn Quý Thầy Cô trường Đại học Ngân hàng nói chung, nơi tôi học tập và nghiên cứu đã giảng dạy, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian làm luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Người hướng dẫn khoa học PGS.TS Trầm Thị Xuân Hương đã định hướng nghiên cứu, hướng dẫn, động viên và hỗ trợ hoàn toàn để tôi hoàn thành luận án này. Cảm ơn TS. Lê Thị Anh Đào đã hỗ trợ, chỉ bảo tôi hoàn chỉnh nội dung của luận án. Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành đến gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã tạo điều kiện về thời gian và đóng góp ý kiến quý báu giúp tôi hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu của mình. TPHCM, ngày tháng 09 năm 2018 Tác giả Trần Thị Thanh Nga MỤC LỤC CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .............................................................. 1 1.1. Sƣ ̣cần thiết nghiên cƣ́u .......................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cƣ́u ............................................................................. 4 1.2.1. Mục tiêu chung ...................................................................................................... 4 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ...................................................................................................... 4 1.2.3. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................ 5 1.3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 5 1.4. Phƣơng pháp nghiên cứu ....................................................................................... 6 1.5. Kết cấu của luận án .............................................................................................. 10 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM .......... 11 2.1. Rủi ro thanh khoản .............................................................................................. 12 2.1.1 Các lý thuyết về rủi ro thanh khoản ..................................................................... 12 2.1.2 Khái niệm rủi ro thanh khoản ............................................................................... 15 2.1.3 Phương pháp đo lường rủi ro thanh khoản ........................................................... 17 2.1.4 Nghiên cứu thực nghiệm về các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK ............................ 20 2.2 Hiệu quả hoaṭ đôṇg kinh doanh ngân hàng ........................................................ 26 2.2.1 Các lý thuyết về hiệu quả hoạt động kinh doanh ngân hàng ................................ 25 2.2.2 Khái niệm hiệu quả kinh doanh của ngân hàng thương mại ................................ 27 2.2.3 Các phương pháp đo lường hiệu quả hoạt động kinh doanh ngân hàng .............. 30 2.3 Tác động của rủi ro thanh khoản đến hiệu quả hoạt động kinh doanh ngân hàng ............................................................................................................................... 32 2.3.1 Lý thuyết về mối liên hệ giữa RRTK và HQHĐKD ngân hàng .......................... 33 2.3.2 Nghiên cứu thực nghiệm về mối liên hệ giữa RRTK và HQHĐ ngân hàng ........ 35 TÓM TẮT CHƢƠNG 2 .............................................................................................. 49 CHƢƠNG 3: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 50 3.1 Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................................... 50 3.1.1 Mô hình hồi quy cổ điển Pooled OLS với dữ liệu bảng ....................................... 51 3.1.2 Mô hình tác động cố định (FEM) và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM) ........ 52 3.1.3 Mô hình GMM với dữ liệu bảng .......................................................................... 53 3.2 Mô hình nghiên cứu các yếu tố ảnh hƣởng đến RRTK ..................................... 56 3.2.1 Mô hình nghiên cứu .............................................................................................. 56 3.2.2 Các giả thuyết nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK ......................... 57 3.3 Mô hình nghiên cứu tác động RRTK đến HQHĐKD ngân hàng ..................... 66 3.3.1 Mô hình nghiên cứu .............................................................................................. 66 3.3.2 Đo lường hiệu quả hoạt động kinh doanh bằng phương pháp tỷ số ..................... 67 3.3.3 Các giả thuyết nghiên cứu về tác động của RRTK đến HQHĐKD ngân hàng .... 68 3.4 Phƣơng pháp thu thập và xử lý dữ liệu ............................................................... 