Luận văn Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành ở tỉnh Thái nguyên theo hướng phát triển bền vững

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI -----------------**----------------- PHẠM THỊ NGA CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NGÀNH TỈNH THÁI NGUYÊN THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, năm 2016 i VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI -----------------**------------------- PHẠM THỊ NGA CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NGÀNH TỈNH THÁI NGUYÊN THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Chuyên ngành : Kinh tế chính trị Mã số : 62.31.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Hà Huy Thành 2. TS. Trần Ngọc Ngoạn Hà Nội, năm 2016 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án iii MỤC LỤC TRANG BÌA .......................................................................................................................... i LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. ii MỤC LỤC ........................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................ vi PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài....................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 2 2.1. Mục đích nghiên cứu ........................................................................................ 2 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 5 3.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................... 5 3.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 5 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu .......................................................... 5 4.1. Cơ sở lý luận ..................................................................................................... 5 4.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 6 5. Những đóng góp mới của luận án ....................................................................... 8 6. Kết cấu của luận án.............................................................................................. 8 Chương 1:TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU.................................................... 9 1.1. Các công trình nghiên cứu về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ... 9 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ......................................................... 9 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam........................................................ 11 1.2. Các công trình nghiên cứu về phát triển bền vững ......................................... 14 1.2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ....................................................... 14 1.2.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam........................................................ 17 1.3. Các công trình nghiên cứu về chuyển dịch cơ cấu kinh tế gắn với phát triển bền vững ................................................................................................................ 22 1.4. Những vấn đề đặt ra và hướng nghiên cứu của luận án ................................. 23 1.4.1. Những vấn đề đặt ra cần được tiếp tục nghiên cứu .............................. 23 1.4.2. Hướng nghiên cứu của luận án ............................................................. 24 iv Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NGÀNH THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG................................. 26 2.1. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững ................................................................................................................ 26 2.1.1. Lý luận về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành .......... 26 2.1.2. Lý luận về phát triển bền vững ............................................................. 36 2.1.3. Lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững ..... 40 2.2. Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững của các nước trên thế giới và một số tỉnh thành ở Việt Nam ....................... 50 2.2.1. Kinh nghiệm của các nước trên thế giới .............................................. 50 2.2.2. Kinh nghiệm của một số tỉnh thành ở Việt Nam .................................. 54 2.3. Một số bài học rút ra cho chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững đối với tỉnh Thái Nguyên ...................................................... 56 Chương 3: THỰC TRẠNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NGÀNH THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN ........ 