Luận văn Ảnh hưởng của hệ thống an sinh xã hội tới vấn đề nghèo đói hộ nông dân huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH --------------------------------- NGUYỄN CHƢƠNG PHÁT ẢNH HƢỞNG CỦA HỆ THỐNG ANH SINH XÃ HỘI TỚI VẤN ĐỀ NGHÈO ĐÓI HỘ NÔNG DÂN HUYỆN VĂN CHẤN - TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ii ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH --------------------------------- NGUYỄN CHƢƠNG PHÁT ẢNH HƢỞNG CỦA HỆ THỐNG ANH SINH XÃ HỘI TỚI VẤN ĐỀ NGHÈO ĐÓI HỘ NÔNG DÂN HUYỆN VĂN CHẤN - TỈNH YÊN BÁI CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP MÃ SỐ : 60 - 31 - 10 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. BÙI ĐÌNH HÕA THÁI NGUYÊN - 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tác giả. Các số liệu và kết quả sử dụng trong luận văn là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu trích dẫn trong quá trình nghiên cứu đều được ghi rõ ràng nguồn gốc của các tài liệu. Tác giả luận văn NGUYỄN CHƢƠNG PHÁT Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iv LỜI CẢM ƠN ĐỀ TÀI: " Ảnh hưởng của hệ thống an sinh xã hội tới vấn đề nghèo đói của hộ nông dân huyện Văn Chấn - tỉnh Yên Bái" đã được hoàn thành. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn trân trọng đến các Phó giáo sư, Tiến sỹ, cán bộ, công chức trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin đặc biệt cảm ơn Tiến sỹ Bùi Đình Hòa -Trưởng khoa Khuyến nông và phát triển nông thôn, trường Đại học Nông lâm Đại học Thái Nguyên đã tận tình hướng dẫn, chỉ đạo khoa học giúp tôi hoàn thành tốt luận văn. Xin chân thành cảm ơn Ban lãnh Cục thống kê tỉnh Yên Bái; Sở Lao động thương binh và xã hội; Bảo hiểm xã hội; Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Giáo dục và Đào tạo; Phòng Thống kê huyện Văn Chấn; UBND huyện Văn Chấn, các phòng ban chức năng và bà con nông dân các xã tại địa bàn điều tra khảo sát đã cung cấp tư liệu, số liệu chính xác, khách quan, đầy đủ giúp tác giả đưa ra những đánh giá và phân tích đúng đắn.. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên tạo mọi điều kiện thuận lợi và đóng góp những ý kiến quý báu để giúp tôi hoàn thành luận văn này./. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên v MỤC LỤC Trang phụ bìa………………………………………………………………………...i Lời cam đoan………………………………………………………………………..ii Lời cảm ơn……………………………………………………………………….…iii Mục lục.......................................... ………………………………………………...iv Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt .....……………………………………………..v Danh mục các bảng, biểu…………………………………………………………...vi Danh mục các sơ đồ, đồ thị………………………………………………………...vii MỞ ĐẦU i 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ..................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................ 3 2.1. Mục tiêu chung ................................................................................................. 3 2.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................................ 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3 3.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................... 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 4 4. Kết cấu của đề tài ................................................................................................ 4 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................................................ 5 1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu ........................................................................... 5 1.1.1.Hệ thống an sinh xã hội .................................................................................. 5 1.1.2. Những ảnh hưởng của hệ thống an sinh xã hội ..............................................10 1.1.3. Tình hình hoạt động của hệ thống an sinh xã hội trên thế giới .......................12 1.1.4. Tình hình hoạt động hệ thống an sinh xã hội ở Việt Nam ..............................15 1.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................21 1.2.1. Các câu hỏi đặt ra .........................................................................................21 1.2.2. Phương pháp nghiên cứu ..............................................................................21 1.2.3. Hệ Thống chỉ tiêu nghiên cứu .......................................................................23 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vi Chƣơng 2: THỰC TRẠNG ẢNH HƢỞNG HỆ THỐNG ASXH TỚI THU NHẬP VÀ NGHÈO ĐÓI CỦA HỘ NÔNG DÂN HUYỆN VĂN CHẤN TỈNH YÊN BÁI ........................................................................................ 