Luận văn Chương trình, sách tiếng việt và việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ

Bé GI¸O DơC Vμ ®μO T¹O TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ---------------------------- Nguyễn Ngọc Hiền CHƯƠNG TRÌNH, SÁCH TIẾNG VIỆT VÀ VIỆC BỒI DƯỠNG CẢM QUAN VĂN HỌC CHO TUỔI THƠ Chuyên ngành : Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Văn Mã số : 60 14 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN THÀNH THI Thành phố Hồ Chí Minh - 2006 1 LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn tiến sĩ Nguyễn Thành Thi đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài này. Xin chân thành cảm ơn Dự án Phát triển GVTH-Bộ GDĐT, BGH, Phòng Khoa học Công nghệ Sau Đại học, Khoa Ngữ văn Trường Đại Học Sư phạm TPHCM . Xin chân thành cảm ơn Sở GD & ĐT Bình Phước, Phòng GD & ĐT Thị xã Đồng Xoài. BGH các trường tiểu học trong tỉnh Bình Phước. Đặc biệt, là BGH, GV và HS khối lớp 4 các trường tiểu học Tân Phú, Tân Bình, Tân Đồng đã tận tình giúp đỡ tôi thực hiện và hoàn thành đề tài này Xin chân thành cảm ơn BGH Trường CĐSP Bình Phước, bạn bè đồng nghiệp và gia đình đã tạo điều kiện giúp đỡ, động viên tôi trong suốt thời gian thực hiện đề tài này. 2 MỤC LỤC Lời cảm ơn .............................................................................................................. 1 Mục lục ................................................................................................................... 2 Bảng ký hiệu các chữ viết tắt ................................................................................. 4 Danh mục các bảng, biểu, sơ đồ ............................................................................ 5 Mở đầu ..................................................................................................................... 7 Chương 1: TỪ MỤC TIÊU CHƯƠNG TRÌNH VÀ VIỆC BỒI DƯỠNG CẢM QUAN VĂN HỌC CHO HS TIỂU HỌC ĐẾN VIỆC TUYỂN CHỌN CÁC VĂN BẢN, CÁC BÀI VĂN TRONG SGK TIỂU HỌC .................................................. 16 1.1. Mục tiêu chương trình............................................................................... 16 1.2. Sự cần thiết hình thành cảm quan văn học.............................................. 20 1.3. Việc tuyển chọn văn bản các bài văn...................................................... 23 1.4. Cơ cấu và tỉ lệ các phần ........................................................................... 26 1.5. Các bài văn ............................................................................................... 28 Chương2: BỒI DƯỠNG CẢM QUAN VĂN HỌC THEO HƯỚNG TÍCH HỢP TRONG GIỜ DẠY MÔN TV LỚP 4 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC ..................................................................... 31 2.1. Nguyên tắc, tinh thần tích hợp ................................................................. 31 2.2. Bồi dưỡng cảm quan văn học theo hướng tích hợp qua các môn học ở trường tiểu học...................................................................................... 33 2.3. Bồi dưỡng cảm quan văn học qua các môn học nghệ thuật gần gũi ..... 52 2.3.1. Bồi dưỡng cảm quan văn học qua giờ tập đọc và kể chuyện ở lớp 4 ........................................................................................... 56 2.3.2. Thực trạng hiện nay....................................................................... 63 2.3.3. Đề xuất hướng giải quyết ............................................................ 73 2.4. Định hướng bồi dưỡng cho GV và HS về cảm quan văn học ................ 