Luận án Thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN HOÀNG THU HẰNG THÔNG ĐIỆP ẢNH BÁO CHÍ TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC HÀ NỘI - 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN HOÀNG THU HẰNG THÔNG ĐIỆP ẢNH BÁO CHÍ TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành : Báo chí học Mã số : 9 32 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS,TS. Hà Huy Phượng HÀ NỘI - 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu khoa học hoàn toàn độc lập của bản thân. Các số liệu, tư liệu được sử dụng trong luận án được khai thác trung thực từ các kết quả khảo sát và chưa từng được công bố, công khai trong bất cứ công trình nào. Hà Nội, ngày tháng 6 năm 2023 Tác giả Hoàng Thu Hằng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................. 1 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 18 1. Hướng nghiên cứu về báo mạng điện tử và thông điệp truyền thông trên báo mạng điện tử ..................................................................................................... 18 2. Hướng nghiên cứu về quy trình sản xuất thông điệp ảnh báo chí ................ 23 3. Hướng nghiên cứu về phân tích thông điệp ảnh báo chí .............................. 28 4. Đánh giá tổng quát về các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án và đề ra hướng nghiên cứu cho luận án ...................................................................... 36 Chương 1: THÔNG ĐIỆP ẢNH BÁO CHÍ TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ - MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN .................................................................. 41 1.1. Hệ thống khái niệm .................................................................................... 41 1.2. Đặc trưng và vai trò của thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ... 50 1.3. Các yếu tố cấu thành thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ........ 62 1.4. Phân loại ảnh báo chí trên báo mạng điện tử theo các nhóm chủ đề ......... 76 1.5. Những tiêu chí đánh giá thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ... 79 1.6 Các lý thuyết sử dụng trong nghiên cứu ..................................................... 83 Chương 2: THỰC TRẠNG THÔNG ĐIỆP ẢNH BÁO CHÍ TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ....................................................... 88 2.1 Tổng quan về các báo mạng điện tử khảo sát ............................................. 88 2.2 Khảo sát thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay theo các yếu tố cấu thành thông điệp ảnh báo chí ..................................... 91 2.3 Nghiên cứu trường hợp thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử về đại dịch COVID-19 ở Việt Nam năm 2021 .................................................... 119 2.4 Đánh giá thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay ......................................................................................................... 134 Chương 3: NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA, GIẢI PHÁP VÀ KHUYẾN NGHỊ NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG THÔNG ĐIỆP ẢNH BÁO CHÍ TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM TRONG THỜI GIAN TỚI ........................ 142 3.1 Những vấn đề đặt ra đối với thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay ....................................................................................... 142 3.2 Giải pháp nâng cao chất lượng thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam trong thời gian tới ................................................................... 156 3.3 Khuyến nghị .............................................................................................. 178 KẾT LUẬN .................................................................................................................... 188 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................... 