Luận văn Thơ ca huyền quang con đường của thiền và cái đẹp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Hà An THƠ CA HUYỀN QUANG CON ĐƯỜNG CỦA THIỀN VÀ CÁI ĐẸP Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. ĐOÀN THỊ THU VÂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2008 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong lịch sử Thiền tông Việt Nam, Huyền Quang (1254-1334) là một thiền sư lỗi lạc, là vị tổ thứ ba của Thiền phái Trúc Lâm, tông phái Thiền khoáng đạt và hiền minh, động lực tinh thần quan trọng của cả dân tộc Việt thời Trần. Hơn tám mươi năm trải mình trong cõi thế, ông đã đi qua cả ba cuộc chiến tranh chống ngoại xâm vẻ vang của dân tộc, đã góp phần to lớn đưa Thiền phái Trúc Lâm đạt tới đỉnh cao. Thế nhưng, bên cạnh đó, lịch sử văn chương Việt Nam còn ghi nhận một Huyền Quang - nhà thơ - tài hoa, “bay bướm, phóng khoáng” (Lê Quý Đôn), tác giả của tập thơ Ngọc tiên 玉鞭 (cái roi ngọc). Có thể nói, đến với thơ ca Huyền Quang, ta cùng lúc bắt gặp một con người ở nhiều vị thế khác nhau, đa diện, đa chiều: một Thiền giả, một triết gia và hơn hết là một nghệ sĩ, nghệ sĩ của chính cuộc đời mình. Nổi bật lên trong số các nhà thơ Thiền Lý Trần nhờ sự ngộ cảm sâu xa và bản chất nghệ sĩ phóng khoáng, Huyền Quang đã trở thành mối quan tâm của nhiều thế hệ thi nhân – độc giả. Từ những trước tác dân gian cho đến các nhà văn thuộc Ngô Gia văn phái, các Nho gia – thi sĩ như Lê Quý Đôn, Ninh Tốn, Phạm Đình Hổ, Nguyễn Khuyến, và cả các nhà nghiên cứu hiện đại như Nguyễn Phương Chi, Hoàng Công Khanh, Trần Thị Băng Thanh, Nguyễn Hữu Sơn, Trần Lê Văn, Nguyễn Lang, Thích Phước An, Thích Minh Tuệ, đều cố gắng phác họa một chân dung đích thực của Huyền Quang. Tuy nhiên, thực sự chưa có một công trình nào đưa ra một cái nhìn khả dĩ có thể bao quát được các 2 chiều kích trong nhân cách Huyền Quang, con người có một đạo nghiệp lừng lẫy, một thi nghiệp tài hoa và một cuộc đời đầy huyền thoại. Thực hiện đề tài này, chúng tôi cố gắng đặt thơ ca Huyền Quang trong dòng văn học Thiền Lý Trần nói riêng, trong dòng văn học Thiền tông phương Đông nói chung với mong muốn có thể tiếp cận và lý giải các chiều kích ở con người và thi ca Huyền Quang trong mối tương quan với nhau. Đặc biệt, qua đó có thể làm rõ những đóng góp đặc sắc riêng của Huyền Quang trong dòng thơ Thiền Lý Trần. Từ những thi phẩm thâm trầm của Huyền Quang, ta bắt gặp một tâm hồn luôn thành tâm kiếm tìm cái đẹp của hiện hữu trong cái nhìn minh triết của một triết gia và phong thái an nhiên tự tại của một thiền sư đạt đạo. Với Huyền Quang, Thiền – cuộc sống – nghệ thuật chưa bao giờ có sự phân biệt. Đó là con đường của Huyền Quang, con đường của Thiền và cái Đẹp. 2. Lịch sử vấn đề Gắn liền với hai triều đại Lý – Trần đỉnh cao của phong kiến Việt Nam, Thiền tông Việt Nam và đặc biệt là Thiền phái Trúc Lâm ngày càng được