Luận văn Đô thị hóa quận 12 (tp. Hồ Chí Minh): hiện trạng và giải pháp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Võ Thị Kim Hiệp ĐÔ THỊ HÓA QUẬN 12 (TP. HỒ CHÍ MINH): HIỆN TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Võ Thị Kim Hiệp ĐÔ THỊ HÓA QUẬN 12 (TP. HỒ CHÍ MINH): HIỆN TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP Chuyên ngành : Địa lí học Mã số : 60 31 05 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHẠM THỊ XUÂN THỌ Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CẢM ƠN Trải qua thời gian 2 năm học tập và nghiên cứu, tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn cô TS. Phạm Thị Xuân Thọ đã tận tâm dạy dỗ, hướng dẫn giúp đỡ tác giả suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả xin chân thành cảm ơn Trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh và Phòng Sau Đại Học là cơ sở đào tạo học viên cao học. Tác giả rất biết ơn Ban chủ nhiệm, các Thầy Cô và Tổ bộ môn Địa lí kinh tế - xã hội của Khoa Địa Lí Trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện cho tác giả trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn đến các cơ quan, ban ngành Tp. Hồ Chí Minh, UBND quận 12, Cục Thống kê, Chi cục thống kê quận 12 đã nhiệt tình giúp đỡ tác giả thu thập tài liệu, số liệu, và các thông tin cần thiết phục vụ cho đề tài nghiên cứu. Cuối cùng, tác giả xin tri ân gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã đồng hành chia sẻ và ủng hộ động viên giúp tác giả hoàn thành luận văn này. TP. HCM, Ngày tháng năm 2014 Võ Thị Kim Hiệp MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục bảng số liệu Danh mục biểu đồ Danh mục bản đồ MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 1 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÔ THỊ HÓA .............. 7 1.1. Cơ sở lí luận .......................................................................................... 7 1.1.1. Khái niệm đô thị ............................................................................. 7 1.1.2. Khái niệm đô thị hóa ...................................................................... 8 1.2. Những biểu hiện cơ bản của đô thị hóa .............................................. 10 1.2.1. Tỉ lệ dân số thành thị cao và tăng nhanh ...................................... 10 1.2.2. Dân cư tập trung vào các Thành phố lớn và cực lớn ................... 11 1.2.3. Lãnh thổ đô thị mở rộng .............................................................. 13 1.2.4. Phổ biến lối sống đô thị vào nông thôn ....................................... 13 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến đô thị hóa ................................................ 14 1.3.1. Vị trí địa lí .................................................................................... 14 1.3.2. Điều kiện tự nhiên ........................................................................ 14 1.3.3. Kinh tế - xã hội ............................................................................. 15 1.4. Các chỉ tiêu xác định mức độ đô thị hóa ............................................. 16 1.4.1. Tỉ lệ dân thành thị ........................................................................ 16 1.4.2. Cơ sở hạ tầng đô thị ..................................................................... 17 1.4.3. Mật độ dân số đô thị cao .............................................................. 19 1.4.4. Mục đích sử dụng đất ................................................................... 19 1.4.5. Phát triển kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ......................... 20 1.5. Ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đối với kinh tế - xã hội .............. 20 1.5.1. Ảnh hưởng tích cực của đô thị hóa .............................................. 20 1.5.2. Ảnh hưởng tiêu cực của đô thị hóa .............................................. 28 1.6. Cơ sở thực tiễn đô thị hóa ................................................................... 