Luận án Xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu tại Việt Nam (Khảo sát báo Vietnamnet, Vietnamplus, VnExpress năm 2017, 2018)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN --------------*-------------- NGUYỄN THỊ THU HƯỜNG XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA BÁO CHÍ DỮ LIỆU TẠI VIỆT NAM (Khảo sát báo Vietnamnet, Vietnamplus, VnExpress năm 2017, 2018) LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC Hà Nội, 2023 HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN --------------*-------------- NGUYỄN THỊ THU HƯỜNG XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA BÁO CHÍ DỮ LIỆU TẠI VIỆT NAM (Khảo sát báo Vietnamnet, Vietnamplus, VnExpress năm 2017, 2018) Chuyên ngành : Báo chí học Mã số : 9 32 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS, TS. TẠ NGỌC TẤN Hà Nội, 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Hệ thống dữ liệu, kết quả nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, ngày.....tháng..... năm 2023 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thu Hường ii iii BẢNG CHỮ VIẾT TẮT BC Báo chí BC-TT Báo chí - truyền thông Byte Đơn vị lưu trữ dữ liệu máy tính CCBC-TT Công chúng báo chí - truyền thông CNTT Công nghệ thông tin CTV Cộng tác viên ĐPT&TH Đài phát thanh và Truyền hình NCS Nghiên cứu sinh NXB Nhà xuất bản TTX Thông tấn xã VPĐD Văn phòng đại diện VPTT Văn phòng thường trú XHCN Xã hội chủ nghĩa WAN-IFRA Hiệp hội Báo chí và các nhà xuất bản tin tức thế giới iv DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Hình thức thể hiện dữ liệu trong các bài viết ................................ 71 Bảng 2: Thể loại tin bài ............................................................................... 72 Bảng 3: Mục đích khi đưa dữ liệu của các tác giả bài viết ......................... 91 Bảng 4: Xu hướng mục đích của nội dung BCDL hai năm 2017 - 2018 ... 92 Bảng 5: Bảng số lượng bài theo đối tượng phản ánh .................................. 93 Bảng 6: Tiêu đề, phạm vi bài báo dữ liệu giai đoạn 2017 - 2018 ............... 94 Bảng 7: Tiêu đề, phạm vi bài báo dữ liệu ngày 24 - 25/2020 ..................... 95 Bảng 10: Lý do công chúng đọc bài báo chí dữ liệu................................... 99 Bảng 11: Một số công cụ sử dụng để xây dựng bản đồ dữ liệu .................. 120 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1: Lĩnh vực mà nội dung chính bài viết đề cập ................................. 68 Biểu đồ 2: Nguồn dữ liệu mà tác giả bài viết khai thác trong báo chí dữ liệu 69 Biểu đồ 3: Phạm vi mà dữ liệu đề cập đến trong bài viết ............................... 74 Biểu đồ 4: Hiểu biết của công chúng về bài báo chí dữ liệu (%).................... 79 Biểu đồ 5: Tỷ lệ công chúng đọc bài báo chí dữ liệu (%) ............................... 79 Biểu đồ 6: Loại tác phẩm được công chúng ưa thích (%) .............................. 81 Biểu đồ 7: Biểu diễn xu hướng hình thức của báo chí .................................... 88 Biểu đồ 8: So sánh mức độ phân tích dữ liệu của tác giả trong bài viết giữa ba tờ báo ................................................................................................................... 92 Biểu đồ 9: Xu hướng số lượng bài theo đối tượng phản ánh .......................... 93 Biểu đồ 10: Cách thức đọc bài báo chí dữ liệu của công chúng (%) .............. 99 Biểu đồ 11: Loại dữ liệu công chúng mong muốn trong bài báo chí dữ liệu (%) . 100 v DANH MỤC HÌNH Hình 1: Tỷ lệ lưu lượng truy cập của công chúng trên các màn hình ............. 21 Hình 2: Tỷ lệ lưu lượng truy cập theo công cụ tìm kiếm/ mạng xã hội .......... 22 Hình 3: Giao diện báo Beritagar ..................................................................... 30 Hình 4: Tác phẩm báo chí dữ liệu đầu tiên trên thế giới trên tờ, Manchester Guardian, 5.5.1821 .......................................................................................... 