giới nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm. Trong đó, Thiền sư Huyền Quang là Tổ sư thứ ba của Thiền phái Trúc Lâm tất nhiên không thể không được đề cập. Song, có lẽ do lượng tác phẩm của ông còn lưu giữ được đến ngày nay có hạn, không được dồi dào như lượng trước tác của Tổ thứ nhất Trần Nhân Tông, cho nên các nhà nghiên cứu thường gặp nhiều khó khăn trong việc khắc họa một chân dung đầy đủ của Huyền Quang – Thiền sư và Huyền Quang – con người. 2.1. Tình hình nghiên cứu Huyền Quang trong nước 3 Về tình hình nghiên cứu Huyền Quang của các học giả trong nước, phần lớn ở dạng một bộ phận nằm trong các chuyên khảo mà phạm vi nghiên cứu tương đối rộng. Huyền Quang được đề cập đến trong hầu hết các công trình nghiên cứu liên quan đến Phật giáo Việt Nam, Thiền học Việt Nam, văn học cổ điển Việt Nam, văn học chữ Nôm Việt Nam, Từ điển văn học Về các công trình này Trần Thị Băng Thanh trong Huyền Quang - cuộc đời, thơ và đạo đã thống kê một cách khá đầy đủ 68 tác phẩm trong nước có đề cập đến Huyền Quang [43, tr.230-426]. Nhìn chung, tác giả các công trình nghiên cứu này đều khẳng định vị trí quan trọng và Thiền học uyên thâm của Huyền Quang, khẳng định ông là một Thiền sư – thi sĩ nhưng hầu hết chưa đi vào nghiên cứu sâu một cách có hệ thống về Thiền học và thơ ca của ông. Ngô Thì Nhậm, học giả nổi tiếng của Ngô Gia văn phái trong Trúc lâm tông chỉ nguyên thanh [18, tr.199], phần Hành trạng ba vị Tổ sư chỉ giới thiệu ngắn gọn về thân thế và cuộc đời Huyền Quang, còn lại dành phần lớn giới thiệu, phiên âm, dịch nghĩa 24 bàn thơ chữ Hán còn sót lại của ông, khẳng định thơ ông có tác dụng “di dưỡng tinh thần, âm điệu ý tứ đều rất trang nhã” [18, tr.200], không thấy đề cập đến thơ phú chữ Nôm. Dạng sách hoặc chuyên khảo về Huyền Quang nói chung không nhiều. Gần đây, trong giới nghiên cứu, đặc biệt là có sự tham gia của các học giả xuất gia, xuất hiện một số công trình nghiên cứu mới về Huyền Quang. Thích Phước An trong bài viết Huyền Quang và con đường trầm lặng mùa thu [36, tr.48-52] đi sâu vào nghiên cứu khẳng định tiếng nói cảm thông, hóa giải nỗi thống khổ của kiếp người trong thơ ca Huyền Quang. Thích Thanh Từ trong Tam tổ Trúc Lâm giảng giải, chương viết về Huyền Quang [39, tr.523-631], đã tổng hợp về cuộc 4 đời và thơ ca của ông, đồng thời đi vào giảng giải ý nghĩa của từng bài thơ khá chi tiết, nhưng đáng tiếc chưa chỉ ra đặc điểm và biểu hiện tư tưởng Thiền học của Huyền Quang, điều mà các công trình khác còn bỏ ngỏ hoặc chỉ nhắc đến một cách khái quát. Cũng có thể vì mục đích giảng giải của tập sách nên tác giả chưa chú trọng đến khái quát thành các luận điểm cụ thể. Trong số các công trình nghiên cứu về Huyền Quang cho đến nay, đầy đủ nhất phải kể đến Huyền Quang, cuộc đời, thơ và Đạo [43] của tác giả Trần Thị Băng Thanh đã đề cập đến ở trên. Như tựa đề của sách, tác giả tập