76 3.4.1 Mô tả quy trình thu thập dữ liệu ........................................................................... 76 3.4.2 Xử lý dữ liệu ......................................................................................................... 77 TÓM TẮT CHƢƠNG 3 .............................................................................................. 79 CHƢƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................................. 80 4.1 Các yếu tố ảnh hƣởng đến RRTK ........................................................................ 80 4.1.1 Thống kê mô tả các biến ....................................................................................... 80 4.1.2 Phân tích hệ số tương quan ................................................................................... 83 4.1.3 Phân tích và thảo luận kết quả, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á ....................................................................................................................................... 85 4.1.4 Phân tích và thảo luận kết quả, nghiên cứu trường hợp Việt Nam ...................... 93 4.2 Tác động của RRTK đến HQHĐKD ngân hàng ................................................ 99 4.2.1 Thống kê mô tả các biến ....................................................................................... 99 4.2.2 Phân tích hệ số tương quan ................................................................................. 100 4.2.3 Phân tích và thảo luận kết quả, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á ..................................................................................................................................... 103 4.2.4 Phân tích và thảo luận kết quả, nghiên cứu trường hợp Việt Nam ................... 111 TÓM TẮT CHƢƠNG 4 ............................................................................................ 118 CHƢƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH .......................................... 119 5.1 Kết luận ................................................................................................................ 119 5.2. Gợi ý chính sách. ................................................................................................. 123 5.3. Những đóng góp mới của luận án ..................................................................... 127 5.3.1. Về mặt lý thuyết ................................................................................................ 127 5.3.2. Về mặt thực tiễn ................................................................................................ 128 5.4. Hạn chế của luận án và hƣớng nghiên cứu trong tƣơng lai ........................... 130 5.4.1 Hạn chế của luận án ......................................................................................... 130 5.4.2 Hƣớng nghiên cứu trong tƣơng lai ................................................................. 132 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 133 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ .................... 135 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 137 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 145 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt 1 ADB Asian Development Bank Ngân hàng phát triển Châu Á 2 BCBS Basel Committee on Banking Supervision Ủy ban Basel về Giám sát Ngân hàng 3 BCTC Financial report Báo cáo tài chính 4 CDs Certificates of Deposits Chứng chỉ tiền gửi 5 FEM Fixed Effects Model Mô hình hiệu ứng cố định 6 FGLS Feasible Generalized Least Squares Bình phương tối thiểu tổng quát 7 GMM Generalized Method of Moments Mô hình hồi quy moment tổng quát 8 GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 9 HQHĐKD Business performance Hiệu quả hoạt động kinh doanh 10 INF Inflation Lạm phát 11 IMF International Monetary Fund Tổ chức Tiền tệ Thế giới 12 NHTM commercial bank Ngân hàng thương mại 13 OLS Ordinary Least Squares Phương pháp bình phương nhỏ nhất 14 REM Random Effects Model Mô hình hiệu ứng ngẫu nhiên 15 RRTK Liquidity risk Rủi ro thanh khoản DANH MỤC BẢNG VÀ HÌNH Bảng 2.1 Các nghiên cứu về mối quan hê ̣giữa RRTK và HQHĐKD ngân hàng ............. 42 Bảng 3.1 Mối quan hệ giữa biến phụ thuộc và biến độc lập trong mô hình nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK ngân hàng ........................................................................... 63 Bảng 3.2 Mối quan hệ giữa biến phụ thuộc và biến độc lập trong mô hình nghiên cứu tác động RRTK đến HQHĐKD ngân hàng. ............................................................................ 