25 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ...........................................................................25 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên .........................................................................................25 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ..............................................................................31 2.2. Một số nét cơ bản về hệ thống an sinh xã hội huyện Văn Chấn .......................44 2.2.1. Bảo hiểm xã hội và Bảo hiểm y tế .................................................................44 2.2.2. Cứu trợ xã hội ...............................................................................................45 2.2.3. Ưu đãi xã hội ................................................................................................47 2.2.4. Kinh phí chi cho giáo dục .............................................................................48 2.2.5. Thực hiện chương trình 135 giai đoạn I ........................................................49 2.3. Hoạt động của hệ thống ASXH huyện Văn Chấn .............................................51 2.3.1. Hoạt động Bảo hiểm xã hội và Bảo hiểm y tế...............................................51 2.3.2. Hoạt động cứu trợ xã hội ..............................................................................57 2.3.3. Hoạt động ưu đãi xã hội ................................................................................62 2.3.4. Tình hình Giáo dục .......................................................................................64 2.4. Kết quả thực hiện chương trình 135 giai đoạn II ..............................................65 2.4.1. Cơ sở vật chất kỹ thuật..................................................................................65 2.4.2. Kinh phí thực hiện ........................................................................................66 2.5. Kết quả thực hiện chương trình xóa đói giảm nghèo giai đoạn (2006 - 2008) ...67 2.5.1. Nhóm các chính sách nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, tạo thu nhập bền vững, nâng cao năng lực cán bộ giảm nghèo ...........................................................68 2.5.2. Nhóm dự án đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng các xã nghèo vùng nghèo ..........68 2.5.3. Nhóm dự án hỗ trợ trực tiếp hộ nghèo phát triển bền vững............................69 2.5.4. Kết quả thực hiện mục tiêu giảm nghèo ........................................................70 2.6. Ảnh hưởng của ASXH tới thu nhập của hộ nông dân .......................................72 2.6.1. Tình hình cơ bản của nhóm hộ điều tra nghiên cứu .......................................72 2.6.2. Tổng thu của hộ ............................................................................................79 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vii 2.6.3. Chi phí sản xuất kinh doanh của hộ ...............................................................80 2.6.4. Thu nhập của hộ ...........................................................................................80 2.6.5. Ảnh hưởng của trợ cấp giáo dục, y tế đến thu nhập .......................................82 2.6.6. Ảnh hưởng của trợ cấp giáo dục đến việc huy động trẻ đến trường ...............83 2.6.7. Ảnh hưởng của trợ cấp y tế đến chăm sóc sức khỏe của người dân ...............87 2.6.8. Ảnh hưởng của chương trình 135 đến phát triển kinh tế - xã hội ...................89 2.7. Ảnh hưởng của ASXH tới nghèo đói của hộ nông dân .....................................91 2.8. Kết luận về hệ thống ASXH huyện Văn Chấn..................................................94 2.8.1. Những thành công.........................................................................................94 2.8.2. Những hạn chế ..............................................................................................95 Chƣơng 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM XÂY DỰNG HỆ THỐNG ASXH TOÀN DIỆN BẢO ĐẢM GIỮA TĂNG TRƢỞNG KINH TẾ VỚI XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO ...................................................................................... 97 3.1. Quan điểm, định hướng, giải pháp xây dựng và thực hiện chính sách ASXH.. .97 3.1.1. Quan điểm xây dựng hệ thống an sinh xã hội ................................................97 3.1.2. Định hướng xây dựng hệ thống chính sách an sinh xã hội .............................98 3.1.3. Giải pháp thực hiện chính sách an sinh xã hội ............................................. 100 3.2. Một số quan điểm, định hướng, mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm ASXH với xóa đói giảm nghèo tại huyện Văn Chấn ............................................. 102 3.2.1. Quan điểm và định hướng phát triển ........................................................... 102 3.2.2. Mục tiêu phát triển ...................................................................................... 