195 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LUẬN ÁN ....................................................................................................................... 206 PHỤ LỤC ......................................................................... Error! Bookmark not defined. DANH MỤC ẢNH Ảnh 2.1: Những người may mắn được cứu sống trong vụ cháy ở Bình Dương ngày 6/9/2022 .................................................................................................................. 102 Ảnh 2.2: Thủ tướng Phạm Minh Chính thăm hỏi tình hình đời sống của người dân tại khu nhà trọ trên đường Nguyễn Thị Định ở Thành phố Thủ Đức (Thành phố Hồ Chí Minh) . 120 Ảnh 2.3: Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam tiêm thử nghiệm vaccine Nanocovax mũi 2 (đăng trên báo VNN sáng 26/3/2021). 121 Ảnh 2.4: Loạt ảnh đăng trong Phóng sự ảnh “Đêm trắng ở “thành trì” cuối cùng chặn COVID-19 tại Thành phố Hồ Chí Minh" của tác giả Đinh Đức Long đăng trên Dân trí ngày 22/7/2021. ........................................................................................ 123 Ảnh 2.5: Ảnh đăng trong phóng sự ảnh “"Cân não" giành sự sống cho 600 thai nhi có mẹ là F0 ở thành phố Hồ Chí Minh” của tác giả Hải Long đăng trên báo DT ngày 13/8/2021....124 Ảnh 2.6 Thông điệp ảnh báo chí “Bộ đội trắng đêm băng đồng, bám biển tuyến biên giới Tây Nam” đăng trên báo Vietnamnet ngày 26/4/2021 .......................... 126 Ảnh 2.7: Bộ đội dùng xe đạp thồ tiếp tế thực phẩm cho người dân phường 2, .. 127 quận Bình Thạnh, ngày 2/9/2021. Ảnh: Quỳnh Trần/VnExpress ......................... 127 Ảnh 2.8: Tác phẩm tranh sơn dầu “Những đóa hướng dương” của tác giả Hà Châu (Quảng Nam) ........................................................................................................ 128 Ảnh 2.9: Hình ảnh các y, bác sỹ lan tỏa thông điệp cả nước chung tay quyết tâm chống dịch COVID-19. ................................................................................................. 129 Ảnh 2.10: Bức tranh đạt giải Nhất cuộc thi vẽ tranh cổ động với chủ đề Phòng chống dịch COVID-19. ................................................................................................. 129 Ảnh 2.11: Thông điệp ảnh báo chí trong bài viết “Dòng người chạy xe máy về quê trong mưa, Nghệ An dựng nhà bạt đón” đăng trên báo VNN ngày 6/10/2021 ....... 129 Ảnh 2.12: Loạt ảnh trong phóng sự ảnh “Những phận người lặng lẽ ra đi trong đại dịch COVID-19 ở Thành phố Hồ Chí Minh” đăng tải trên báo DT ngày 19/11/2021 ....................................................................................................................... 130 Ảnh 2.13: Thông điệp ảnh báo chí nghệ sĩ Trần Mạnh Tuấn thổi saxophone trước 10.000 bệnh nhân COVID-19 đăng trên Dân trí ngày 27/7/2021 ......................... 132 DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Phương pháp lấy mẫu xây dựng ngẫu nhiên của Riff, et al (1993, 1998, 2001, 2005) .......................................................................................................................... 9 Bảng 2: Kết quả chọn mẫu theo phương pháp constructed weeks ......................... 11 Bảng 3: Bảng kích cỡ mẫu của Krejcie và Morgan (1970). ................................ 11 Bảng 2.1 Thông tin về báo VNE (Nguồn: Similarweb) ............................................ 88 Bảng 2.2: Thông tin về báo VNN (Nguồn: Similarweb) ..................................... 89 Bảng 2.3: Thông tin về báo DT (Nguồn: Similarweb) ........................................ 89 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1 Đối tượng phản ánh của thông điệp ảnh báo chí .................................. 91 Biểu đồ 2.2 Phân loại các nhóm chủ đề trong thông điệp ảnh báo chí .................. 92 Biểu đồ 2.3: Cách khai thác chi tiết trong ảnh báo chí ............................................. 