32 1.6.1. Đô thị hóa ở Việt Nam ................................................................. 32 1.6.2. Đô thị hóa ở vùng Đông Nam Bộ ................................................ 34 1.6.3. Đô thị hóa ở TP. Hồ Chí Minh .................................................... 38 Chương 2. HIỆN TRẠNG ĐÔ THỊ HÓA QUẬN 12 – TP HCM ................ 44 2.1. Khái quát về quận 12 Tp. Hồ Chí Minh .............................................. 46 2.2. Các nhân tố ảnh hưởng tới đô thị hóa quận 12 ................................... 47 2.2.1. Vị trí địa lí .................................................................................... 47 2.2.2. Các nhân tố tự nhiên .................................................................... 47 2.2.3. Các nhân tố kinh tế - xã hội ......................................................... 49 2.3. Hiện trạng đô thị hóa quận 12 Tp. Hồ Chí Minh ................................ 55 2.3.1. Khái quát quá trình đô thị hóa quận 12 giai đoạn 2000 – 2012 .... 55 2.3.2. Gia tăng dân số ............................................................................. 56 2.3.3. Dân cư tập trung đông .................................................................. 64 2.3.4. Tăng tỉ lệ dân số và dân nhập cư .................................................. 66 2.3.5. Chuyển dịch cơ cấu lao động ....................................................... 68 2.3.6. Thay đổi mục đích sử dụng đất Quận 12 ..................................... 69 2.3.7. Phát triển kinh tế mạnh mẽ và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ......... 73 2.4. Tác động tích cực của quá trình đô thị hóa đối với kinh tế - xã hội quận 12 ............................................................................................... 75 2.4.1. Tác động tích cực đối với kinh tế ................................................ 75 2.4.2. Tác động tích cực đối với xã hội .................................................. 77 2.4.3. Tác động tích cực đối với môi trường ......................................... 92 2.5. Tác động tiêu cực của quá trình đô thị hóa đối với kinh tế - xã hội quận 12 ............................................................................................... 93 2.5.1. Tác động tiêu cực đối với kinh tế ................................................ 93 2.5.2. Tác động tiêu cực đối với xã hội .................................................. 95 2.5.3. Tác động tiêu cực đối với môi trường ....................................... 100 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 102 Chương 3. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ, ĐÔ THỊ HÓA Ở QUẬN 12 ĐẾN NĂM 2025 .......................... 107 3.1. Cơ sở định hướng quan điểm, mục tiêu phát triển ............................ 107 3.1.1. Quan điểm phát triển đô thị, đô thị hóa quận 12 đến năm 2025 ..... 107 3.1.2. Mục tiêu phát triển đô thị, đô thị hóa quận 12 đến năm 2025 ... 107 3.2. Định hướng phát triển đô thị, đô thị hóa Quận 12 ............................ 110 3.2.1. Định hướng quy hoạch phát triển đô thị Quận 12 ..................... 110 3.2.2. Định hướng phát triển kinh tế - xã hội Quận 12 nhằm thúc đẩy quá trình ĐTH ..................................................................... 120 3.2.3. Định hướng phát triển cơ sở hạ tầng và mạng lưới giao thông . 126 3.2.4. Định hướng phát triển và cải tạo môi trường, cảnh quan đô thị ... 133 3.3. Giải pháp phát triển đô thị, ĐTH Quận 12 ....................................... 133 3.3.1. Giải pháp phát triển kinh tế Quận 12 ......................................... 133 3.3.2. Giải pháp quy hoạch phát triển đô thị Quận 12 ......................... 135 3.3.3. Giải pháp phát triển xã hội Quận 12 .......................................... 136 3.3.4. Giải pháp phát triển cơ sở hạ tầng và mạng lưới giao thông ..... 139 3.3.5. Giải pháp phát triển và cải tạo môi trường, cảnh quan đô thị .... 