79 2.4.1. Định hướng cho GV về cảm quan văn học .................................. 79 2.4.2. Định hướng bồi dưỡng cảm quan văn học bằng các phương pháp, các thao tác lên lớp của GV ............................................. 81 2.4.3. Định hướng rèn luyện năng lực đọc cho HS ................................ 82 3 2.5. Một số biện pháp cụ thể nhằm bồi dưỡng cảm quan văn học cho HS............................................................................................................. 84 2.5.1. Tăng cường các biện pháp giúp HS tập đọc – hiểu các bài văn.... 85 2.5.2. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa qua hình thức vẽ tranh và đóng vai các nhân vật .................................................................... 86 2.5.3. Xây dựng một vài bài văn mẫu góp phần bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ ....................................................................... 87 2.5.4. Một ví dụ về cách định hướng và tạo niềm yêu thích tác phẩm văn học cho HS bằng việc nâng cao cảm quan văn học qua giờ tập đọc ...................................................................................... 91 Chương 3: THỰC NGHIỆM ............................................................................... 93 3.1. Mục đích thực nghiệm .............................................................................. 93 3.2. Đối tượng địa bàn và nội dung thực nghiệm ........................................... 93 3.3. Thiết kế thực nghiệm................................................................................ 94 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm............................................................... 122 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 136 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................. 140 PHỤ LỤC 4 KÝ hiƯu c¸c ch÷ viÕt t¾t BGH : BGH GD & ĐT : GD&ĐT GV : GV HS : HS SGK : SGK TV : TV TNTP : Thiếu Niên Tiền Phong 5 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Khảo sát về phương pháp tích hợp ...................................................... 39 Bảng 2.2: Kĩ năng bồi dưỡng cảm quan văn học phương pháp tích hợp qua văn bản “Tre Việt Nam” ............................................................... 57 Bảng 2.3: Nhu cầu của HS trong giờ kể chuyện.................................................. 61 Bảng 2.4: Kết quả điều tra khó khăn trong việc học và hình thành cảm quan văn học cho HS .................................................................................... 63 Bảng 2.5: Nguyên nhân gây ra những khó khăn cản trở việc hình thành cảm quan văn học ................................................................................ 64 Bảng 2.6: Biểu hiện khó khăn về học tập............................................................ 66 Bảng 2.7: Biểu hiện khó khăn về giao tiếp với thầy cô giáo ............................ 67 Bảng 2.8: Biểu hiện khó khăn về ngôn ngữ......................................................... 68 Bảng 2.9: Mức độ ảnh hưởng đối với HS lớp 4 khi bồi dưỡng cảm quan văn học theo phương pháp tích hợp ............................................................ 69 Bảng 2.10: Nguyên nhân ảnh hưởng đến HS lớp 4 khi bồi dưỡng cảm quan văn học theo phương pháp tích hợp.......................................................... 69 Bảng 2.11: Mức độ ảnh hưởng của GV đến bồi dưỡng cảm quan văn học cho HS ....................................................................................................... 