94 Biểu đồ 2.4: Cách sử dụng bố cục ảnh báo chí ........................................................... 97 Biểu đồ 2.5: Kết quả sử dụng ánh sáng trong ảnh báo chí ....................................... 98 Biểu đồ 2.6: Về đường nét được sử dụng trong ảnh báo chí ................................. 100 Biểu đồ 2.7: Chất lượng kỹ thuật ảnh báo chí .......................................................... 101 Biểu đồ 2.8: Nội dung chú thích trong ảnh báo chí .......................................... 103 Biểu đồ 2.9: Mối quan hệ giữa nội dung thông điệp ảnh và nội dung văn bản . 105 Biểu đồ 2.10: Mục đích của thông điệp ảnh báo chí .......................................... 106 Biểu đồ 2.11: Sự thể hiện khoảnh khắc quyết định trong bức ảnh .................... 107 Biểu đồ 2.12: Góc máy thể hiện trong hình ảnh ................................................ 108 Biểu đồ 2.13: Thể loại ảnh báo chí được sử dụng .................................................... 112 Biểu đồ 2.14: Dung lượng hình ảnh ........................................................................... 114 Biểu đồ 2.15: Số lượng ảnh trong một tin, bài ................................................. 115 Biểu đồ 2.16: Cách trình bày ảnh ....................................................................... 116 Biểu đồ 2.17: Yếu tố tâm lý của thông điệp ....................................................... 118 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Ảnh báo chí ABC Báo mạng điện tử BMĐT Dân trí DT Thông điệp TĐ Vietnamnet VNN VnExpress VNE 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong các mô hình truyền thông của Lasswell (1948), C. Shannon & Weaver (1949), D.Berlo (1960), thông điệp luôn là một trong những yếu tố chính, quan trọng, không thể thiếu trong quá trình truyền thông. Nếu không có thông điệp, không thể hình thành nên quá trình truyền thông. Năm 1873, những bức ảnh báo chí đầu tiên xuất hiện trên thế giới cũng là thời điểm xuất hiện một cách thể hiện thông điệp truyền thông mới, đó là thông điệp ảnh báo chí, song song với các thông điệp bằng chữ viết, ký hiệu... Thông điệp ảnh báo chí đã cung cấp thông tin một cách minh bạch và xác thực, xác định sự thật và đại diện cho thực tế. Từ khi ra đời đến nay, thông điệp ảnh báo chí đã thể hiện vai trò to lớn của mình trong môi trường truyền thông. Thực tế, các nghiên cứu về ngành báo chí truyền thông tập trung phần lớn vào văn bản nhưng hình ảnh có tác dụng mạnh mẽ hơn văn bản vì “chúng dễ dàng đi qua biên giới ngôn ngữ và thương mại” [124, tr.71-89]. Theo Roland Barthes, hình ảnh thường tạo ra các cấp độ nghĩa khác nhau tương ứng với nghĩa biểu thị và nghĩa bao hàm [120]. Các bức ảnh có nghĩa biểu thị “như chúng vốn có”, nhưng chứa đựng sức mạnh nội hàm, có ý nghĩa biểu tượng cho hình ảnh đại diện được hiển thị. Ngoài ý nghĩa biểu thị, cần phải có những sự liên tưởng về văn hóa và lịch sử khi tìm hiểu ý nghĩa thực sự của các bức ảnh. Hơn thế nữa, hình ảnh có sự tác động lên cảm xúc, bổ sung thêm ý nghĩa biểu tượng để giải thích và thuyết phục về các chủ đề được đề cập. Điều đó khẳng định, thông điệp ảnh báo chí không chỉ ghi lại hiện thực khách quan mà còn đưa ra những đánh giá sâu sắc hơn về thế giới. 50 năm trước, bức ảnh “Em bé Napalm” (1972) của tác giả người Mỹ gốc Việt Nick Út cũng khiến cả thế giới phải suy ngẫm vì lột tả sự tàn khốc của cuộc chiến tranh ở Việt Nam. Bức ảnh được xếp thứ 41 trong số 100 bức ảnh có tầm ảnh hưởng nhất thế kỷ XX. Năm 2015, hình ảnh thi thể một em bé Syria chết đuối dạt vào bờ biển Thổ Nhĩ Kỳ đã khiến cả thế giới bàng hoàng vì sự tàn khốc của cuộc khủng hoảng nhập cư. Trước đó, rất nhiều hình ảnh về những người Syria chạy trốn khỏi cuộc chiến ở quê nhà, tìm đường đến châu Âu tị nạn đã được đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng. Tuy nhiên, bức hình ám ảnh về em bé Syria đã được chia sẻ rất nhiều trên mạng xã hội để bày tỏ lòng thương cảm đối với cậu bé và tố