37 Hình 5: Quy trình sản xuất tác phẩm báo chí dữ liệu (báo The Guardian) ..... 46 Hình 6: Bài “Số liệu ngân sách đặt trong bối cảnh: có bao nhiêu tầu ngầm bị thâm hụt”, The Guardian .......................................................................................... 56 Hình 7: Mô hình toà soạn của báo VnExpress.net .......................................... 63 Hình 8: Kiểu trình bày dữ liệu thiên về đồ hoạ trên Vietnamplus và VnExpress. ......................................................................................................................... 67 Hình 9: Kiểu trình bày thiên về chữ trên báo Vietnamnet. ............................. 67 Hình 10: Bài báo Vietnamese female politicians’ battle to the top: what makes it extra hard (VnExpress.net). ............................................................................. 76 Hình 11: Bài báo Nhựa sẽ ảnh hưởng đến môi trường trong bao lâu? (Vietnamplus) ......................................................................................................................... 77 Hình 12: Tác Mô hình toà soạn có bộ máy sản xuất báo chí dữ liệu tại Thông tấn xã Việt Nam ................................................................................................... 82 Hình 13: Bộ máy nhân sự nhóm sản xuất báo chí đa phương tiện. ................ 82 Hình 14: Tác phẩm “Kinh tế Việt Nam sau 35 năm đổi mới” thể hiện xu hướng dữ liệu được tổng hợp từ nhiều nguồn và biểu diễn theo ý đồ có sự phân tích sâu. ......................................................................................................................... 89 Hình 15: Mô hình toà soạn có chức năng sản xuất báo chí dữ liệu ................ 116 Hình 16: Mô hình bộ máy sản xuất tác phẩm báo chí dữ liệu trong toà soạn . 117 Hình 17: Bản đồ trong bài “Đường đi của sóng thần sau động đất tại thành phố ở Indonesia” (VnExpress ngày 3/10/2018). ....................................................... 143 Hình 18: Bản đồ trong bài “Tham vọng hồi sinh Con đường Tơ lụa của Trung Quốc” (VnExpress ngày 13/05/2017). ............................................................ 144 Hình 19: Đồ họa nhiếp ảnh trong bài “Bằng chứng Messi vĩ đại hơn Ronaldo” (Vietnamnet 18/11/2017). ............................................................................... 144 Hình 20: Đồ họa so sánh trong bài “VinFast Lux SA, Fortuner, Everest - cuộc chiến SUV 7 chỗ mới” (VnExpress ngày 23/11/2018). .................................. 145 vi Hình 21: Dữ liệu đồ họa liệt kê, danh sách trong bài “7 dịch vụ y tế về HIV/AIDS được bảo hiểm y tế chi trả” (Vietnamplus ngày 29/11/2018) ......................... 146 Hình 22: Đồ họa hình ảnh trong bài “Những kỷ lục trong cuộc bầu cử Quốc hội Mỹ giữa nhiệm kỳ năm 2018” (Vietnamplus ngày 9/11/2018). ..................... 146 Hình 23: Đồ họa theo tiến trình thời gian bài báo “Nghị quyết 18, 19 TW6 Khóa 12: Ý Đảng, lòng Dân” (Vietnamplus ngày 25/10/2018). .............................. 147 Hình 24: Đồ họa dữ liệu thể hiện trình tự thời gian trong bài “Amazon thành công ty nghìn tỷ USD thứ hai thế giới” (Vietnamplus ngày 5/9/2018) ................... 148 Hình 25: Đồ họa dữ liệu chỉ cách bài báo “Cảnh sát giao thông hướng dẫn xi nhan đúng cách” (VnExpress ngày 15/7/2017) ....................................................... 148 Hình 26: Đồ họa dữ liệu mô tả “Quá trình chạy thận diễn ra như thế nào?” (VnExpress ngày 30/05/2017). ........................................................................ 149 Hình 27: Đồ họa dữ liệu chỉ cách bài báo “Những việc cần làm khi xảy ra cháy nổ” (Vietnamplus ngày 4/10/2018) ................................................................. 150 Hình 28: Bài “11 tháng có hơn 7.600 người chết vì tai nạn giao thông” (Vietnamplus ngày 30/11/2017) ...................................................................... 