73 Bảng 4.1 Thống kê mô tả các biến cơ sở, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á ............................................................................................................................. 80 Bảng 4.2 Thống kê mô tả các biến cơ sở, nghiên cứu trường hợp tại Việt Nam .............. 82 Bảng 4.3 Tương quan giữa các biến độc lập trong mô hình các yếu tố ảnh hưởng lên RRTK ngân hàng, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á. ........................... 84 Bảng 4.4 Tương quan giữa các biến độc lập trong mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK ngân hàng, nghiên cứu trường hợp tại Việt Nam .................................................. 84 Bảng 4.5 Các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK ngân hàng, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á (Phụ lục) ............................................................................................... 86 Bảng 4.6 Các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK ngân hàng, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á ................................................................................................................ 92 Bảng 4.7 Các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK ngân hàng, nghiên cứu trường hợp tại Việt Nam (Phụ lục) .................................................................................................................... 93 Bảng 4.8 Các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á và Việt Nam. ......................................................................................................... 98 Bảng 4.9 Thống kê mô tả các biến cơ sở, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á trong mô hình tác động của RRTK đến HQHĐKD ngân hàng ..................................... 99 Bảng 4.10 Thống kê mô tả các biến cơ sở, nghiên cứu trường hợp Việt Nam trong mô hình tác động RRTK đến HQHĐKD ngân hàng ............................................................. 100 Bảng 4.11 Tương quan giữa các biến độc lập trong mô hình tác động RRTK đến HQHĐ ngân hàng, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á ...................................... 102 Bảng 4.12 Tương quan giữa các biến độc lập trong mô hình tác động RRTK đến HQHĐ ngân hàng, nghiên cứu trường hợp tại Việt Nam ............................................................ 102 Bảng 4.13 Kết quả tác động RRTK đến HQHĐKD ngân hàng, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á ..................................................................................................... 104 Bảng 4.14 Tác động đến RRTK đến HQHĐ ngân hàng, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á .............................................................................................................. 110 Bảng 4.15 Kết quả tác động RRTK đến HQHĐKD của các ngân hàng, nghiên cứu trường hợp tại Việt Nam (Phụ lục) .......................................................................................... 10913 Bảng 4.16 Kết quả nghiên cứu của mô hình RRTK tác động HQHĐKD ngân hàng, nghiên cứu trường hợp các quốc gia Đông Nam Á và Việt Nam ................................... 116 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1 Sơ đồ nghiên cứu chi tiết .................................................................................. 8 1 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1. Sƣ ̣cần thiết nghiên cƣ́u Bối cảnh lý thuyết: Mối quan hê ̣giữa RRTK và HQHĐKD đa ̃đươc̣ biết đến từ rất lâu thông qua cách tiếp câṇ các giả thuyết như quyền lực thị trường (Market Power Hypothesis), giả thuyết Cấu trúc – hiêụ quả (Efficient Structure Hypothesis ) đa ̃làm cho mối quan hê ̣ này càng được quan tâm nhiều hơn . Thanh khoản thể hiện khả năng thực hiện các nghĩa vụ thanh toán của một ngân hàng. Theo nghĩa này, thanh khoản đại diện cho các yếu tố định tính về sức mạnh tài chính của một ngân hàng (Duttweiler, 2011). Khả năng thanh khoản không hợp lí là dấu hiệu đầu tiên cho thấy ngân hàng đang trong tình trạng có vấn đề về tài chính. Rủi ro thanh khoản là rủi ro nguy hiểm nhất trong các rủi ro của ngân hàng, nó không chỉ đe dọa sự an toàn của bản thân từng ngân hàng thương mại, mà còn liên quan đến sự an toàn của cả hệ thống ngân hàng (Eichberger và Summer, 2005). Môṭ trong những đăc̣ điểm nổi bật của ngân hàng là đáp ứng nhu cầu thanh khoản thông qua huy đôṇg và cấp tín duṇg cho khách hàng (Diamond và Dybvig, 1983). Có 2 loại rủi ro thanh khoản , ngân hàng thường xuyên phải đối măṭ . Thứ nhất, là rủi ro thanh khoản đặc thù, vào bất kỳ ngày nào khách hàng có thể có nhu cầu thanh toán nhiều hay ít. Thứ hai, là rủi ro thanh khoản tổng hợp. Trong một số khoảng thời gian tổng hợp nhu cầu thanh khoản cao trong khi đó ở những thời điểm khác thì thấp, rủi ro tổng hợp làm cho tất cả các ngân hàng bị sốc tương tự, bằng cách tăng hoặc giảm nhu cầu thanh khoản mà tất cả các ngân hàng phải đối mặt cùng một lúc. Sự chuyển đổi thanh khoản mang lại cơ sở cho sự tồn tại của các ngân hàng và đăc̣ tính đó taọ bản chất dễ tổn thương của ngân hàng đối với hoạt động của nó . (Diamond và Dybvig, 1983) cho rằng ảnh hưởng của RRTK đối với sự hiêụ quả hoaṭ đôṇg kinh doanh của ngân hàng vẫn chưa rõ ràng. Một số nghiên cứu cho thấy mối tương quan dương giữa RRTK và HQHĐKD ngân hàng ở khu vực Châu Phi (Sayedi, 2014; Aburime, 2009; Athanasoglou và côṇg sư ̣ , 2008; Ajibike và Aremu, 2015; Alshatti, 2015), ở khu vực Châu Á (Wasiuzzaman và Tarmizi, 2010; Arif và Nauman Anees, 2012; Shen và cộng 2 sự, 2009), ở khu vực Châu Âu (Bourke,1989; Poposka and Trpkoski, 2013; Goddard, Molyneux và Wilson, 2004; Kosmidou, Tanna và Pasiouras, 2005). Một số nghiên cứu cho thấy mối tương quan âm giữa RRTK và HQHĐKD ngân hàng ở khu vực Châu Á (Lee và Kim, 2013); Châu Phi (Bassey & Moses, 2015). Ngoài ra, còn có một số nghiên cứu (Sufian và Chong, 2008; Roman và Sargu, 2015; Alper và Anbar, 2011; Almumani, 2013; Ayaydin và Karakaya, 2014;) chưa tìm thấy mối quan hệ giữa RRTK và HQHĐKD ngân hàng hoặc mối quan hệ này có ý nghĩa nhưng chiều hướng tác động phụ thuộc vào đặc điểm kinh tế và mô hình sử dụng (Naceur và Kandil, 2009; Ferrouhi, 2014). Sau khi lược khảo các nghiên cứu trước, tác giả nhận thấy đa phần các nghiên cứu tiếp cận chiều hướng tác động của RRTK đến HQHĐKDNH (Sufian và Chong, 2008; Sayedi, 2014; Oluwasegun và Samuel, 2015; Lartey, Antwi, và Boadi, 2013; Bourke,1989; Tabari, Ahmadi và Emami, 2013; Arif và Nauman Anees, 2012; Bassey và Moses, 2015; Ferrouhi, 2014; Alshatti, 2015; Aburime,2009; Athanasoglou và cộng sự,2008; Naceur and Kandil, 2009) một vài nghiên cứu tiếp cận chiều hướng tác động của HQHĐKDNH đến RRTK ở các quốc gia khác nhau (Vodova, 2011; Abdullah và Khan, 2012; Roman và Sargu, 2015). Điều này cho thấy xu hướng tác động của RRTK đến HQHĐKD ngân hàng gần đây được các nhà nghiên cứu khoa học và các nhà quản lý quan tâm, đặc biệt có sự ảnh hưởng của khủng hoảng tài chính đến HQHĐKD ngân hàng (Lee và Kim, 2013). Tuy nhiên, hiếm có nghiên cứu kết hợp tiếp cận phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến RRTK và tác động của RRTK đến HQHĐKD ngân hàng trong phạm vi nhiều quốc gia, ngoại trừ các nghiên cứu ở Châu Âu (Roman và Sargu, 2015), Châu Mỹ (Bordeleau và Graham, 2010), Châu Âu và Châu Mỹ (Shen và cộng sự, 2009). Xét trong trường hợp các quốc gia Đông Nam Á, vẫn chưa có nghiên cứu riêng về phân tích tác động RRTK đến HQHĐKD ngân hàng với phạm vi nhiều quốc gia. Các nghiên cứu ở các không gian nghiên cứu và thời gian nghiên cứu khác nhau sẽ cho các kết quả không tương đồng về tác động của RRTK đến HQHĐKD ngân hàng. Bối cảnh thực tiễn Hệ thống tài chính phần lớn do các ngân hàng chi phối (Diamond và Dybvig, 1983), ngân hàng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế của các quốc gia trên thế giới. Cuộc khủng hoảng tài chính và suy thoái kinh tế toàn cầu bắt đầu từ cuối năm 3 2007 tại Mỹ đã tác động mạnh đến toàn thế giới, ảnh hưởng nghiêm trọng đến tình hình kinh doanh của các NHTM. Hệ quả là có rất nhiều ngân hàng phải tuyên bố phá sản do chạy theo lợi nhuận trước mắt mà không đảm bảo an toàn hoạt động của hệ thống ngân hàng, đã dấy lên hồi chuông báo động cho cơ chế quản lý rủi ro, đặc biệt là rủi ro thanh khoản còn bị xem nhẹ (Moore, 2010). Sau cuôc̣ khủng hoảng tài chính , Ủy ban Basel về giám sát ngân hàng (BCBS) đưa ra hiêp̣ ước Basel III nhằm đẩy maṇh công tác điều phối , giám sát và quản lý rủi ro trong liñh vưc̣ ngân hàng. Basel III có nhiều đề xuất mới về vốn, đòn bẩy và tính thanh khoản nhằm bổ sung thêm các quy định về giám sát và quản lý rủi ro . Cuộc khủng hoảng tài chính 2007-2008, rõ ràng đã nhấn mạnh tầm quan trọng của rủi ro thanh khoản và quản trị rủi ro thanh khoản đối với hoạt động của thị trường tài chính nói chung và ngành ngân hàng nói riêng (Bank for International Settlements, 2010; Bank for International Settlements, 2013). Các ngân hàng tại các quốc gia Đông Nam Á, mặc dù không chịu ảnh hưởng quá nặng nề từ cuộc khủng hoảng này, nhưng liệu các ngân hàng an toàn và hiệu quả hay may mắn nhờ vào mức độ hội nhập chưa sâu vào thị trường tài chín