61 3.1. Khái quát tình hình kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên .................................. 61 3.2. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2006 - 2014.................................. 63 3.2.1. Tăng trưởng kinh tế .............................................................................. 63 3.2.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành ....................................................... 68 3.3. Các nhân tố tác động tới chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ............................................... 75 3.3.1. Nhóm các nhân tố bên trong hệ thống kinh tế ..................................... 75 3.3.2. Nhóm các nhân tố bên ngoài hệ thống kinh tế ..................................... 83 3.4. Đánh giá tính bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Nguyên nhân của những thành tựu, hạn chế .................... 88 3.4.1. Đánh giá tính bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên .................................................................... 88 3.4.2. Nguyên nhân chủ yếu của những thành tựu và hạn chế của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên .................................................. 107 v Chương 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NGÀNH THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN ..................................................................................................... 118 4.1. Tác động của bối cảnh mới và cơ hội, thách thức đối với quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên .... 118 4.1.1. Tác động của bối cảnh mới tới chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ........ 118 4.1.2. Cơ hội và thách thức đối với chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ............... 123 4.2. Quan điểm chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên .................................................................... 128 4.2.1. Quan điểm của Đảng và Nhà nước .................................................... 128 4.2.2. Quan điểm của tác giả ........................................................................ 129 4.3. Giải pháp thúc đầy chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành theo hướng phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ..................................................... 134 4.3.1. Nâng cao hiệu lực quản lý của Nhà nước đối với phát triển bền vững .... 134 4.3.2. Phát triển nguồn nhân lực và khoa học công nghệ ............................. 140 4.3.3. Giải pháp huy động và sử dụng và sử dụng có hiệu quả các nguồn vốn đầu tư .......................................................................................... 142 4.3.4. Giải pháp mở rộng hợp tác, liên kết tỉnh, vùng, cả nước, chủ động hội nhập quốc tế ................................................................................. 144 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................................... 147 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 153 PHỤ LỤC ................................................................................................................................. vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ tiếng Việt Viết đầy đủ tiếng Anh APEC : Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương Asia- Pacific Economic Cooperation Forum CDS : Ủy ban phát triển bền vững của Liên hợp quốc Commission on Sustainable Development DANIDA : Cơ quan phát triển quốc tế Đan Mạch Danish International Development Authority FDI : Đầu tư trực tiếp nước ngoài Foreign Direct Investment GDP : Tổng sản phẩm quốc nội Gross Domestic Product GNP : Tổng sản phẩm quốc dân Gross National Product IMF : Quỹ tiền tệ quốc tế International Monetary Fund IUCN : Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên thế giới International Union for Conservation Natural MPI : Bộ kế hoạch và đầu tư Misnistry of Planning and Investment NSNN : Ngân sách nhà nước ODA : Hỗ trợ phát triển chính thức Official Development Assistance PCI : Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh Provincial Competitiveness Index PTBV : Phát triển bền vững SIDA : Cơ quan phát triển quốc tế Thụy Điển Swedish International Development Authority UNDP : Chương trình phát triển Liên hợp quốc United Netional Development Programme WB : Ngân hàng Thế giới World Bank WCED : Ủy ban Thế giới về môi trường và phát triển World Commission on Environment and Development WTO : Tổ chức Thương mại Thế giới World Trade Organization ASXH : An sinh xã hội BVMT : Bảo vệ môi trường CCKT : Cơ cấu kinh tế vii CDCCKT : Chuyển dịch cơ cấu kinh tế CLPT : Chiến lược phát triển CNH, HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DN : Doanh nghiệp HNKTQT : Hội nhập kinh tế quốc tế KCN : Khu công nghiệp KHCN : Khoa học công nghệ PTBV : Phát triển bền vững TNHH : Trách nhiệm hữu hạn UBND : Ủy ban nhân dân 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong quá trình theo đuổi mục tiêu tăng trưởng kinh tế, các quốc gia đều đạt được những thành tựu to lớn: Quy mô GDP và GDP/người/năm ngày càng tăng; thu nhập, mức sống của người dân ngày càng được cải thiện. Tuy nhiên, gắn liền với những thành tựu kinh tế là những hệ lụy nghiêm trọng nảy sinh: khoảng cách về thu nhập - sự phân hóa giàu nghèo ngày càng rộng giữa các tầng lớp dân cư, giữa các vùng, tiềm ẩn sự bất ổn về xã hội: tài nguyên thiên nhiên bị khai thác cạn kiệt, môi trường sinh thái bị hủy hoại. Sự tăng trưởng kinh tế trên đây hoàn toàn không phải là sự phát triển kinh tế, không phải là sự phát triển bền vững (PTBV), bởi những mục tiêu kinh tế bị trả giá bởi những mục tiêu xã hội và môi trường. Trong điều kiện hiện nay, khi mà vấn đề môi trường sống đã trở thành một vấn đề toàn cầu, cả hai khuynh hướng hoặc là tuyệt đối hoá yêu cầu bảo vệ môi trường đến mức cực đoan, hoặc là chỉ quan đến tăng trưởng kinh tế đều không đáp ứng được nhu cầu phát triển của xã hội hiện đại. Bởi vậy, PTBV, trong đó bảo đảm sự kết hợp hài hoà giữa mục tiêu kinh tế, mục tiêu xã hội mục tiêu bảo vệ môi trường, là sự lựa chọn đúng đắn và phù hợp với quy luật khách quan. Mặc dù, hiện nay cách hiểu và ứng dụng triết lý "phát triển bền vững" vẫn còn khác nhau, nhưng nói đến PTBV là nói đến yêu cầu cân đối, hài hoà giữa ba mặt kinh tế, xã hội và môi trường. PTBV đòi hỏi phải đạt được cả 3 mục tiêu: về kinh tế (quy mô GDP và GDP/người/năm ngày càng tăng); về xã hội (thu nhập, mức sống của các tầng lớp dân cư ngày càng được cải thiện, chênh lệch giàu - nghèo giữa các tầng lớp dân cư, giữa các vùng ngày càng giảm xuống, trình độ dân trí, tuổi thọ bình quân tăng lên) - hay nói cách khác, phải đạt được sự tiến bộ và công bằng xã hội; và về môi trường (bảo vệ và khai thác có hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường sinh thái). Nếu bỏ sót một trong ba yêu cầu này thì ý nghĩa bền vững của sự phát triển không còn đầy đủ. Phát triển bền vững là trạng thái phát triển của một nền kinh tế gắn với chuyển dịch cơ cấu kinh tế (trọng tâm là cơ cấu kinh tế ngành) theo hướng hoàn thiện hơn. Vì vậy, nhiệm vụ đặt ra là phải làm rõ những nội hàm căn bản của CDCCKT ngành theo hướng PTBV và ứng dụng nó trong thực tiễn. Việc lựa chọn con đường, biện pháp và thể chế chính sách đảm bảo PTBV đang là mối quan tâm hàng đầu của mọi quốc gia trong quá trình phát triển. 2 Thái Nguyên là một tỉnh thuộc vùng Trung du và miền núi phía Bắc, có nhiều lợi thế so sánh về vị trí địa lý, khí hậu thuận lợi, tài nguyên khoáng sản, nguồn nhân lực dồi dào, có trình độ tay nghề cao để có thể xây dựng một cơ cấu kinh tế hợp lý, hiện đại và hiệu quả. Sau gần 30 năm thực hiện công cuộc đổi mới kinh tế của Đảng và Nhà nước, tình hình kinh tế - xã hội của tỉnh Thái Nguyên đã đạt được một số kết quả đáng khích lệ. Năm 2014, Thái Nguyên đã đạt và vượt các chỉ tiêu đã đề ra. Tốc độ tăng trưởng kinh tế đạt trên 18,6% cao nhất trong nhiều năm trở lại đây, là tỉnh có tốc độ tăng trưởng cao đột biến so với cả nước. Giá trị sản xuất công nghiệp có mức tăng cao đạt gần 175 ngàn tỷ đồng, là năm đạt cao nhất. Kim ngạch xuất khẩu 8,2 tỷ USD Mỹ, bằng 820% kế hoạch, gấp 33 lần năm 2013, đưa Thái Nguyên nằm trong tốp các tỉnh dẫn đầu về kim ngạch xuất khẩu.Thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài trên 3,2 tỷ USD, xếp thứ nhất cả nước. Giải quyết việc làm nhiều nhất, với trên 22.000 lao động. Lĩnh vực xã hội được quan tâm, đảm bảo an sinh xã hội; tạo việc làm mới và chuyển dịch lao động cho trên 4 vạn người [97, tr.15]. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đạt được, Thái Nguyên cũng đang đối mặt với những thách thức gay gắt trong phát triển bền vững (PTBV) cả về kinh tế, xã hội và môi trường: phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Thái Nguyên chủ yếu dựa nhiều vào việc khai thác tài nguyên; năng suất lao động thấp; tỷ lệ hộ nghèo cao. Công nghệ sản xuất lạc hậu, do vậy tiêu tốn nhiều năng lượng, nguyên liệu và thải ra nhiều chất thải. Nhiều nguồn tài nguyên thiên nhiên đang có xu hướng bị khai thác quá mức, sử dụng lãng phí và kém hiệu quả. Môi trường thiên nhiên ở nhiều nơi bị xuống cấp, ô nhiễm và suy thoái đã và đang là những vấn đề bức xúc. Đặc biệt, trong các quy hoạch tổng thể và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của địa phương, 3 mặt quan trọng của PTBV cũng chưa thực sự được kết hợp và lồng ghép chặt chẽ với nhau. Xuất phát từ những lý do trên, việc nghiên cứu đề tài: “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành tỉnh Thái Nguyên theo hướng phát triển bền vững” là một yêu cầu cấp bách và quan trọng trong bối cảnh phát triển hiện nay của tỉnh Thái Nguyên. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về CDCCKT ngành trong mối quan hệ với yêu cầu PTBV, trên cơ sở đó đánh giá thực trạng và đề xuất một số giải pháp CDCCKT ngành theo hướng PTBV trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2015 - 2020 và có tính đến năm 2030. 3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ cơ sở lý luận về CDCCKT ngành theo hướng PTBV. - Phân tích, đánh giá thực trạng CDCCKT ngành theo hướng PTBV tỉnh Thái Nguyên trên cả ba mặt kinh tế, xã hội và môi trường giai đoạn 2006 - 2014. - Đề xuất quan điểm và giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh CDCCKT ngành theo hướng PTBV trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2015 - 2020 và có tính đến năm 2030. * Câu hỏi nghiên cứu 1. Chiến lược CDCCKT ngành trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên thời gian qua thực hiện theo mô hình lý thuyết nào và có phù hợp hay không? còn tồn tại những hạn chế gì trong quá trình thực hiện? 2. Những nhân tố nào tác động tới quá trình CDCCKT ngành theo hướng PTBV trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên? 3. Thực trạng cơ cấu kinh tế ngành tỉnh Thái Nguyên thời gian qua (giai đoạn 2006 – 2014) diễn ra như thế nào? Đã đảm bảo yêu cầu phát triển bền vững hay chưa? 4. Giải pháp nào tạo ra bước đột phá nhằm thực hiện CDCCKT tỉnh Thái Nguyên theo hướng PTBV đến năm 2020 và có tính đến năm 2030? * Giả thuyết nghiên cứu 1. Cơ cấu kinh tế ngành tỉnh Thái Nguyên thời gian qua (giai đoạn 2006 – 2014) là mất cân đối và thiếu tính bền vững mà nguyên nhân chủ yếu là do chính sách phát triển kinh tế của tỉnh được xây dựng dựa trên tư duy khai thác triệt để về điều kiện tài nguyên thiên nhiên và sự phát triển công nghiệp nặng gây ô nhiễm nguồn nước, không khí nhằm đạt được mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Trong khi đó, các chính sách nhằm bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và ổn định, công bằng xã hội chưa được chú trọng đúng mức. 2. Cơ cấu kinh tế ngành tỉnh Thái Nguyên phải chú trọng vào tăng trưởng cao về kinh tế mà vẫn đảm bảo cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế, ổn định xã hội và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường. 3. Xây dựng chính sách thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành tỉnh Thái Nguyên theo hướng phát triển bền vững cần dựa trên tính đặc thù của tỉnh Thái Nguyên trong mối quan hệ với các tỉnh khác trong vùng. Trên cơ sở phân tích khung lý thuyết và các khái niệm nêu trên, nghiên cứu này sẽ được phân tích theo sơ đồ khung phân tích như sau: 4 Các yếu tố hạn chế Tác Động Phát triển Kinh tế (Nhất là tăng trưởng kinh tế) Bảo vệ môi trường (nhất là xử lý, khắc phục ô nhiễm, phục hồi và cải thiện chất lượng môi trường.) Phát triển xã hội (nhất là thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội) Các yếu tố tác động Thực trạng CDCCKT ngành tỉnh ngành Thái Nguyên theo hướng PTBV Đánh giá đề xuất quan điểm, giải pháp Quan điểm và giải pháp thúc đẩy CDCCKT ngành theo hướng PTBV trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên Đánh giá GIẢI PHÁP Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành tỉnh Thái Nguyên Yếu tố tác động Các yếu tố thuận lợi 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề liên quan đến CDCCKT ngành trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên đặt trong mối quan hệ với yêu cầu PTBV (xét trên 3 khía cạnh: kinh tế - xã hội - môi trường) dưới góc độ kinh tế chính trị học. 3.2. Phạm vi nghiên cứu (i) Phạm vi về nội dung Trong khuôn khổ luận án, tác giả tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn của CDCCKT ngành, PTBV và mối quan hệ tác động qua lại giữa chúng trên phương diện Kinh tế chính trị học. Quan điểm PTBV được sử dụng trong nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào 3 yếu tố cơ bản là: Kinh tế, xã hội, môi trường. (ii) Phạm vi thời gian Luận án dự định phần lớn thông tin, số liệu sẽ được thu thập, cập nhật và tính toán chủ yếu trong giai đoạn từ năm 2006 đến năm 2014. Đề xuất các giải pháp nhằm CDCCKT ngành trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên theo hướng PTBV đến năm 2020 và có tính đến 2030. (iii) Phạm vi không gian Luận án tập trung nghiên cứu vấn đề CDCCKT ngành trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên đặt trong mối quan hệ với Hà Nội và một số tỉnh lân cận trong vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghi