Luận văn Phong cách nghệ thuật hồ Dzếnh trong truyện ngắn và tiểu thuyết của ông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH    TẠ VIỆT HÀ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT HỒ DZẾNH TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT CỦA ÔNG CHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ : 5.04.33 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS-TS TRẦN HỮU TÁ TP. HỒ CHÍ MINH - 2005 LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành với sự giúp đỡ của quý thầy cô, gia đình và bạn bè, đặc biệt là sự chỉ bảo tận tình, ân cần của PGS. TS Trần Hữu Tá – Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. Tôi xin chân thành cảm ơn! Học viên Cao học Tạ Việt Hà PHẦN THỨ NHẤT : MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Lặng lẽ đến với làng văn vào những năm 40 của thế kỉ trước thế nhưng Hồ Dzếnh cũng kịp khắc sâu trong lòng người đọc ấn tượng về một ngòi bút luôn dạt dào xúc cảm trước cuộc sống muôn màu. Này là một miền quê ngoại thân thuộc nơi có những em Dìn, chị Yên, bóng mẹ Kia là đất quê cha xa thẳm với thằng cháu đích tôn, chú Nhì, người chị dâu Trung Hoa. Thấm đẫm trong từng trang văn là một Hồ Dzếnh với lòng yêu quê hương đằm thắm. Khuất sau nỗi buồn của từng trang văn là một Hồ Dzếnh với tấm lòng đôn hậu, bao dung. Giống như văn xuôi, thơ của ông bao giờ cũng nhất quán một cảm xúc như vậy. Đó là những tên đất tên làng đơn sơ, mộc mạc “gợi nhớ cánh đồng Ngọc Giáp_Sông Yên, bến Ghép, chợ Còng”. Cảnh quê trong thơ Hồ Dzếnh thật dung dị mà tình quê thì rất đỗi đậm đà. Tôi yêu, nhưng chính là say Tình quê hương Việt, bàn tay dịu dàng Thơ tôi: đê thắm, bướm vàng Con sông be bé, cái làng xa xa. (Lũy tre xanh) Cũng như nhiều thi sĩ với bước chân giang hồ phiêu lãng đương thời, Hồ Dzếnh đã đi nhiều và viết nhiều.Viết truyện ngắn, tiểu thuyết feuilleton, làm thơ, soạn kịch, viết báo lĩnh vực nào Hồ Dzếnh cũng từng thử bút. Thế nhưng có thể nói ở thể loại truyện ngắn và tiểu thuyết Hồ Dzếnh mới định hình một phong cách nghệ thuật rõ nét hơn cả. Điều đó lí giải vì sao nhà nghiên cứu văn học Trần Hữu Tá đã nhận xét rằng “truyện ngắn Hồ Dzếnh sẽ có sức sống lâu bền hơn thơ ông”. Quả thật Hồ Dzếnh đã tạo được cho mình một khuôn mặt văn chương dù số lượng tác phẩm của ông không nhiều. Tìm chọn đề tài “Phong cách nghệ thuật Hồ Dzếnh trong truyện ngắn và tiểu thuyết của ông”, người viết không ngoài mong muốn được hiểu rõ và yêu hơn những trang văn có sức thấm sâu đến đáy lòng của một chân tài lặng lẽ, từ đó góp phần thiết thực vào việc giảng dạy tác phẩm Hồ Dzếnh trong chương trình Ngữ văn trung học phổ thông chuyên ban khoa học xã hội. Cùng với các công trình khoa học khác về tác giả Hồ Dzếnh, luận văn cũng mong muốn được góp thêm một tiếng nói khẳng định những đóng góp của nhà văn này vào sự phát triển của văn học nước nhà giai đoạn 1930-1945. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ: Trong số những bài viết và chuyên luận về Hồ Dzếnh mà người viết có được, dù chưa thật đầy đủ nhưng sơ bộ có thể nhận thấy rằng cho đến nay vẫn chưa có một công trình nào chọn riêng truyện ngắn và tiểu thuyết của Hồ Dzếnh làm đối tượng nghiên cứu một cách toàn diện dưới góc độ phong cách học. Hầu hết các tác giả chỉ tập trung vào phê bình một số bài thơ, đặc biệt là tập truyện ngắn đầu tay đặc sắc của Hồ Dzếnh, tập Chân trời cũ. Tuy vậy đối với hầu hết các công trình nghiên cứu của những nhà phê bình, những người đi trước, chúng tôi đều kế thừa được nhiều ý kiến quý báu. Đó thực sự là những gợi ý quan trọng và hữu ích. Nó giúp chúng tôi định được hướng đi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Điểm lại lịch sử nghiên cứu về con người và tác phẩm của Hồ Dzếnh có thể thấy ngay từ khi tập truyện ngắn đầu tay của Hồ Dzếnh – Chân trời cũ – ra đời năm 1942 đã có một số bài phê bình về tác phẩm này. Năm 1973 tạp chí Giai phẩm Văn ở Sài Gòn đã ra số đặc biệt về Hồ Dzếnh. Đặc biệt từ những năm 80 trở đi đã có nhiều bài viết về con người và sáng tác của Hồ Dzếnh đăng trên các báo, tạp chí. Từ nguồn tài liệu đó hai tác giả Lại Nguyên Ân và Ngô Văn Phú đã tập hợp, chọn lọc và phân loại làm nên một cuốn sách tư liệu mang tên “Hồ Dzếnh – Một hồn thơ đẹp” do nhà xuất bản Văn hoá thông tin Hà Nội ấn hành năm 2001. Sáng tác của Hồ Dzếnh, gần đây còn là đề tài nghiên cứu trong nhiều luận văn tốt nghiệp của sinh viên Đại học và học viên Cao học. Ở bài viết năm 1942 có tựa đề “Phê bình Chân trời cũ – tập truyện ngắn của Hồ Dzếnh”, nhà phê bình Kiều Thanh Quế đã “để ý đến tính cách ngòi bút của tác giả (tức Hồ Dzếnh) nhiều hơn cốt truyện tác giả dàn xếp” [8;86]. Chú ý đến nghệ thuật kể chuyện của Hồ Dzếnh, Kiều Thanh Quế nhận xét: “Văn chương Hồ Dzếnh có những nhịp uyển chuyển và buồn lạ như một khúc nhạc lâm li ai oán” [8;87]. Theo lời tâm sự của Hồ Dzếnh được Vương Trí Nhàn ghi lại thì sinh thời Hồ Dzếnh có tặng Nguyễn Tuân một bản Chân trời cu õ, Nguyễn đã có lời khen: những truyện đó có được cái giọng nhân hậu.[8;16]. Trần Hữu Tá khi biên soạn mục “Hồ Dzếnh” trong Từ điển văn học (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 1983) đã cho rằng: “Do từ nhỏ sống nhiều với mẹ, với làng quê, với những người nông dân Việt Nam nghèo khổ nhưng có nhiều đức tính cao quý, Hồ Dzếnh có nhiều trang viết thiết tha xúc động”, tác phẩm của ông “mang đậm sắc thái trữ tình hiện thực”. [81;315]. Cũng nhà nghiên cứu Trần Hữu Tá ở một bài viết khác (“Hồ Dzếnh – một hồn thơ đẹp” đăng trên Tạp chí Kiến thức ngày nay số 10-1988) đã nhận định “Hồ Dzếnh được nhiều người yêu và nhớ dù ông viết không nhiều vì ông có được tiếng nói nghệ thuật riêng”. Theo ông, thế mạnh của ngòi bút Hồ Dzếnh là “chất thơ thấm vào từng trang văn tạo nên phong vị trữ tình ảo diệu”. Đọc Chân trời cũ, Trần Hữu Tá cảm nhận “trong bất cứ truyện nào dù nói về ai nhưng ẩn sau những dòng chữ in, nhân vật chính vẫn là tác giả, là tâm hồn giàu yêu thương xao xuyến của ông”. Nhà thơ Vũ Quần Phương trong lời giới thiệu chung về văn nghiệp Hồ Dzếnh cũng có nhận xét tương tự: “Ở cả thơ lẫn truyện, người ta dễ dàng nhận ra một tâm hồn giàu cảm xúc, tràn ngập yêu thương, trắc ẩn, gắn bó chặt chẽ với những phận người hẩm hiu nghèo khổ trong xã hội cũ”. Văn Hồ Dzếnh có “giọng kể chân thật từ tốn với rất nhiều thương cảm xót xa” [74;13,14]. Còn Phạm Khải khi đọc Chân trời cũ đã cho rằng “giọng văn Hồ Dzếnh bao giờ cũng bày tỏ một sự cảm thông nâng niu đầy thương cảm” đối với những người lao động thôn quê chịu thương chịu khó, giàu sự độ lượng và lòng hi sinh (Thanh Hoá trong thơ văn Hồ Dzếnh, 1989),[8;158]. Nhận xét về ngòi bút Hồ Dzếnh, trong một bài viết năm 1991, Lê Quang Trang nhận thấy Hồ Dzếnh “hướng lòng mình về những người nghèo khổ, chia sẻ với họ những bất trắc, bất hạnh, bi kịch gặp trong đường đời bởi vậy truyện của ông thường được đậm đặc bản chất nhân đạo Văn ông trầm tĩnh, đều đều như những cơn mưa ngâu dai dẳng, dầm dề, không ào ạt nhưng vẫn tạo được cảm giác lắng đọng, ngấm sâu ” [8;181,182]. Cũng thời điểm trên, khi đọc tiểu thuyết Cô gái Bình Xuyên của Hồ Dzếnh, Tạ Bảo cảm nhận: văn Hồ Dzếnh “dung dị, nhuần nhuyễn không chút cầu kì rắc rối, không chữ to ý lớn phô phang mà sao lại vấn vương quấn quýt ai đó đã một lần đọc ông” [8;188]. Trong bài viết năm 1996 có tựa đề “Hồ Dzếnh với những Chân trời cũ” (Một số gương mặt văn chương học thuật Việt Nam hiện đại, Nxb Giáo dục – Hà nội, 2001) Phong Lê cho rằng “mạch kể chuyện của Hồ Dzếnh rủ rỉ và sa đà”, văn Hồ Dzếnh có những đoạn “thật giàu âm điệu, như đồng vọng lại từ sâu thẳm của một tâm hồn cực kì đa cảm và một quá khứ xa xưa. Những đoạn văn dài như tâm tưởng và huy hoàng trang nghiêm một vẻ đẹp cổ điển” [53;107]. Mai Hương, trong một bài viết sau đó ít lâu, cũng có ý kiến tương tự rằng Hồ Dzếnh có “giọng văn tự nhiên, man mác buồn và rủ rỉ miên man như một dòng tâm sự” [8;193] Khá thống nhất với các ý kiến trên, Phan Quốc Lữ, trong luận văn thạc sĩ khoa học ngữ văn đã cho rằng “giọng văn Hồ Dzếnh chân thực, từ tốn với một niềm tin thương cảm day dứt”[59;82]. Gần đây nhất là lời nhận xét của Tôn Phương Lan trong một bài báo đăng ở Tạp chí Văn học năm 1999. Theo bà thì tập truyện ngắn Chân trời cũ “được thể hiện bằng một giọng kể chân thật, từ tốn với sự đồng cảm xót xa nên để lại trong tâm tưởng người đọc cái dư vị vừa ngọt ngào, vừa day dứt” [8;205] Còn sinh viên Phạm Ngọc Lan trong khoá luận tốt nghiệp Đại học của mình cũng đã nói đến giọng điệu nghệ thuật của Hồ Dzếnh trong Chân trời cũ. Đó là một giọng kể trầm buồn, day dứt, ngẫu hứng tâm tình. [46;71] Trên đây là một số nhận định quan trọng của các nhà nghiên cứu về những vấn đề cơ bản có liên quan đến đề tài. Các ý kiến này dù chỉ dừng lại ở mức độ khái quát và chủ yếu tập trung vào truyện ngắn Hồ Dzếnh nhưng nhìn chung khá thống nhất. Và như đã nói, đó là những gợi ý hết sức hữu ích để người viết thực hiện đề tài, thực hiện hành trình đi từ những nhận xét khái quát đến những khảo sát chi tiết, cụ thể, đầy đủ và có hệ thống hơn. Nói khác đi các bài viết trên là cơ sở ban đầu để luận văn tiếp tục triển khai việc tiếp cận truyện ngắn và tiểu thuyết Hồ Dzếnh theo hướng phong cách học. 3. GIỚI HẠN, PHẠM VI NGHIÊN CỨU: Để thực hiện đề tài luận văn, người viết sẽ khảo sát trên toàn bộ sáng tác văn xuôi của Hồ Dzếnh bao gồm truyện ngắn và tiểu thuyết, ngoài ra còn tham khảo thêm các tập thơ và thư từ trong di bút của ông. Hồ Dzếnh sáng tác chủ yếu trước Cách mạng tháng Tám trong đó Chân trời cũ là tập truyện ngắn xuất sắc mang rõ nét phong cách riêng của ông. Sau Cách mạng, dù không đều đặn nhưng Hồ Dzếnh cũng có viết thêm và có thể nói ở thời gian này, những tác phẩm ấy không có đóng góp gì nhiều cho tác giả Chân trời cũ. Do vậy luận văn chỉ tìm hiểu giai đoạn sáng tác trước Cách mạng của Hồ Dzếnh. Khi cần luận văn cũng có thể mở rộng phạm vi, đề cập đến sáng tác của những nhà văn khác để soi sáng vấn đề cần nghiên cứu. * GIỚI THUYẾT VỀ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT Có thể thấy trong giới nghiên cứu đang tồn tại nhiều định nghĩa khác nhau về phong cách văn học. Trong công trình Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học (Nxb Tác phẩm mới, 1978), Khrapchenco đã phân tích khá thấu đáo một số định nghĩa tiêu biểu cho các quan niệm khác nhau về phong cách. Chẳng hạn quan niệm của D.Likhachev, A. Grogorian, V. Turbin, V. Jirmunxki, V. Kôvalev, L.Nôvichencô Và chính Khrapchenkô cũng đưa ra một quan niệm của riêng mình về phong cách. Ở Việt Nam, trong một số sách công cụ như Từ điển văn học, Từ điển thuật ngữ văn học, các giáo trình Lí luận văn học hoặc trong các công trình nghiên cứu cụ thể như Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều (Nxb Thanh niên,2001) của Phan Ngọc, Nhà văn, tư tưởng và phong cách (Nxb Văn học Hà Nội, 1979) của Nguyễn Đăng Mạnh, Một số vấn đề về thi pháp học hiện đại (Bộ Giáo dục và Đào tạo – Vụ Giáo viên, 1993) của Trần Đình Sử, Phong cách học Tiếng Việt (Nxb Giáo dục, 1998) của Đinh Trọng Lạc và Nguyễn Thái Hoà khi đề cập tới khái niệm này cũng đề xuất cách hiểu về phong cách của mình. Sau khi tham khảo các quan niệm về phong cách và khảo sát từ thực tế nghiên cứu lâu nay chúng tôi nghĩ có thể đưa ra một quan niệm về phong cách như sau. * Trước hết phong cách nghệ thuật của nhà văn là cá tính của chủ thể sáng tạo trong việc lựa chọn chất liệu và cách tiếp cận đối tượng nghệ thuật, cách thức xây dựng tác phẩm, các thủ pháp và phương tiện biểu đạt, nghệ thuật ngôn từ Phong cách nghệ thuật của nhà văn còn là biểu hiện những đặc điểm của cá tính sáng tạo của họ trong nhận thức, trong cách nhìn cũng như trong các phương thức thể hiện của nhà văn đối với thế giới hiện thực, con người. Sự biểu hiện đó trước tiên và bao giờ cũng đòi hỏi phải có sự độc đáo. Nói đến phong cách là nói đến dấu ấn cá nhân của người nghệ sĩ được in đậm lên tác phẩm từ cách thức tổ chức tác phẩm, cách xử lí đề tài, cách xây dựng nhân vật, tạo tình huống đến giọng điệu, ngôn ngữ trong đó tư tưởng nghệ thuật như một tiêu chí quan trọng. “Văn là người” – câu nói nổi tiếng của Buffon có lẽ cũng bắt đầu trên tinh thần ấy. Như vậy phong cách chính là khuôn mặt riêng, giọng điệu riêng của từng nghệ sĩ trong thế giới nghệ thuật. Một nhà văn không có phong cách, không có khuôn mặt riêng, giọng điệu riêng sẽ hoà lẫn vào đám đông, khó gây được ấn tượng ở người đọc. Về điều này, Turgenev có nói : “Cái quan trọng trong tài năng văn học và tôi nghĩ rằng cũng có thể trong bất kì một tài năng nào là cái tôi muốn gọi là tiếng nói của mình. Vâng, điều quan trọng là tiếng nói riêng của mình, những nốt đặc biệt của mình, những nốt không dễ tìm thấy ở bất kì một người nào khác”.[48,11] * Tìm hiểu phong cách nghệ thuật của một tác giả không chỉ nghiên cứu những yếu tố có tính chất hình thức mặt dù hình thức có vai trò cực kì quan trọng. Nhà văn chân chính sáng tác theo quy luật của cái đẹp và phong cách chính là chỗ độc đáo về tư tưởng cũng như nghệ thuật. Nói đến phong cách, theo cách hiểu của người viết, là nói đến sự thống nhất giữa nội dung và hình thức. Một tác phẩm nghệ thuật độc đáo không thể là một tác phẩm kém cỏi về một trong hai phương diện. Nội dung chỉ tồn tại bằng hình thức và ngược lại. Một tác phẩm văn học hay là khi với nội dung đó, tác giả của nó đã lựa chọn được một hình thức thích hợp để diễn đạt thành công nội dung. Có những nhà văn gần nhau về tư tưởng, có cùng một thế giới quan, cùng viết về một đề tài nhưng tác phẩm nghệ thuật đó như thế nào lại hoàn toàn phụ thuộc vào hình thức mà nhà văn chọn, vào cái “tạng” của mỗi nhà văn. Giá trị của một văn bản nghệ thuật được xác định bởi toàn bộ các thành tố như tình tiết, cốt truyện, nhân vật trong một thể thống nhất, in dấu ấn riêng của mỗi nhà văn. * Phong cách nhà văn được vận động, phát triển và chịu ảnh hưởng của thế giới quan, của môi trường sống, của bối cảnh thời đại, của các nhà văn mà họ yêu thích. Phong cách được hình thành trên cơ sở tài năng và cũng là quá trình nỗ lực không ngừng của nhà văn trong lao động nghệ thuật. Phấn đấu để có được một phong cách nghệ thuật - đó là sự đóng góp đích thực của mỗi nhà văn cho sự phát triển chung của cả nền văn học. 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU. Để thấy được phong cách nghệ thuật Hồ Dzếnh, luận văn sẽ vận dụng hai phương pháp – phương pháp phân tích tác phẩm và so sánh đối chiếu. Bên cạnh đó, luận văn cũng chú ý vận dụng các phương pháp khác như phương pháp hệ thống, phương pháp lịch sử, phương pháp phân loại – thống kê. Chúng sẽ hỗ trợ cho hai phương pháp trên nhằm tìm ra những nét tương đồng, gần gũi hoặc dị biệt của ngòi bút Hồ Dzếnh so với các nhà văn cùng thời. Từ đó có một cái nhìn toàn diện, khách quan về dấu ấn cá nhân của Hồ Dzếnh trong văn chương. 5. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN. Luận văn được bố cục theo các phần sau. Phần thứ nhất : MỞ ĐẦU Phần này bao gồm các mục: Lý do chọn đề tài, Lịch sử vấn đề, Phạm vi–giới hạn nghiên cứu, Phương pháp nghiên cứu và Cấu trúc của luận văn. Phần thứ hai : NỘI DUNG Đây là trọng tâm của luận văn. Phần này gồm các chương sau đây. - Chương 1: Xác định vị trí của truyện ngắn và tiểu thuyết của Hồ Dzếnh trong sự nghiệp văn chương Hồ Dzếnh nói riêng và trong giai đoạn văn học Việt Nam 1930-1945 nói chung, đồng thời tập trung tìm hiểu tư tưởng, tình cảm của nhà văn qua trang viết. - Chương 2: Tập trung phân tích những biểu hiện độc đáo của phong cách nghệ thuật Hồ Dzếnh ở những phương diện như phương thức, điểm nhìn trần thuật và yếu tố tư truyện. - Chương 3: Tìm hiểu đặc trưng của tác giả về mặt ngôn ngữ và giọng điệu nghệ thuật. Phần thứ ba: KẾT LUẬN Sau cùng là danh mục tài liệu tham khảo. -- PHẦN THỨ HAI : NỘI DUNG Chương 1 HỒ DZẾNH – NHÀ VĂN CỦA YÊU THƯƠNG 1.1 Những tiền đề hình thành tư tưởng nghệ thuật của Hồ Dzếnh. 1.1.1 Hồ Dzếnh với quê hương Việt Nam Nhà văn Hồ Dzếnh mang trong mình hai dòng máu Việt và Hoa. Cha ông là người Trung Quốc di cư sang Việt Nam vào những năm cuối cùng của thế kỉ XIX, gặp và kết duyên với một cô gái Việt chở đò ngang trên sông Ghép, Thanh Hoá. Đối với quê cha – vùng đất Trung Hoa xa xôi, Hồ Dzếnh đã dành nhiều tình cảm. Mây ơi có tạt về phương Bắc Chầm chậm cho ta gửi mấy lời Từ thuở li hương ta vẫn nhớ Nhưng tình xa lắm gió mây ơi! (Tư hương) Dù có hai quê hương thế nhưng do hoàn cảnh, suốt đời Hồ Dzếnh chỉ sống ở quê ngoại. Vì thế mà hình ảnh đất nước và con người Trung Hoa hiện lên trong thơ văn ông chỉ dừng lại ở những ước lệ, khuôn sáo,: Tô Châu lớp lớp phù kiều Trăng đêm Dương Tử, mây chiều Giang Nam (Đợi thơ) hoặc mơ hồ, bâng khuâng trong những dòng hoài niệm của Chân trời cũ “Lòng tôi nghe vang một thứ gió âm u của miền sa mạc Mông Cổ, trôi qua Thiểm Tây, Cam Túc, luồn vào những khu rừng không tên của hai tỉnh Lưỡng Quảng, vượt trùng dương sang tôi, như tiếng thở dài não nùng của những linh hồn phiêu bạt. Không hiểu sao lòng tôi rưng rưng”. Có thể thấy rằng hầu như tất cả sức nặng của tình cảm Hồ Dzếnh đã dành cho con người và cảnh vật quê ngoại – nơi ông sinh ra và lớn lên. Chẳng phải ông đã lấy quê ngoại làm tên cho tập thơ đầu đấy sao?. Nói v