cáo sự khốc liệt của cuộc nội chiến tại Syria. Hai ngày sau khi bức ảnh xuất hiện, Thủ tướng Anh 2 David Cameron đã thông báo nước Anh sẽ tiếp nhận thêm hàng nghìn người tị nạn Syria, mặc dù 2 ngày trước đó, ông vừa tuyên bố Anh không thể tiếp nhận thêm người tị nạn. Có thể khẳng định, thông điệp ảnh báo chí đã làm thay đổi cả thế giới, thay đổi quan điểm của dư luận. Nó chạm đến trái tim và khối óc của mỗi con người. Do đó, việc xác định các mã diễn ngôn của ảnh báo chí hay nói một cách chính xác hơn để hiểu rõ ý nghĩa của bức ảnh - thông điệp ảnh báo chí là một hướng nghiên cứu rất quan trọng. Tuy ra đời sau các loại hình báo chí khác nhưng báo mạng điện tử ở trên thế giới và ở Việt Nam có sự phát triển nhanh chóng, luôn là sự ưu tiên hàng đầu của phần lớn độc giả. Theo kết quả khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu Pew năm 2020, tỷ lệ số lượng người đọc tin tức/tìm kiếm tin tức từ điện thoại thông minh, máy tính bảng, máy tính chiếm 86%, từ phát thanh là 50%, từ báo in là 32% và từ các báo mạng điện tử 68%. Nghiên cứu cũng cho thấy, những người từ 18 - 64 tuổi đều thường xuyên đọc tin tức từ các thiết bị kỹ thuật số. Nhóm tuổi từ 18- 29 thường tìm kiếm tin tức trên các mạng xã hội, còn nhóm tuổi từ 30 - 65 trở lên đều chọn cách đọc tin tức từ các báo mạng điện tử. Do đó, trong quá trình truyền thông, báo mạng điện tử là một kênh truyền quan trọng, phổ biến, không thể thiếu trong bối cảnh hiện nay. Nhiều nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng, bộ não của con người cực kỳ trực quan, nó có thể xác định hình ảnh trong vòng 13 mili giây và 90% thông tin não bộ nhận được là hình ảnh. Các nghiên cứu cho thấy não người giải mã các yếu tố hình ảnh đồng thời, trong khi ngôn ngữ được giải mã theo cách tuyến tính, tuần tự cần nhiều thời gian hơn để xử lý. Tâm trí của con người phản ứng hoàn toàn khác với các kích thích thị giác. Hình ảnh được xử lý nhanh hơn 60.000 lần so với văn bản. Lượng thông tin được truyền tải qua một bức ảnh tương đương với một cuộc trò chuyện kéo dài 10 phút. Điều này giải thích tại sao hiện nay truyền thông thị giác nói chung và truyền thông bằng hình ảnh nói riêng đang được đề cao trên báo mạng điện tử. Trên môi trường báo mạng điện tử hiện nay, thông điệp ảnh báo chí là yếu tố đầu tiên để thu hút độc giả đến với tờ báo, bài báo, họ có thể bỏ qua hoặc dừng lại, tiếp tục tìm hiểu các nội dung tin, bài. Thông điệp ảnh báo chí có khả năng thu hút và “giữ chân” người xem ở lại bài viết. Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên của báo chí kỹ thuật số. Tính siêu văn bản, tính tương tác, tính đa phương thức và tính 3 không đồng bộ đã trở thành những yếu tố định hình sâu sắc việc sản xuất nội thông điệp trên báo mạng điện tử, trong đó có thông điệp ảnh báo chí. Trong bối cảnh đó, việc thể hiện thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử không còn đơn thuần theo môtip “Tiêu đề - hình ảnh - văn bản”, mà có rất nhiều cách thể hiện thông điệp ảnh báo chí sáng tạo với việc trợ giúp của công nghệ khiến cho độc giả được trải nghiệm hữu hình khác biệt, thu hút, lôi cuốn và hấp dẫn. Đó là các dạng bài Story, Longform, E- Magazine, Lens, Tiềm năng và sự đa dạng của các khả năng trong môi trường truyền thông mới đã định hình và định nghĩa lại hoạt động báo chí trên môi trường internet. Theo nhà tâm lý học người Mỹ Jerome Seymour Bruner, con người chỉ nhớ được 10% những gì nghe thấy, 30% những gì đọc được, 80% những gì nhìn thấy và thực hành. Theo nhà tâm lý học người Anh Tony Buzan, trí nhớ của con người là trí nhớ như chụp ảnh. Não con người thích hợp nhất trong việc ghi nhớ các thông tin có hình ảnh, màu sắc, những sự vật, sự việc liên quan mật thiết đến đời sống con người. Trong xã hội hiện đại, hình ảnh ngày càng xuất hiện nhiều với tần suất lớn trên các phương tiện truyền thông đại chúng, các biển hiệu quảng cáo, trên internet, mạng xã hội Hình ảnh trực quan ngày càng được coi