103 3.2.3. Một số giải pháp chủ yếu phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an sinh xã hội gắn với xóa đói giảm nghèo tại địa phương .......................................................... 104 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ............................................................................................................110 1. Kết luận ............................................................................................................ 110 2. Đề nghị ............................................................................................................ 111 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................114 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên viii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Nghĩa 1 ASXH An sinh xã hội 2 BHXH Bảo hiểm xã hội 3 BHYT Bảo hiểm y tế 4 SXKD Sản xuất kinh doanh 5 PTBQ Phát triển bình quân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ix DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Tình hình sử dụng đất đai của huyện Văn Chấn năm 2006 - 2008...........29 Bảng 2.2. Tình hình dân số và lao động huyện Văn Chấn 2006 - 2008 ..................32 Bảng 2.3. Số trường, lớp học, giáo viên và học sinh huyện Văn Chấn ...................36 Bảng 2.4. Cơ sở Y tế, giường bệnh và cán bộ Y tế trên địa bàn huyện Văn Chấn .......... 37 Bảng 2.5. Một số chỉ tiêu tổng hợp huyện Văn Chấn ..............................................39 Bảng 2.6. Số người tham gia BHXH theo ngành và loại hình sử dụng lao động huyện Văn Chấn ............................................................................52 Bảng 2.7. Số người tham gia Bảo hiểm y tế theo ngành và loại hình sử dụng lao động huyện Văn Chấn ......................................................................53 Bảng 2.8. Tổng thu Bảo hiểm xã hội và Bảo hiểm y tế năm 2006 - 2008 huyện Văn Chấn ....................................................................................55 Bảng 2.9. Chi trả Bảo hiểm xã hội 2006 - 2008 huyện Văn Chấn .........................55 Bảng 2.10. Số người nhận bảo hiểm xã hội 2006 - 2008 huyện Văn Chấn .............56 Bảng 2.11. Đối tượng, kinh phí thực hiện cứu trợ thường xuyên 2006 – 2008 huyện Văn Chấn ...........................................................................58 Bảng 2.12. Đối tượng, kinh phí thực hiện cứu trợ đột xuất 2006 - 2008 huyện Văn Chấn ....................................................................................61 Bảng 2.13. Đối tượng hưởng chính sách ưu đãi người có công 2006 - 2008 huyện Văn Chấn ....................................................................................62 Bảng 2.14. Chi trả ưu đãi người có công 2006 - 2008 huyện Văn Chấn .................63 Bảng 2.15. Một số chỉ tiêu cơ bản về giáo dục huyện Văn Chấn ...........................64 Bảng 2.16. Cơ sở hạ tầng chương trình 135 thực hiện 2006 - 2008 huyện Văn Chấn ...............................................................................................66 Bảng 2.17. Kinh phí thực hiện chương trình 135 giai đoạn 2006 - 2008 huyện Văn Chấn ....................................................................................67 Bảng 2.18. Tổng số và tỷ lệ hộ nghèo theo chuẩn mới (Quyết định170/QĐ- TTg) trong 3 năm 2006 - 2008 ...............................................................71 Bảng 2.19. Một số thông tin cơ bản về hộ điều tra ..................................................73 Bảng 2.19. Một số thông tin cơ bản về hộ điều tra (tiếp theo) .................................74 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên x Bảng 2.20. Trị giá đồ dùng lâu bền bình quân 1 hộ điều tra có đồ dùng lâu bền .............76 Bảng 2.21. Tỷ lệ hộ có tài sản cố định chia theo tài sản cố định chủ yếu .................78 Bảng 2.22. Tổng thu bình quân 1 hộ/năm ...............................................................79 Bảng 2.23. Tổng chi phí sản xuất kinh doanh bình quân 1 hộ/năm..........................80 Bảng 2.24. Thu nhập bình quân 1 hộ/năm ...............................................................81 Bảng 2.25. Chi cho giáo dục, đào tạo bình quân 1 người đi học trong 12 tháng qua ...............................................................................................85 Bảng 2.26. Tỷ lệ sử dụng dịch vụ y tế của các cơ sở y tế ........................................88 Bảng 2.27. Tỷ lệ phần trăm dân số được nhận trợ cấp an sinh xã hội, theo nhóm nghèo ...........................................................................................92 Bảng 3.1. Một số chỉ tiêu tổng hợp về phát triển kinh tế - xã hội huyện Văn Chấn đến năm 2015 ............................................................................. 101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên xi DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ Hình 2.1. Cơ cấu sử dụng đất đai huyện Văn Chấn ......................................................................... 30 Hình 2.2. Cơ cấu tổng sản phẩm trên địa bàn theo giá hiện hành .................................................. 40 Hình 2.3. Số người tham gia BHXH theo ngành và loại hình sử dụng lao động qua các năm.. 52 Hình 2.4. Số người nhận BHXH dài hạn và ngắn hạn 2006 - 2008 .............................................. 57 Hình 2.5. Biến đổi tỷ lệ hộ nghèo toàn tỉnh và các huyện, thị giai đoạn 2006 - 2008 (%) .......... 72 Hình 2.6. Ngành nghề sản xuất kinh doanh chính của hộ ............................................................... 75 Hình 2.7. Tổng thu nhập của hộ năm 2008 ....................................................................................... 82 Hình 2.8. Kinh phí nhận được từ trợ cấp giáo dục, y tế ................................................................... 83 Hình 2.9. Mức độ nghèo khi loại trừ từng loại trợ cấp ..................................................................... 93 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong giai đoạn hiện nay, vấn đề an sinh xã hội đang là vấn đề thu hút quan tâm của toàn xã hội. Trên 20 năm đổi mới và phát triển, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu trong xây dựng đất nước. Mặc dù vậy, bên cạnh những thành tựu đạt được, quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường cũng xuất hiện những mặt tiêu cực tác động đến đời sống xã hội. Trong đó, vấn đề an sinh xã hội (ASXH) cần được quan tâm hơn cả. Hàng loạt các vấn đề về an sinh xã hội nảy sinh ở các lĩnh vực đời sống, đặc biệt trong các lĩnh vực Bảo hiểm y tế (BHYT) và an sinh xã hội cho người nghèo và những nhóm dân cư bị thiệt thòi như trẻ em, người già, dân di cư, người khuyết tật… Hiện nay, các chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam còn nhiều bất cập và hạn chế. Đối tượng tham gia Bảo hiểm xã hội (BHXH) còn thấp (khoảng 15%). Phần lớn nông dân, lao động tự do và các đối tượng khác trong khu vực phi chính thức chưa được tham gia bảo hiểm y tế hoặc người dân không muốn tham gia bảo hiểm y tế do chất lượng khám, chữa bệnh theo chế độ bảo hiểm y tế chưa tốt. Hệ thống chính sách trợ giúp đặc biệt (người có công) quá phức tạp, nhiều chế độ, rất khó quản lý từ khâu giám định, xét duyệt đến chi trả trợ cấp. Công tác xoá đói giảm nghèo chưa bền vững; nguy cơ tái nghèo cao nhất là ở vùng thường xuyên bị thiên tai, vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn; một số chính sách bao cấp kéo dài, chậm được sửa đổi, bổ sung; việc tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản có chất lượng còn hạn chế; khoảng cách thu nhập và mức sống giữa nhóm hộ giàu và nhóm hộ nghèo, giữa các vùng kinh tế, giữa thành thị và nông thôn vẫn có xu hướng gia tăng. Việt Nam đã thành công trong nỗ lực giảm tỷ lệ nghèo từ hơn 60% năm 1990 xuống còn 18,1% năm 2004 (theo chuẩn cũ), năm 2008 còn 13% (theo chuẩn mới) phần lớn nhờ tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, với mức tăng bình quân 8 - 9% mỗi năm. Duy trì được đà tăng trưởng kinh tế hiện nay là điều kiện cần nhưng chưa đủ. Tăng trưởng phải đi liền với bình đẳng và phải mang lại lợi ích cho tất cả các vùng và nhóm dân cư trong nước. Phần đông người nghèo ở nước ta sống trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 hoàn cảnh bị tách biệt về mặt địa lý, dân tộc, ngôn ngữ, xã hội và kinh tế, tình trạng chênh lệch và bất bình đẳng xã hội giữa các vùng, giới tính và nhóm dân cư ngày càng tăng. Trong khi các vùng đô thị được hưởng lợi nhiều nhất từ các chính sách cải cách, tăng trưởng kinh tế và hệ thống an sinh xã hội, thì tình trạng nghèo vẫn giai dẳng ở nhiều vùng nông thôn Việt Nam và ở mức độ cao. Cùng với việc nỗ lực trong việc hội nhập với nền kinh tế toàn cầu sẽ tạo ra nhiều cơ hội cho sự tăng trưởng, nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức đối với sự nghiệp giảm nghèo. Cùng với đà tăng trưởng kinh tế, điều hết sức quan trọng là phải tạo ra các mạng lưới an sinh xã hội nhằm giúp các nhóm dân cư dễ bị tổn thương nhất khỏi bị đẩy trở lại tình trạng nghèo đói do yếu sức khoẻ, tàn tật hay chi phí giáo dục gia tăng cho con em họ. An sinh xã hội là một chủ trương chính sách lớn của Đảng và Nhà nước ta, giữ vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống xã hội đã được nhấn mạnh trong các kỳ đại hội Đảng, đặc biệt tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX (2001): “Khẩn trương mở rộng hệ thống bảo hiểm xã hội và an sinh xã hội. Sớm thực hiện chính sách bảo hiểm thất nghiệp đối với người lao động... Thực hiện các chính sách xã hội bảo đảm an toàn cho cuộc sống của các thành viên cộng đồng, bao gồm bảo hiểm xã hội đối với người lao động thuộc các thành phần kinh tế, cứu trợ xã hội đối với người gặp rủi ro, bất hạnh, ... thực hiện chính sách