151 Hình 29: Biểu đồ cột trong bài “Chỉ số niềm tin người tiêu dùng Việt ở mức ổn định” (Vietnamplus ngày 14/9/2018) .............................................................. 153 Hình 30: Infographic trong bài “So sánh thời lượng pin iPhone Xs, Xs Max và Xr” (VnExpress.net ngày 14/9/2018) ..................................................................... 154 Hình 31: Biểu đồ hỗn hợp trong bài viết “Lợi nhuận quý 3 của Samsung đạt mức cao kỷ lục” (Vietnamplus ngày 03/11/2017) .................................................. 155 Hình 32: Biểu đồ hỗn hợp bài viết “Infographic: VN-China relations in review” (Vietnamnet ngày 12/5/2017) ......................................................................... 156 Hình 33: Đồ họa so sánh bài “So sánh cặp limousine chống đạn của Tổng thống Mỹ và Nga” (Vietnamnet ngày 11/11/2017). .................................................. 157 Hình 34: Bài báo dữ liệu tổng hợp “Sơn Trà - bán đảo độc nhất vô nhị ở Việt Nam” (VnExpress ngày 19/05/2017) ......................................................................... 159 vii MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG ................................................................................................... iv DANH MỤC BIỂU ĐỒ ............................................................................................. iv DANH MỤC HÌNH .................................................................................................... v MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ BÁO CHÍ DỮ LIỆU ........... 17 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU XU HƯỚNG BÁO CHÍ DỮ LIỆU Ở VIỆT NAM .......................................... 36 1.1. Lịch sử báo chí dữ liệu ............................................................................. 36 1.2. Xu hướng và xu hướng phát triển của báo chí ......................................... 40 1.3. Báo chí dữ liệu ......................................................................................... 43 1.4. Xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu .................................................. 54 Chương 2: THỰC TRẠNG VÀ XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA BÁO CHÍ DỮ LIỆU.................................................................................................. 62 2.1. Giới thiệu ba tờ báo trong diện khảo sát .................................................. 62 2.2. Mô tả mẫu khảo sát .................................................................................. 65 2.3. Sự thể hiện của báo chí dữ liệu trên các báo ............................................ 66 2.4. Phương thức sản xuất báo chí dữ liệu ...................................................... 74 2.5. Khảo sát công chúng báo chí dữ liệu tại Việt Nam ................................. 77 2.6. Nhận diện các xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu ........................... 81 Chương 3: NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG XU HƯỚNG BÁO CHÍ DỮ LIỆU TẠI VIỆT NAM .................................................................................................................. 105 3.1. Những mâu thuẫn trong thực tế vận động, phát triển của báo chí dữ liệu .... 105 3.2. Một số chính sách tác động đến xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu .... 110 3.3. Một số giải pháp phát triển các xu hướng của báo chí dữ liệu ................ 114 KẾT LUẬN .................................................................................................................. 