139 3.3.6. Giải pháp phát triển đô thị bền vững ......................................... 141 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 145 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CN : Công nghiệp CSHT : Cơ sở hạ tầng CTCC : Công trình công cộng ĐCQHC : Điều chỉnh quy hoạch chung ĐTH : Đô thị hóa ĐVHC : Đơn vị hành chính GIS : Hệ thống thông tin địa lí GTVT : Giao thông vận tải HT : Hiện trạng KCN : Khu công nghiệp KT : Kinh tế KT – XH : Kinh tế - xã hội NN : Nông nghiệp QH : Quy hoạch QHCT : Quy hoạch chi tiết QHXD : Quy hoạch xây dựng TP. : Thành phố XD : Xây dựng DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 1.1. Dân số và tỉ lệ dân số đô thị thế giới và các vùng của Việt Nam năm 2012 ............................................................................................... 11 Bảng 1.2. Các Thành phố có số dân đông nhất thế giới năm 2013 ....................... 12 Bảng 1.3. Cơ cấu dân số theo giới tính ở TP. Hồ Chí Minh giai đoạn 2005 – 2013 ........................................................................................... 23 Bảng 1.4. Biến động cơ cấu sử dụng đất TP. Hồ Chí Minh .................................. 24 Bảng 1.5. Dân số đô thị và tỉ lệ dân số đô thị 2000 – 2013, dự báo đến 2025 ...... 33 Bảng 1.6. Diện tích, dân số, mật độ dân số các tỉnh miền Đông Nam Bộ năm 2012 ............................................................................................... 34 Bảng 1.7. Tỉ lệ dân thành thị (%) Đông Nam Bộ và các tỉnh, năm 2000 và 2012 ........ 35 Bảng 1.8. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế TP. Hồ Chí Minh giai đoạn 2007 -2013 ............................................................................................. 39 Bảng 1.9. Dân số Tp. Hồ Chí Minh giai đoạn 2000 – 2013 .................................. 40 Bảng 2.1. Số dân trung bình và tỉ trọng dân số quận 12 trong tổng số dân Thành phố giai đoạn 2000 – 2013 ......................................................... 56 Hình 2.3. Biểu đồ gia tăng dân số và tỉ trọng dân số quận 12 ............................... 57 Bảng 2.2. Số dân trung bình và tốc độ tăng dân của Quận 12 và các Quận vùng ven TP. Hồ Chí Minh giai đoạn 2005 – 2013 .............................. 58 Bảng 2.3. Dân số, diện tích các phường Quận 12 năm 1998 – 2012 ..................... 59 Bảng 2.4. Mật độ dân số Quận 12 .......................................................................... 64 Bảng 2.6 . Tỉ lệ gia tăng dân số tự nhiên và số dân trung bình quận 12 ................. 66 Bảng 2.7. Tình hình cư trú dân cư theo hộ khẩu Quận 12 năm 2004 và 2010 ...... 67 Bảng 2.8. Cơ cấu sử dụng đất Quận 12 năm 1997 và năm 2012 ........................... 70 Bảng 2.9. Cơ cấu và giá trị sản xuất Quận 12 năm 2000 – 2010 ........................... 74 Bảng 2.10. Tốc độ tăng dân số và tổng giá trị sản xuất quận 12 năm 2005 – 2013 .... 76 Bảng 2.11. Cơ cấu dân số theo giới tính quận 12 năm 2005 – 2011 ....................... 77 Bảng 2.12. Tỉ trọng các ngành kinh tế quận 12 so với Thành phố năm 2005 – 2012 ..... 79 Bảng 2.13. Quỹ giải quyết việc làm (QGQVL), tỉ lệ hộ nghèo quận 12 năm 2000 – 2013 ........................................................................................... 85 Bảng 2.14. Tốc độ tăng trưởng số trường, số lớp, số học sinh và đội ngũ giáo viên Quận 12 .......................................................................................... 87 Bảng 2.15. Số lượng học sinh tiểu học, học sinh mầm non và tỉ trọng trong tổng học sinh toàn Quận 12 ................................................................... 87 Bảng 2.16. Đội ngũ cán bộ y tế toàn Quận 12 ......................................................... 91 Bảng 2.17. Số vụ án phạm tội Quận 12 ................................................................... 95 Bảng 2.18. Tỉ lệ học sinh/giáo viên Quận 12 ........................................................... 98 Bảng 2.19. Số người nghiện ma túy đang quản lí thực tế Quận 12 ......................... 99 Bảng 3.1. Số lượng trường lớp Quận 12 dự báo đến năm 2025. ......................... 121 Bảng 3.3. Các công trình mới theo Nghị quyết IV .............................................. 122 Hình 3.6. Bản đồ quy hoạch tuyến đường sắt đô thị số 2 TP.HCM Bến Thành - Tham Lương. ......................................................................... 130 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Hình 1.1. Biểu đồ dân số và tỉ lệ dân số đô thị Tp. Hồ Chí Minh .............. 22 Hình 1.2. Biểu đồ thu nhập bình quân đầu người và tỉ lệ dân thành thị các quốc gia năm 2010 ................................................................ 26 Hình 1.3. Biểu đồ chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Tp. Hồ Chí Minh (2007 – 2012) .............................................................................. 39 Hình 2.3. Biểu đồ gia tăng dân số và tỉ trọng dân số quận 12 trong tổng số dân Tp. HCM giai đoạn 2000 – 2013 ..................................... 57 Hình 2.6. Biểu đồ cơ cấu dân cư cư trú theo hộ khẩu quận 12 năm 2004 và 2010 ........................................................................................ 68 Hình 2.7. Biểu đồ cơ cấu chuyển dịch kinh tế Quận 12 năm 2005 – 2010 ... 75 Hình 2.8. Cơ cấu nhà ở của Quận 12 năm 1997 và 2012 ........................... 81 Hình 2.11. Bản đồ chỉ số đô thị hóa – phát triển giáo dục Quận 12, năm học 2000 – 2001 .......................................................................... 89 Hình 3.4. Bản đồ quy hoạch khu dân cư phường Thạnh Lộc ................... 119 Hình 3.5. Cơ cấu ngành kinh tế Quận 12 năm 2015 và 2025 ................... 120 DANH MỤC BẢN ĐỒ Hình 2.1. Bản đồ hành chính TP. Hồ Chí Minh ......................................... 44 Hình 2.2. Bản đồ hành chính quận 12 ........................................................ 45 Hình 2.4. Bản đồ mật độ dân số các phường Quận 12, năm 1998 ............. 62 Hình 2.5. Bản đồ mật độ dân số các phường Quận 12, năm 2012 ............. 63 Hình 2.9. Bản đồ các chỉ số phát triển đô đị thóa Quận 12 – MĐDS, quy mô dân số; tình trạng nhà ở năm 1998 ................................ 82 Hình 2.10. Bản đồ các chỉ số phát triển đô đị thóa Quận 12 – MĐDS, quy mô dân số; tình trạng nhà ở năm 2012 ................................ 83 Hình 2.12. Bản đồ chỉ số đô thị hóa – phát triển giáo dục Quận 12, năm học 2013 – 2014 .......................................................................... 90 Hình 3.1. Bản đồ quy hoạch chung xây dựng Quận 12 năm 1999 ........... 114 Hình 3.2. Bản đồ khu dân cư phường Đông Hưng Thuận (khu 2) ........... 116 Hình 3.3. Bản đồ khu dân cư phường Đông Hưng Thuận (khu 3) ........... 118 Hình 3.6. Bản đồ quy hoạch tuyến đường sắt đô thị số 2 TP.HCM Bến Thành - Tham Lương. ............................................................... 130 Hình 3.7. Khu depot Tham Lương – Quận 12 .......................................... 131 Hình 3.8. Bản đồ quy hoạch tuyến đường sắt đô thị số 2 TP.HCM Bến Thành – Tham Lương. .............................................................. 132 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đô thị hóa có vai trò quan trọng, thúc đẩy sự tăng trưởng và phát triển kinh tế - xã hội. Ở nước ta sau khi thực hiện công cuộc đổi mới, nền kinh tế và hệ thống đô thị có nhiều phát triển vượt bậc. Đô thị hóa trở thành hiện tượng kinh tế - xã hội nổi bật thu hút sự quan tâm nghiên cứu của các nhà khoa học. TP. Hồ Chí Minh là Thành phố năng động nhất cả nước, với nhiều chuyển biến tích cực trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội. Tốc độ phát triển kinh tế nhanh chóng của Thành phố đã đẩy mạnh quá trình đô thị hóa. Đặc biệt, quá trình đô thị hóa vùng ven TP. Hồ Chí Minh đang diễn ra rất sôi động. Từ khi được tách từ huyện Hóc Môn và