70 Bảng 2.12: Các biện pháp tháo gỡ khó khăn trong giảng dạy và bồi dưỡng cảm quan văn học cho HS ................................................................ 74 Bảng 2.13: Tổng hợp điều tra về đặc điểm GV tiểu học Bình Phước ............... 75 Bảng 2.14: Kết quả điều tra về mức độ các biểu hiện của HS về cảm quan văn học ............................................................................................ 76 Bảng 2.15: Định hướng việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho HS lớp 4 ..........79 Bảng 2.16: Bảng tổng hợp về việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho HS tiểu học ................................................................................................. 88 Bảng 3.1: Kết quả lớp thực nghiệm ................................................................... 129 Bảng 3.2: Kết quả lớp đối chứng ....................................................................... 129 Bảng 3.3: Kết quả lớp thực nghiệm .................................................................. 130 Bảng 3.4: Kết quả lớp đối chứng ....................................................................... 130 Bảng 3.5: Kết quả lớp thực nghiệm ................................................................... 131 6 Bảng 3.6: Kết quả lớp đối chứng ....................................................................... 131 Bảng 3.7: Kết quả lớp thực nghiệm ................................................................... 132 Bảng 3.8: Kết quả lớp đối chứng ....................................................................... 132 Bảng 3.9: Kết quả tổng hợp môn tập đọc .......................................................... 133 Bảng 3.10: Kết quả tổng hợp môn kể chuyện ................................................... 133 7 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Vị trí môn văn trong nhà trường phổ thông Môn văn có một vị trí hết sức quan trọng trong nhà trường phổ thông. Đặc biệt, là những lớp đầu tiên của chương trình tiểu học. Vì thế để giúp học sinh (HS) cảm nhận được cái hay, cái đẹp của cuộc sống qua văn học, người thầy thông qua chương trình giảng dạy văn học phải tạo điều kiện để HS khám phá những cái hay cái gần gũi của tác phẩm văn học, hay nói khác đi thì người thầy phải bồi dưỡng cảm quan văn học cho các em ở lứa tuổi này. Nhằm sáng tạo ra các loại hình nghệ thuật trong đó có văn học nhất là văn học dành cho tuổi thơ, loài người đã hướng tới mục tiêu chuyển tải những tư tưởng, tình cảm, suy nghĩ của mình về cuộc sống một cách đa dạng, phong phú, để giúp cho HS trở thành những con người phát triển toàn diện (đức, trí, thể, mỹ) là mục tiêu của Đảng và nhà nước ta. Trong đó, giáo dục thẩm mỹ qua bộ môn Tiếng Việt (TV) là điều đặc biệt cần quan tâm, góp phần giáo dục con người, hình thành nhân cách và phát triển toàn diện. Trong thời kỳ mở cửa hiện nay, nhu cầu giao lưu giữa các dân tộc, các quốc gia ngày càng có xu hướng mở rộng, việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ trong chương trình giảng dạy TV ở bậc tiểu học là một việc làm hết sức quan trọng và cần thiết, xem đó là sản phẩm tinh thần quý giá của nhân loại. Qua đó, bồi dưỡng cho các em thái độ, tình cảm và những hành vi đẹp trong cuộc sống. Trong thực tế, bên cạnh việc giảng dạy các bộ môn khoa học khác thì việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ còn bị xem nhẹ. Đặc biệt, trong công tác đào tạo sử dụng đội ngũ, mục tiêu chương trình, giảng dạy bộ môn TV. Vấn đề có cần thiết trong việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ trong chương trình tiểu học hiện nay hay không vẫn tiếp tục trao đổi. Thiết nghĩ, bên cạnh việc dạy các kỹ năng tập đọc, chính tả, kể chuyện, tập làm văn, HS tiểu học vẫn cần có nhu cầu tìm hiểu, thưởng thức và bộc lộ năng khiếu văn học. Đây sẽ là cơ sở để HS thực sự say mê trong học tập và sáng tác văn học. 8 1.2. Thành tựu nghiên cứu về tâm lý lứa tuổi (Đặc biệt, lứa tuổi HS tiểu học) và tâm lý tiếp nhận văn học đã tạo điều kiện cho nhà sư phạm bồi dưỡng năng lực cảm quan văn học Gần đây, những thành tựu về tâm lý học tiếp nhận đã có nhiều nghiên cứu khẳng định khả năng cảm thụ văn chương nhạy bén, sâu sắc ở bạn đọc nhỏ tuổi. Thành tựu về tâm lý tiếp nhận, về những tư tưởng mới mẻ của lý luận văn học là cơ sở để chúng ta xem lại vấn đề văn học và việc dạy học văn ở tiểu học trong chương trình tích hợp với dạy tiếng: Vì trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ, các em có đời sống riêng. Một đứa trẻ phát triển bình thường đều có khả năng tư duy và tự tích lũy vốn sống, có nhu cầu và khao khát học hỏi, bất kì một bạn đọc nhỏ tuổi nào cũng có khả năng đưa ra một ý kiến đánh giá riêng biệt. Những thành tựu mới về tâm lí tiếp nhận văn học cũng như trí tưởng tuợng ở lứa tuổi HS tiểu học, nhận thức mới về sự cần thiết tăng cường dạy học và bồi dưỡng cảm quan văn học cho HS tiểu học có ý nghĩa khoa học rộng lớn và s©u sắc đang đỈt ra trong thực tế nhà trường tiểu học chúng ta hiện nay có ý nghĩa hết sức quan trọng. Xuất phát từ tình hình và những lý do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài "Chương trình, sách TV tiểu học và việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ”, mong góp thêm tiếng nói trong công cuộc đổi mới sách giáo khoa (SGK) và phương pháp dạy học TV ở bậc tiểu học hiện nay. 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Làm rõ thực trạng tổ chức hoạt động giảng dạy bộ môn TV ở trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Bình Phước trong thời gian qua. Phân tích nguyên nhân của thực trạng và đề xuất một số biện pháp để hình thành việc bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ qua giảng dạy bộ môn TV trong nhà trường tiểu học hiện nay. 3. PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Khảo sát: thực hiện đề tài này, chúng tôi đã tiến hành khảo sát một số vấn đề sau Khảo sát nhu cầu và thái độ của HS tiểu học đối với việc đọc sách văn. 9 Khảo sát tình hình thực tế tại các trường tiểu học hiện nay cũng như những khó khăn của giáo viên (GV) và HS trong việc hình thành và bồi dưỡng cảm quan văn học. 2. Nghiên cứu một số vấn đề lí luận về công tác tổ chức giảng dạy bộ môn TV cho HS ở bậc tiểu học, đề xuất biện pháp cải tiến và thực nghiệm. Ngoài việc khẳng định vai trò đặc biệt, quan trọng của môn văn đối với HS tiểu học mà nhà trường không thể coi nhẹ, luận văn còn tập trung vào một số vấn đề về tác dụng của văn học đối với HS tiểu học, tìm hiểu khám phá khả năng cảm thụ văn học của HS tiểu học và việc hình thành, bồi dưỡng cảm quan văn học cho HS tiểu học hiện nay. Đối tượng khảo sát lớp 4, 5, nhất là lớp 4 vì các lý do: Đây là lứa tuổi đã phát triển đầy đủ khả năng nhận thức và trí tưởng tượng, các em có thể cảm nhận, cảm thụ và phát hiện được cái hay, cái đẹp của tác phẩm văn học. 4. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Vấn đề tổ chức hoạt động và giảng dạy bộ môn TV ở bậc tiểu học đã được các nhà khoa học, các nhà quản lý, các tổ chức chính trị, xã hội quan tâm nghiên cứu. Nhiều tác giả nước ngoài trong cuốn “Văn học và trẻ em” (NXB Kim Đồng Hà Nội 1982) đã khẳng định tác dụng của văn học đối với trẻ em và đưa ra một số yêu cầu về việc sáng tác cho các em đồng thời khẳng định tiềm năng vốn có của tuổi thơ trong tiếp nhận văn học. Công trình nghiên cứu "Trí tưởng tượng và sáng tạo ở lứa tuổi thiếu nhi"(NXB Phụ Nữ, 1985) của nhà tâm lí học Liên Xô Vugotxki đã đề cập đến từ “Tư tưởng của nhi đồng và thiếu niên”, ở cuốn “Sáng tạo văn học ở lứùa tuổi HS ”, tuy không trực tiếp nói đến khả năng tiếp nhận văn học của HS tiểu học qua việc phân tích khá cụ thể đặc điểm tâm lí lứa tuổi và năng lực tiếp nhận nghệ thuật; sáng tạo nghệ thuật ở lứa tuổi thiếu nhi. Những kết luận của tác giả về trí tưởng tượng sáng tạo của trẻ em là định hướng quan trọng cho việc nghiên cứu và giảng dạy các môn học nghệ thuật nói chung, trong đó có văn học. V.A Xukhomlinxki người đã trực tiếp dạy dỗ và gắn bó với lứa tuổi HS tiểu học. Qua công trình nghiên cứu “Trái tim tôi hiến dâng cho trẻ" (NXB 10 Giáo Dục, Hà Nội, 1983) khẳng định: “Đứa trẻ ngày hôm nay sau này sẽ trở thành người như thế nào là tùy thuộc một phần quyết định ở chỗ trẻ em đã trải qua thời thơ ấu như thế nào?”. Đồng thời ông nhấn mạnh nhiều lần tác dụng của văn học. Đặc biệt, là truyện cổ tích đối với việc giáo dục, hình thành nhân cách và phát triển tư duy của trẻ em. Cuốn sách đã dành những trang viết tâm huyết khẳng định tác dụng của việc đọc sách cho trẻ em trong những năm thơ ấu. Mặc dù chưa đề cập đến cách dạy văn cụ thể cho HS tiểu học, nhưng cuốn sách là một công trình nghiên cứu đầy kinh nghiệm, có cơ sở khoa học, có ý nghĩa thiết thực đối với việc giảng dạy tiểu học, đặc biệt, đối với các môn khoa học xã hội. Ở Việt Nam nhiều cuéc héi th¶o khoa häc chuyªn m«n vỊ viƯc n©ng cao chÊt l−ỵng gi¶ng d¹y tiÕng ViƯt cho HS tiĨu häc hiƯn nay, đã được tổ chức khẳng định tác dụng của văn học đối với đời sống tinh thần của con người, cũng như đối với trẻ em và khả năng tiếp nhận văn học ở HS tiểu học đã được các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm. Trong công trình nghiên cứu “Xã hội- văn học nhà trường” (NXB Đại học quốc gia, Hà Nội, 1996) tác giả Phan Trọng Luận đã đề cập đến một số vấn đề xung quanh việc dạy văn và học văn. Đặc biệt, trong phần “Trẻ em và phương pháp dạy học ở tiểu học” mỈc dù tác giả chưa đề cập một cách cụ thể việc dạy học văn cho HS lứa tuổi này nh− thÕ nμo, nh−ng ý t−ëng trong viƯc d¹y häc m«n v¨n cho HS tiĨu häc đã được đề cập đến và đó là những gợi ý quan trọng nhằm định hướng cho việc lựa chọn phương pháp giảng dạy thích hợp với tâm lí HS tiểu học hiện nay. Tập hồi kí “Hồi nhỏ các nhà văn học văn” (Sở Giáo dục & Đào tạo [SGD &ĐT] Nghĩa Bình, 1986) của nhiều nhà nghiên cứu văn học, nhà văn, nhà thơ, trong đó có những vị lão thành và những cây bút trẻ đã xác định sức mạnh to lớn của văn chương đối với quá trình làm người, lập nghiệp ở mỗi nguời, đồng thời khẳng định: “Học tốt môn văn là cơ sở để tiếp thu và học tốt các môn học khác”. Từ kinh nghiệm của các nhà văn, nhà thơ; cuốn sách được coi là kinh nghiệm quý báu, là cơ sở để chúng ta xem xét vấn đề học văn với HS tiểu học và vấn đề bồi dưỡng cảm quan văn học cho tuổi thơ. 11 Công trình nghiên cứu khoa học cấp Bộ “Giáo dục thẩm mỹ trong nhà trường phổ thông qua các môn nghệ thuật” của hai tác giả Lê Ngọc Trà và Lâm Vinh đã xem giáo dục thẩm mỹ qua các môn nghệ thuật trong đó có văn học là vấn đề mấu chốt đối với tuổi thơ. Từ đó, đề tài tập trung nghiên cứu chủ yếu về những tư tưởng cơ bản, quan điểm cơ bản về giáo dục và giáo dục thẩm mỹ trong nhà trường nói chung. C«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cđa TrÇn M¹nh Hưởng “Luyện tập và cảm thụ văn học ở tiểu học” ®· xem xÐ