128 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Trong gần một thế kỷ vận động của lịch sử báo chí cách mạng, nhiều xu hướng ra đời, mang đến sự thay đổi, phát triển không ngừng của báo chí Việt Nam. Dưới các tác động của môi trường kinh tế - xã hội và quá trình toàn cầu hoá, ngày nay xu hướng của báo chí diễn ra nhanh chóng và gắn liền với sự phát triển của khoa học công nghệ. Nhờ công nghệ kỹ thuật, báo chí Việt Nam hội nhập nhanh chóng với báo chí toàn cầu, đồng thời thực hiện sứ mệnh là vũ khí sắc bén bảo vệ nền tảng tư tưởng, phổ biến kiến thức, định hướng dư luận, góp phần phát triển kinh tế, ổn định chính trị - xã hội của đất nước. Trong tiến trình phát triển của công nghệ báo chí, báo chí dữ liệu là hướng đi tất yếu, không chỉ bởi đây là xu hướng phát triển mới của báo chí mà còn vì những ưu điểm của nó đối với việc phản ánh thông tin dữ liệu lớn, dữ liệu hình ảnh, dữ liệu phân tích và dự báo. Lịch sử báo chí dữ liệu phát triển sớm nhất ở các nước phương Tây, khởi nguồn từ báo chí dựa vào máy tính (hay báo chí có máy tính hỗ trợ), thể hiện ở các tác phẩm báo chí điều tra, báo chí phân tích sự kiện. “Báo chí dữ liệu vốn dĩ là một hiện tượng được định hướng bởi công nghệ, bằng chứng là về cơ bản, nó là sản phẩm phụ của việc kích hoạt các luồng và giao dịch thông tin trong môi trường kỹ thuật số (Coddington 2015 )” (Gynnild 2014, 727). Khái niệm này được đưa ra trong nghiên cứu: “Báo chí dữ liệu vượt ra ngoài Quyết định luận công nghệ” (Data Journalism Beyond Technological Determinism) của Mathias- Felipe de-Lima-Santos và Lucia Mesquita, 2021, nhà xuất bản Informa UK Limited. Qua nghiên cứu và theo dõi, có thể nhận thấy, khi xuất hiện những vấn đề mang tính toàn cầu như thiên tai, dịch bệnh, tai nạn thảm hoạ báo chí dữ liệu là loại được tận dụng nhiều nhất để chuyển tải thông điệp. Nhờ có khả năng thể hiện, tương tác và đáp ứng nhu cầu tìm hiểu thông tin minh bạch, chính xác của công chúng, báo chí dữ liệu mở ra triển vọng phát triển kinh tế báo chí như bán các gói dữ liệu chuyên biệt, gia tăng không gian và tần suất cho quảng cáo... 2 Xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu trên thế giới song hành với xu hướng phát triển của công nghệ báo chí truyền thông. Sự xuất hiện của các báo cáo dữ liệu mở, các siêu máy tính, mạng Internet cũng như hàng loạt công cụ phân tích dữ liệu và hình ảnh hoá dữ liệu là xúc tác khiến báo chí phát triển mạnh mẽ. Đến nay, báo chí dữ liệu có những chuyên mục riêng và hỗ trợ gia tăng kinh tế toà soạn. Mỗi tác phẩm báo chí dữ liệu thường được coi là một dự án sản xuất mà kết quả có thể là một siêu tác phẩm báo chí được thiết kế và phát triển riêng biệt so với bộ mã (code) chung của toà soạn. Xu hướng chung của báo chí dữ liệu, đi từ việc chỉ chú trọng vào con số và biểu bảng, đến nay, loại báo chí này có thể phản ánh hầu hết các lĩnh vực đời sống bằng các câu chuyện đa phương tiện giàu dữ liệu, thể hiện đa kênh, đa hình thức và có thể tương tác đa chiều với công chúng. Thậm chí, báo chí dữ liệu đang tiến tới xu hướng được dùng cho các dự báo tương lai dựa trên phân tích quá trình và các quy luật tự nhiên, xã hội. Trong quá trình nghiên cứu sự phát triển của loại báo chí này trên thế giới và Việt Nam, có thể nhận thấy rõ các xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu dựa vào các điều kiện về kinh tế, công nghệ của toà soạn, trình độ của người làm báo, các hỗ trợ về chính sách, quản lý, nguồn dữ liệu và nhu cầu, khả năng tiếp nhận thông tin của công chúng báo chí. Báo chí dữ liệu có thể được xuất bản trên các loại hình báo in, báo hình và báo mạng điện tử, tuy nhiên, với đặc trưng về công nghệ tương tác (interactive technology) và thể hiện hình ảnh (visualization), loại hình báo mạng điện tử phát huy được nhiều nhất ưu thế của báo chí dữ liệu. Như vậy, khi nghiên cứu về xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu, các tác giả thường lấy dẫn chứng từ các tác phẩm trên báo mạng điện tử. Hiện nay ở nước ta, việc đánh giá vai trò của báo chí dữ liệu và xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu trong sự phát triển chung của báo chí có những thuận lợi và khó khăn, hạn chế nhất định. Để nghiên cứu bản xuất của xu hướng báo chí dữ liệu, cần thiết có những khái niệm, bộ tiêu chí, tiêu chuẩn đánh giá, từ đó, quy chiếu vào thực trạng báo chí để có căn cứ giải quyết các vấn đề đã nêu ở trên. Đồng thời, do báo chí dữ liệu ở Việt Nam có lịch sử tương đối ngắn, nên phương 3 pháp nghiên cứu lịch đại (thường áp dụng cho các đề tài nghiên cứu về xu hướng phát triển), khó áp dụng. Thay vào đó, tác giả có những nghiên cứu so sánh (Việt Nam - thế giới, quá khứ - hiện tại, lát cắt - tiến trình), để từ đó tìm ra xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu ở Việt Nam. Dựa trên lý luận và thực tiễn báo chí học trong vài năm gần đây, có thể thấy, báo chí dữ liệu đã được thực hành khá nhiều ở một số cơ quan báo chí lớn như Đài Truyền hình Việt Nam, Thông tấn xã Việt Nam, báo điện tử Vietnamnet, báo điện tử VnExpress, báo điện tử Tri thức trực tuyến (Zing.vn) Nhiều hội thảo, khoá học, sinh hoạt nghiên cứu chuyên đề về báo chí dữ liệu cũng đã được tổ chức ở các trường đại học, học viện đào tạo về báo chí - truyền thông. Tuy vậy, thời điểm hiện nay, chưa có nghiên cứu nào đi sâu vào xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu ở Việt Nam. Từ những phân tích nêu trên, đặt ra yêu cầu cần thiết có một công trình nghiên cứu toàn diện nhằm định vị báo chí dữ liệu trong nền báo chí hiện đại và tận dụng xu hướng phát triển của nó nhằm phục vụ đời sống xã hội. Bằng cách thực hiện đề tài luận án: “Xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu ở Việt Nam” (Khảo sát báo Vietnamnet, Vietnamplus, VnExpress năm 2017, 2018), nghiên cứu sinh hy vọng có thể phần nào giải quyết các vấn đề trên, mang lại giá trị lý luận và thực tiễn cho báo chí học Việt Nam. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án dựa vào khảo sát, đánh giá quá trình vận động của báo chí dữ liệu trong 2 năm (2017-2018) trên cơ sở phân tích các mẫu đã chọn, nhằm phát hiện ra các xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu tại Việt Nam. Trên cơ sở xây dựng khung lý thuyết, luận án nghiên cứu, khảo sát hiện trạng báo chí dữ liệu tại Việt Nam hiện nay thông qua phân tích nội dung, hình thức, phương thức sản xuất, đặc điểm, nhu cầu của công chúng, của báo chí dữ liệu tại Việt Nam hiện nay. Trên cơ sở đó, luận án nhận diện các xu hướng trên cơ sở thống kê, so sánh báo chí dữ liệu tại các thời điểm trong quá trình phát triển của 4 nó và có liên hệ với các tác phẩm nước ngoài. Đồng thời, phát hiện những mâu thuẫn trong nội tại phát triển của báo chí dữ liệu, các yếu tố ảnh hưởng đến xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu. Từ đó, luận án dự báo xu hướng phát triển mới và đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu trong tương lai tại Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được các mục đích nghiên cứu đã đề ra, luận án có những nhiệm vụ sau: Luận án nghiên cứu hệ thống tài liệu lý thuyết nhằm tìm ra những điểm phù hợp với tình hình báo chí Việt Nam để vận dụng xây dựng cơ sở lý thuyết và thực tiễn về báo chí dữ liệu; làm cơ sở cho việc nghiên cứu xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu. Thông qua việc khảo sát, đánh giá thực trạng báo chí dữ liệu tại các tòa soạn, tác phẩm báo chí, nguồn nhân lực, trang thiết bị hỗ trợ tác nghiệp, làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng, hiệu quả và khả năng phát triển của hình thức báo chí này hiện nay. Từ việc phân tích, đánh giá đặc điểm, nhu cầu, cách thức tiếp nhận thông tin của công chúng báo chí dữ liệu, khảo sát và phân tích cách thức sản xuất, lập mô hình báo chí báo chí dữ liệu tại Việt Nam hiện nay. Trên cơ sở các kết quả khảo sát, tác giả phân tích xu thế phát triển của báo chí dữ liệu tại Việt Nam, khuyến nghị, một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò của báo chí dữ liệu trong giai đoạn mới. 3. Câu hỏi nghiên cứu Luận án tập trung trả lời các câu hỏi nghiên cứu sau: Câu hỏi 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về báo chí dữ liệu và xu hướng phát triển của báo chí dữ liệu là gì? Câu hỏi 2: Báo chí dữ liệu t