Luận văn Cơ sở khoa học của tổ chức không gian theo mô hình nông thôn mới ở xã EA Kao thành phố Buôn Mê Thuột, tỉnh Đăk Lăk

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ DIỆU CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA TỔ CHỨC KHÔNG GIAN THEO MÔ HÌNH NÔNG THÔN MỚI Ở XÃ EA KAO THÀNH PHỐ BUÔN MÊ THUỘT - TỈNH ĐĂK LĂK LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ Huế, 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ DIỆU CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA TỔ CHỨC KHÔNG GIAN THEO MÔ HÌNH NÔNG THÔN MỚI Ở XÃ EA KAO THÀNH PHỐ BUÔN MÊ THUỘT - TỈNH ĐĂK LĂK Chuyên ngành: Địa lí học Mã số: 60 31 95 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. PHẠM VIẾT HỒNG Huế, 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ DIỆU CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA TỔ CHỨC KHÔNG GIAN THEO MÔ HÌNH NÔNG THÔN MỚI Ở XÃ EA KAO THÀNH PHỐ BUÔN MÊ THUỘT - TỈNH ĐĂK LĂK LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ Huế, 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ DIỆU CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA TỔ CHỨC KHÔNG GIAN THEO MÔ HÌNH NÔNG THÔN MỚI Ở XÃ EA KAO THÀNH PHỐ BUÔN MÊ THUỘT - TỈNH ĐĂK LĂK Chuyên ngành: Địa lí học Mã số: 60 31 95 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. PHẠM VIẾT HỒNG Huế, 2011 1 MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa ........................................................................................................... i Lời cam đoan ........................................................................................................... ii Lời cảm ơn ............................................................................................................. iii MỤC LỤC .............................................................................................................. 1
DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH, LƯỢC ĐỒ ....................................................... 3
MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 4
NỘI DUNG .......................................................................................................... 10
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA TỔ CHỨC KHÔNG GIAN THEO MÔ HÌNH NÔNG THÔN MỚI .................................................................................. 10
1.1. Không gian và tổ chức không gian .................................................................. 10
1.1.1. Quan niệm về không gian kinh tế - xã hội .................................................... 10
1.1.2. Tổ chức không gian ..................................................................................... 12
1.2. Tổng quan về nông thôn ................................................................................. 16
1.2.1. Quan niệm về vùng nông thôn ..................................................................... 16
1.2.2. Quan niệm về nông thôn mới ở Việt Nam .................................................... 17
1.2.3. Tổng quan chung về nông thôn Việt Nam .................................................... 21
1.3. Nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức không gian .................................................... 23
1.3.1. Vị trí địa lí ................................................................................................... 23
1.3.2. Nhóm nhân tố tự nhiên ................................................................................ 23
1.3.3. Nhóm nhân tố kinh tế - xã hội ...................................................................... 24
Chương 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC KHÔNG GIAN THEO MÔ HÌNH NÔNG THÔN MỚI Ở XÃ EA KAO THÀNH PHỐ BUÔN MÊ THUỘT TỈNH ĐĂK LĂK .................................................................................. 27
2.1. Khái quát về xã Ea Kao .................................................................................. 27
2.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức không gian theo mô hình nông thôn mới ở xã Ea Kao .............................................................................................................. 27
2.2.1. Nhóm nhân tố về tự nhiên ............................................................................ 27
2.2.2. Nhóm nhân tố kinh tế - xã hội ...................................................................... 33
2.3. Thực trạng không gian kinh tế - xã hội của xã Ea Kao .................................... 39
2.3.1. Thực trạng về cấu trúc không gian trong xã ................................................. 39
2 2.3.2. Thực trạng không gian chức năng ................................................................ 40
2.3.3. Thực trạng không gian kinh tế - xã hội xã Ea Kao theo tiêu chí nông thôn mới ... 47
2.4. Đánh giá chung ............................................................................................... 48
2.4.1. Đánh giá chung về điều kiện tự nhiên .......................................................... 48
2.4.2. Đánh giá chung về thực trạng phát triển kinh tế - xã hội .............................. 49
Chương 3. MÔ HÌNH KHÔNG GIAN NÔNG THÔN MỚI Ở XÃ EA KAO THÀNH PHỐ BUÔN MÊ THUỘT TỈNH ĐĂK LĂK ...................................... 51
3.1. Cơ sở xây dựng mô hình ................................................................................. 51
3.1.1. Các căn cứ pháp lí để xây dựng nông thôn mới ............................................ 51
3.1.2. Định hướng phát triển không gian kinh tế - xã hội của tỉnh .......................... 51
3.1.3. Định hướng phát triển kinh tế - xã hội của xã ............................................... 52
3.1.4. Dự báo về quy mô dân số và đất ở đến năm 2020 ........................................ 53
3.2. Không gian kinh tế - xã hội theo mô hình nông thôn mới xã Ea Kao thành phố Buôn Mê Thuột tỉnh Đăk Lăk ................................................................................ 54
3.2.1. Cấu trúc không gian chung .......................................................................... 54
3.2.2. Mô hình cấu trúc không gian theo chức năng ............................................... 57
3.3. Giải pháp xây dựng mô hình nông thôn mới xã Ea Kao thành phố Buôn Mê Thuột tỉnh Đăk Lăk ............................................................................................... 72
3.3.1. Giải pháp hành chính ................................................................................... 72
3.3.2. Giải pháp về vốn .......................................................................................... 73
3.3.3. Giải pháp về khoa học kỹ thuật - công nghệ ................................................. 73
3.3.4. Giải pháp về nguồn nhân lực ........................................................................ 74
3.3.5. Giải pháp về đầu tư ...................................................................................... 74
3.3.6. Giải pháp thị trường ..................................................................................... 74
KẾT LUẬN .......................................................................................................... 76
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 77
PHỤ LỤC 3 DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH, LƯỢC ĐỒ Trang
Bảng 2.1. Diện tích, dân số và mật độ dân số của xã Ea Kao so với các xã khác ở Buôn Mê Thuột năm 2010 .................................................................. 33
Bảng 2.2. Số dân tộc phân bố ở các thôn, buôn trên địa bàn xã năm 2010 ........... 35
Bảng 2.3. Tình hình sản xuất ngành trồng trọt qua một số năm ........................... 36
Bảng 2.4. Hiện trạng sử dụng đất năm 2010 xã Ea Kao ....................................... 39
Bảng 2.5. Số người, số hộ, bình quân đất ở và đất sản xuất cho từng thôn, buôn tại xã Ea Kao vào năm 2010 .................................................................... 41
Bảng 2.6. Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp năm 2010 ................................... 43
Bảng 2.7. Số cơ sở công nghiệp ở các thôn, buôn năm 2010 ............................... 44
Bảng 2.8. So sánh thực trạng không gian kinh tế - xã hội của xã với một số tiêu chí nông thôn mới ............................................................................... 47
Bảng 3.1. Dự báo số người, số hộ và diện tích đất ở qua một số năm .................. 54
Bảng 3.2. Dự kiến sử dụng một số loại đất của xã Ea Kao từ năm 2011-2020 ..... 55
Bảng 3.3. Mô hình tổ chức không gian kinh tế - xã hội ở các thôn, buôn trong xã theo tiêu chí nông thôn mới ................................................................. 69
Hình 1.1. Mối quan hệ giữa không gian toán học, không gian địa lí và không gian kinh tế ................................................................................................. 12
Hình 1.2. Hình thức và nhiệm vụ của tổ chức không gian ................................... 14
Lược đồ 2.1: Lược đồ tự nhiên xã Ea Kao, thành phố Buôn Mê Thuột,Error! Bookmark not defined. Lược đồ 2.2: Lược đồ hiện trạng không gian kinh tế - xã hội năm 2010 xã Ea Kao, thành phố Buôn Mê Thuột, tỉnh Đăk LăkError! Bookmark not defined.
Lược đồ 3.1: Lược đồ dự kiến tổ chức không gian kinh tế - xã hội theo mô hình nông thôn mới xã Ea Kao, thành phố Buôn Mê Thuột, tỉnh Đăk LăkError! Bookmark not defined. 4 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của vấn đề Hội nghị lần thứ 7 Ban chấp hành Trung ương Khóa X ra Nghị quyết số 26- NQ/TW ngày 05/08/2008 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đã chỉ rõ: Nông nghiệp, nông dân, nông thôn có vị trí chiến lược trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Để phát triển vùng nông thôn trước hết phải đầu tư cho phát triển khu dân cư, khu ở, bố trí các công trình phúc lợi công cộng nhằm đáp ứng tốt nhất cuộc sống của người dân vì “có an cư mới lạc nghiệp”. Tuy nhiên, do địa bàn nông thôn quá rộng lớn, công tác quy hoạch xây dựng nông thôn được thực hiện còn nhiều hạn chế, việc xây dựng nông thôn còn mang tính tự phát, chủ yếu đáp ứng nhu cầu trước mắt và hạn chế tầm nhìn về lâu dài, hệ thống các văn bản về quy hoạch xây dựng nông thôn còn thiếu hoặc chưa đồng nhất, kinh phí đầu tư cho quy hoạch xây dựng nông thôn còn khó khăn. Một số vấn đề bất cập về xây dựng nông thôn nảy sinh trong quá trình phát triển như môi trường điểm dân cư thiếu tính bền vững, dần đánh mất bản sắc văn hóa nông thôn. Tây Nguyên nói chung, Đăk Lăk nói riêng dân cư của các thành phần dân tộc được phân bố dưới hình thức cư trú theo từng vùng có sự đan xen giữa các thành phần dân tộc. Từ trong lịch sử, mỗi dân tộc đã sớm tạo cho riêng mình một vùng cư trú. Phạm vi cư trú của từng dân tộc không phân định theo ranh giới hành chính, không theo quy hoạch nên dẫn đến tình trạng lộn xộn về phong cách kiến trúc, cảnh quan, ô nhiễm môi trường, lãng phí đất đai, gây khó khăn cho công tác quản lý xã hội và đầu tư cơ sở hạ tầng. Để đảm bảo thuận lợi cho việc tổ chức lại sản xuất theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá, chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong các điểm dân cư, tạo việc làm cho người lao động, tổ chức cuộc sống dân cư ngày càng tốt hơn nhằm đảm bảo phát triển kinh tế - xã hội bền vững thì cần phải tổ chức xây dựng nông thôn. Nhận thấy tầm quan trọng đó, năm 2004, tỉnh Đăk Lăk đã có Quyết định số 2556/QĐ-UB về việc phê duyệt quy hoạch tổng thể hệ thống đô thị và khu dân cư nông thôn tỉnh Đăk Lăk đến năm 2020. Tuy nhiên, đến nay chỉ có 11/14 huyện, thành phố của tỉnh đã lập xong quy hoạch xây dựng đô thị. Còn quy hoạch xây dựng nông thôn thì hầu như chưa được các huyện triển khai thực hiện. 5 Xã Ea Kao có vị trí cách trung tâm thành phố Buôn Mê Thuột 13 km về phía Đông Nam là một xã có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống. Đời sống người dân còn nhiều khó khăn, dân cư còn phân bố phân tán, nhỏ lẻ, cơ sở hạ tầng còn nhiều hạn chế. Để khắc phục tình hình trên, cùng với chương trình xây dựng mô hình nông thôn mới trên phạm vi cả nước và góp phần xây dựng nông thôn tỉnh Đăk Lăk phát triển toàn diện, đời sống người dân nông thôn được nâng cao thì việc tìm hiểu cơ sở khoa học của tổ chức không gian theo mô hình nông thôn mới là thiết thực. Xuất phát từ thực tế trên, tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Cơ sở khoa học của tổ chức không gian theo mô hình nông thôn mới ở xã Ea Kao thành phố Buôn Mê Thuột - tỉnh Đăk Lăk” làm luận văn thạc sĩ của tôi. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Mục tiêu: Trên cơ sở điều kiện thực tiễn ở xã Ea Kao và tiêu chí về nông thôn mới của Bộ chính trị để tiến hành xây dựng mô hình không gian nông thôn mới đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững. - Nhiệm vụ: + Hệ thống hóa cơ sở khoa học phục vụ nghiên cứu tổ chức không gian kinh tế - xã hội. + Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến việc tổ chức không gian theo mô hình nông thôn mới ở xã Ea Kao. + Phân tích thực trạng không gian kinh tế - xã hội ở xã Ea Kao. + Xây dựng mô hình không gian kinh tế - xã hội nông thôn mới ở xã Ea Kao. + Đề xuất giải pháp để xây dựng không gian theo mô hình nông thôn mới ở xã Ea Kao. 3. Giới hạn nghiên cứu - Giới hạn lãnh thổ: Phạm vi lãnh thổ nghiên cứu là địa bàn xã Ea Kao thành phố Buôn Mê Thuột tỉnh Đăk Lăk. - Nội dung nghiên cứu: là các vấn đề liên quan đến tổ chức không gian kinh tế - xã hội theo mô hình nông thôn mới xã Ea Kao thành phố Buôn Mê Thuột tỉnh Đăk Lăk giai đoạn 2011 – 2020. 6 4. Lịch sử nghiên cứu đề tài 4.1. Trên thế giới Thực tế cho thấy, từ trước đến nay trên thế giới có nhiều tài liệu nghiên cứu phát triển nông thôn như: Tổ chức Nông - Lương thế giới (FAO), Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng phát triển châu Á (ADB), các tổ chức khoa học, Chính phủ các nước. Tuy nhiên, nó vẫn ở mức độ riêng biệt chưa có một tài liệu chung áp dụng cho tất cả các nước trong phát triển nông thôn, mỗi nước có những hướng đi, cách phát triển nông thôn riêng tùy thuộc vào điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của nước mình. Có thể khái quát một số đặc điểm về phát triển nông thôn ở một số nước như sau: * Hà Lan Vương quốc Hà Lan không được thiên nhiên ưu đãi, sau thiên tai nặng nề trong thế kỉ XIX. Nhân dân Hà Lan đã tiến hành từng bước việc khoanh vùng rút nước để làm khô một diện tích lớn đất trũng nhằm mở mang diện tích đất đai sinh sống. Trên các vùng đất trũng đó được chia thành từng khu để lập các điểm dân cư nông nghiệp. Mỗi làng có 1500 - 2500 dân, trong mỗi làng được xây dựng đầy đủ các công trình văn hóa xã hội và nhà ở cho nông dân, công nhân nông nghiệp. Mỗi làng có các xóm với quy mô khoảng 500 người, mạng lưới giao thông được tổ chức tốt, đường ô tô nối liền các điểm dân cư đảm bảo liên hệ thuận tiện và nhanh chóng từ nơi ở đến các cánh đồng và khu vực tiêu thụ chế biến [35]. * Hàn Quốc Từ năm 1970, Chính phủ Hàn Quốc thực hiện mô hình “nông thôn mới” (Sae Maul Undong - SMU) với mục tiêu công nghiệp hóa - hiện đại hóa nông thôn. Mô hình này được thực hiện 16 dự án mà mục tiêu chính là cải thiện môi trường sống cho người dân nông thôn. Chương trình này đã làm thay đổi đáng kể bộ mặt nông thôn Hàn Quốc trong những thập kỉ qua [38]. 4.2. Ở Việt Nam Xây dựng nông thôn ở Việt Nam đã có từ lâu đời. Có thời điểm chúng ta xây dựng nông thôn ở cấp huyện, thôn. Ngay từ những năm 70, viện quy hoạch nông thôn Bộ Xây dựng đã có nhiều đồ án quy hoạch, cải tạo phát triển các điểm dân cư trên địa bàn vùng huyện trong xu hướng cải tạo từng bước các điểm dân cư nông 7 thôn, các chòm xóm nhỏ được gộp lại tạo thành các điểm dân cư tương đối lớn, tập trung, thuận tiện cho việc xây dựng các công trình công cộng phúc lợi. Mô hình “nhà ở và lô đất gia đình vùng nội đồng” đã triển khai ở xã Đại Áng - huyện Thanh Trì - Hà Nội, mô hình giải quyết 2 vấn đề: Tiết kiệm và tận dụng đất đai có hiệu quả, cải thiện điều kiện vệ sinh ở gia đình và thôn xóm. Dự án quy hoạch huyện Đông Hưng - Thái Bình: Trong phương án quy hoạch này, từ 1400 điểm dân cư trên toàn huyện được tổ chức lại còn khoảng 100 điểm, tổ chức thành 7 cụm xã, ở đó xây dựng trạm trại kho tàng, xây dựng các công trình hạ tầng... kiến trúc không gian ở được xây dựng hợp lý phù hợp tạo điều kiện cho phát triển dân cư trên địa bàn. Quy hoạch sản xuất và xây dựng huyện Quỳnh Lưu - Nghệ An (1997): Theo đồ án này, toàn bộ 360 điểm dân cư sẽ được bố trí gọn lại còn 54 điểm có quy mô từ 1000 – 5000 người, cứ 2 đến 3 điểm dân cư đủ dân số để xây dựng một trung tâm các công trình văn hoá phục vụ công cộng như: nhà trẻ, trường học, thư viện, nhà văn hoá... nhằm phục vụ tốt nhất cho đời sống nhân dân [19]. Nhìn chung, những chương trình phát triển nông thôn ở nước ta qua các thời kì trên chưa mang lại kết quả như mong muốn. Vì vậy, Nghị quyết số 26/NQ-TƯ của Ban chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 7 khóa X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn và Quyết định 800/2009/QĐ-TTg ngày 14/04/2009 của Thủ tướng chính phủ về việc phê duyệt Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - 2020 thì có 11 xã điểm trên toàn quốc được chọn để xây dựng phát triển theo chương trình nông thôn mới. Hiện nay, khắp các tỉnh thành trên toàn quốc đã thực hiện việc xây dựng nông thôn mới. 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm 5.1.1. Quan điểm hệ thống Đây là quan điểm được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu tổ chức không gian. Theo quan điểm này, khi nghiên cứu một đối tượng phải đặt nó trong mối tương quan với các đối tượng khác nhau, với các yếu tố trong hệ thống cao hơn cũng như với cấp phân vị thấp hơn. Tổ chức không gian kinh tế - xã hội ở xã Ea Kao được xem là một bộ phận của hệ thống tổ chức không gian lớn hơn là thành phố Buôn Mê Thuột và tỉnh Đăk Lăk. 8 5.1.2. Quan điểm tổng hợp - lãnh thổ Đối tượng nghiên cứu trong đề tài phân bố trên phạm vi không gian nhất định có đặc trưng lãnh thổ riêng. Việc áp dụng quan điểm tổng hợp cho phép xem xét các yếu tố, sự kiện trong mối quan hệ tương tác, phát hiện ra các quy luật phát triển, các nhân tố tác động đến tổ chức không gian kinh tế - xã hội. Không gian kinh tế - xã hội được xem là một lãnh thổ phức tạp được tạo thành bởi nhiều nhân tố: Tự nhiên, kinh tế - xã hội có mối quan hệ gắn bó với nhau một cách hoàn chỉnh. Do vậy, việc nghiên cứu tổ chức không gian thường được nhìn nhận trong mối quan hệ với hệ thống lãnh thổ nhất định để đạt được những giá trị đồng bộ về mặt kinh tế - xã hội và môi trường. Đây là hệ thống mở có mối quan hệ chặt chẽ với các lãnh thổ khác. 5.1.3. Quan điểm phát triển bền vững Đây là quan điểm được quan tâm hiện nay để tránh hiện tượng phát triển không bền vững khi môi trường có nguy cơ bị suy thoái nghiêm trọng, gây tổn hại cho con người, lại do chính các hoạt động kinh tế - xã hội của con người đem lại. Như vậy, sự phát triển nông thôn bền vững là cần tổ chức không gian theo mô hình nông thôn mới để đáp ứng yêu cầu và nguyện vọng cấp thiết của nông dân, phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống người dân nông thôn đồng thời bảo vệ môi trường. 5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Phương pháp phân tích - tổng hợp lí thuyết Đây là phương pháp quan trọng, xuyên suốt cả quá trình nghiên cứu đề tài, phương pháp được sử dụng để hệ thống lại các tri thức về bức tranh chung của đối tượng và khách thể nghiên cứu. Quá trình làm đề tài cần tiến hành thu thập, phân tích và tổng hợp tài liệu, số liệu thống kê của các cơ quan, sách, báo, tạp chí, các nghiên cứu đã được công bố của các cơ quan, ban ngành ở địa phương. 5.2.2. Phương pháp thực địa Đây là một trong những phương pháp quan trọng để tổ chức không gian nhằm làm cho kết quả mang tính thực tế. Trên cơ sở tiếp cận một cách chủ động qua việc quan sát, chụp ảnh, điều tra... các nhà nghiên cứu sẽ đề xuất được các giải pháp hợp lí và khả thi. Từ đó, họ có điều kiện, đối chiếu, bổ sung nhiều thông tin mà các phương pháp khác không cung cấp hoặc cung cấp không chính xác. 9 5.2.3. Phương pháp thống kê Phương pháp thống kê toán học nhằm xử lí kết quả nghiên cứu, tổng hợp các cơ sở để xây d