trọng. Vì vậy, để tìm hiểu cách thức của báo mạng điện tử ở Việt Nam trong việc truyền tải thông điệp ảnh báo chí hiện nay, những vấn đề đặt ra trong việc truyền tải thông điệp ảnh báo chí bắt kịp với xu thế hiện đại của truyền thông thế giới là một vấn đề đang được đặt ra mang tính cấp thiết. Với những lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài “Thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu của luận án. Nghiên cứu luận án nhằm luận giải về các yếu tố cấu thành thông điệp ảnh báo chí, xây dựng các tiêu chí đánh giá thông điệp ảnh báo chí; cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để khảo sát thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay. Từ đó, đề xuất các giải pháp, khuyến nghị để nhằm nâng cao chất lượng thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay trong thời gian tới. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1 Mục đích nghiên cứu Luận án nghiên cứu nhằm mục đích xây dựng khung lý thuyết về thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử; đưa ra thực trạng và giải pháp về thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay. 4 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được mục đích nghiên cứu, luận án thực hiện một số nhiệm vụ như sau: - Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn nghiên cứu thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay; xây dựng cơ sở lý luận về thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử. - Khảo sát thực trạng thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay. - Phân tích những vấn đề đặt ra đối với thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay. Từ đó, đề xuất các giải pháp và khuyến nghị nhằm nâng cao chất lượng thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử. 3.2 Phạm vi nghiên cứu - Không gian nghiên cứu: Nghiên cứu khảo sát các tác phẩm có chứa thông điệp ảnh báo chí trên 3 tờ báo mạng điện tử ở Việt Nam hiện nay gồm Vnexpress.net, Vietnamnet.vn, Dantri.com.vn. Luận án chọn khảo sát thông điệp ảnh báo chí trên 3 tờ báo mạng điện tử: VnExpress.net, Vietnamnet.vn, Dantri.com.vn, bởi vì, năm 2021, website Similar.com bảng xếp hạng các trang web được truy cập nhiều nhất Việt Nam trong mảng tin tức và truyền thông đại chúng là VnExpress.net, Vietnamnet.vn, Dantri.vn. Đây cũng là 3 tờ báo mạng điện tử có đầy đủ các tiêu chí chọn mẫu của luận án: là những tờ báo mạng điện tử chính thống, uy tín, được phổ biến rộng rãi, được đông đảo bạn đọc biết đến và đón nhận. Thông điệp ảnh báo chí trên 3 tờ báo mạng điện tử đảm bảo sự nhanh nhạy, thời sự, đa dạng, phong phú, hấp dẫn, phản ánh chân thực đời sống hằng ngày. - Thời gian nghiên cứu: từ tháng 1/2021 - 12/2021. Lý do chọn thời gian nghiên cứu: Cùng với sự phát triển của các công nghệ số, báo mạng điện tử có những bước tiến mới trong phương thức truyền tải thông điệp, đặc biệt là thông điệp ảnh báo chí. Luận án lựa chọn thời gian nghiên cứu từ tháng 1/2021 - 12/2021, một khoảng thời gian đủ dài, cập nhật với thời gian nghiên cứu luận án để có thể quan sát, nghiên cứu những phương thức truyền tải thông điệp ảnh báo chí mới nhất, cập nhật nhất của báo mạng điện tử. 5 Năm 2021 cũng là đất nước ta diễn ra nhiều sự kiện quan trọng, có những vấn đề được dư luận xã hội quan tâm, theo dõi. Đối với các sự kiện quan trọng và các vấn đề được xã hội quan tâm, theo dõi, các báo mạng điện tử luôn quan tâm, đẩy mạnh truyền thông qua thông điệp ảnh báo chí. Vì vậy, luận án sẽ có điều kiện quan sát, nghiên cứu được thực trạng thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử một cách đầy đủ nhất. 4. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 4.1. Câu hỏi nghiên cứu Luận án tập trung trả lời các câu hỏi nghiên cứu sau: Câu hỏi 1: Thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử ở Việt Nam trong thời gian khảo sát tập trung vào những chủ đề nội dung gì? Câu hỏi 2: Thông điệp ảnh báo chí trên báo mạng điện tử đã phát huy đặc