thành lập ngày 01 tháng 04 năm 1997 đến nay,Quận 12 là quận vùng ven có lịch sử khá trẻ nhưng đang trong quá trình đô thị hóa mạnh mẽ. Điều này được biểu hiện qua sự gia tăng dân số, tăng tỉ lệ dân đô thị và thay đổi cơ cấu sử dụng đất. Trong đó, đặc biệt là sự gia tăng nhanh chóng lượng dân nhập cư cũng như các công trình công cộng. Quá trình đô thị hóa ở Quận 12 đã và đang tạo nên những chuyển biến tích cực đối với sự phát triển kinh tế – xã hội của Quận, như sự tăng trưởng nhanh chóng nền kinh tế, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống của dân cư. Song quá trình này cũng có nhiều tác động tiêu cực như sự phân hóa giàu nghèo ngày càng tăng, suy thoái nhanh chóng môi trường sống.và chưa có công trình nghiên cứu nào về quá trình ĐTH Quận 12 (TP. Hồ Chí Minh) dưới góc độ địa lí, nên việc nghiên cứu quá trình ĐTH Quận 12 trong đề tài này là cần thiết. Vậy đô thị hóa ở Quận 12 được diễn ra như thế nào? Ảnh hưởng của đô thị hóa đến kinh tế - xã hội của Quận ra sao ? Cần có những định hướng và giải pháp nào để thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển hoàn thiện hơn. 2 Tác giả chọn đề tài “ Đô thị hóa Quận 12 (TP. Hồ Chí Minh): hiện trạng và giải pháp” cho luận văn thạc sỹ chuyên ngành địa lí học. 2. Mục tiêu – nhiệm vụ, giới hạn đề tài 2.1. Mục tiêu - Nghiên cứu hiện trạng đô thị hóa (ĐTH) Quận 12 và những tác động đến kinh tế - xã hội và môi trường. - Phân tích những tác động tích cực, tiêu cực củ quá trình ĐTH đến kinh tế - xã hội, môi trường Quận 12. - Đề xuất định hướng và giải pháp thúc đẩy quá trình đô thị hóa Quận 12. 2.2. Nhiệm vụ - Tổng quan về cơ sở lí luận và thực tiễn quá trình ĐTH - Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình ĐTH ở Quận 12, giai đoạn từ năm 2000 đến năm 2012. - Phân tích những tác động tích cực, tiêu cực của quá trình ĐTH đến kinh tế - xã hội, môi trường Quận 12. - Nghiên cứu đưa ra những định hướng và giải pháp quá trình ĐTH Quận 12. 2.3 Giới hạn, phạm vi đề tài 2.3.1 Giới hạn đề tài Nội dung của đề tài tập trung nghiên cứu : - Đô thị hóa quận 12 với các nội dung: gia tăng dân số, tăng sức hút dân nhập cư, chuyển dịch cơ cấu lao động, thay đổi mục đích sử dụng đất và phát triển kinh tế mạnh mẽ, chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong quá trình ĐTH. - Đô thị hóa Quận 12 và những tác động đối với kinh tế – xã hội. - Đề xuất một số định hướng và giải pháp phát triển ĐTH quận 12. 2.3.2 Không gian nghiên cứu Nghiên cứu quá trình ĐTH và tác động của quá trình đô thị hóa đối với kinh tế – xã hội Quận 12 nói chung và các phường trong Quận 12 nói riêng. 3 2.3.3 Thời gian nghiên cứu - Tập trung nghiên cứu quá trình ĐTH và ảnh hưởng của ĐTH Quận 12 giai đoạn 2000 đến 2012 - Đề xuất định hướng và giải pháp đẩy mạnh quá trình ĐTH ở Quận 12 TP. Hồ Chí Minh đến 2025. 3. Lịch sử nghiên cứu đề tài Đô thị hóa là chủ đề được quan tâm và nghiên cứu của nhiều nhà khoa học trên thế giới và trong nước. Các nhà nghiên cứu thuộc các chuyên ngành khác nhau, đưa ra các quan niệm về ĐTH khác nhau. Có nhiều công trình nghiên cứu về đô thị, đô thị hóa trên thế giới, Việt Nam và Tp. Hồ Chí Minh. Một số đề tài tiêu biểu như: “Đô thị Việt Nam” của Đàm Trung Phường; “Đô thị học” của GS.TSKH. Nguyễn Thế Bá; “Quản lí đô thị” của TS. Nguyễn Ngọc Châu; “Quản lí đô thị” của Phạm Trọng Mạnh; “Kinh tế đô thị và vùng” của Trần Văn Tấn; “Phân tích dưới góc độ địa lí kinh tế – xã hội sự chuyển hóa nông thôn thành đô thị ở Hà Nội trong quá trình đô thị hóa” của GSTS. Đỗ Thị Minh Đức; sách Địa lí kinh tế - xã hội của TS. Phạm Thị Xuân Thọ nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa, các tiêu chí đánh giá đô thị hóa; sách Địa lí kinh tế - xã hội của PGS.TS. Nguyễn Minh Tuệ; “ Nghiên cứu quá trình ĐTH và những ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội TP. Cần Thơ” của ThS. Phạm Đỗ Văn TrungNhững tài liệu trên là tư liệu quý cho tác giả nghiên cứu sâu hơn về quá trình