trung khẳng định tư cách Thiền gia – Thi nhân của Huyền Quang và đi vào tổng hợp một cách đầy đủ và có hệ thống về con người, thời đại và thơ ca Huyền Quang, cũng như tập hợp các tác phẩm có liên quan đến ông. Tác phẩm khẳng định: “Sau các vị sáng lập, Huyền Quang vẫn là nhà Phật học lỗi lạc, có thể nói là nhà Phật học lỗi lạc nhất trong các học giả của núi Yên Tử lúc bấy giờ, là vị Tổ có công tích đối với dòng Thiền Trúc Lâm. Và thêm nữa, đối với văn học Việt Nam ông cũng là một thi nhân đặc sắc, một gương mặt tiêu biểu đặc sắc của giai đoạn Lý Trần.”[43, tr.51]. Tuy nhiên, tác giả dành phần lớn tập sách cho phần dịch, chú thích các bài thơ và sưu tầm các tác phẩm lấy cảm hứng từ Huyền Quang, niên biểu, thư mục, v.vv cho nên phần dành viết về thơ ca Huyền Quang chỉ vỏn vẹn 25/246 trang sách, tất nhiên chưa thể phác họa rõ nét diện mạo thơ ca ông. 2.2. Tình hình nghiên cứu Huyền Quang ở nước ngoài Về các nghiên cứu Huyền Quang của giới nghiên cứu nước ngoài, chủ yếu là trong giới nghiên cứu Hán học và Phật học Trung Quốc và Đài Loan, Huyền Quang cũng được không ít công trình đề cập đến, với tư cách là tổ thứ ba 5 của Thiền phái Trúc Lâm và với tư cách là một nhà thơ cổ điển. Có thể khái quát các công trình nghiên cứu đó vào hai dạng như sau. Nghiên cứu Huyền Quang như một Tổ sư của Thiền phái Trúc Lâm: - Phương Hoài Nhẫn (1994), Việt Nam Trúc Lâm phái Thiền tông sáng thủy nhân Trần Nhân tông đích Thiền học tư tưởng, Tạp chí Nghiên cứu Phật giáo, Sở nghiên cứu Phật học Đại học sư phạm Thiểm Tây, Trung Quốc, Tr. 180~186. - Thích Thiện Nghị （biên dịch）(1988), Việt Nam Phật Giáo Sử Lược. Thế giới Phật học, quyển 57, NXB Hoa Vũ, Đài Bắc. - Thích Thanh Quyết (2001), Việt Nam Thiền Tơng Sử Luận, Viện nghiên cứu khoa học xã hội Trung Quốc, Luận văn tiến sĩ, Bắc Kinh. - Thích Hành Tâm (2005), Lịch sử truyền thừa của Lâm Tế Thiền hệ tại Việt Nam, Đại Học Sư Phạm Quốc Lập Đài Loan, Khoa Quốc văn, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. - Lí Đạo Đức Hùng （biên tập） (2005), Đơng Nam Á Phật giáo khái thuyết, NXB Đồ Thư, Đài Bắc. - Trương Đình Sĩ (2005), Lịch sử và hiện trạng Phật giáo Việt Nam, NXB Tân Á. Hương Cảng. - Đàm Chí Từ (2006). Chuyết Cơng hịa thượng người Mân Việt Nam và sự giao lưu Phật Giáo Trung Việt thế kỉ VII, VIII, Đại học Tế Nam, hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Tế Nam. - Thích Viên Nhã (2006), Nghiên cứu Trần Nhân Tơng và Thiền phái Trúc Lâm,. Đại Học Quốc Lập Đài Loan, Khoa lịch sử học, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. 6 - Thích Quảng Lâm (2007), Nghiên cứu Trúc Lâm Thiền phái Triều Trần Việt Nam, Đại học Tơng Giáo Phật Quang, Luận văn thạc sĩ, Đài Loan. - Giả Duy Khang (2007), Nghiên cứu Thiền phái Trúc Lâm triều Trần, Học viện Ngoại ngữ nhân dân Quân giải phĩng Trung Quốc, Luận văn thạc sĩ. - Nguyễn Phúc Đức (2007), Nghiên cứu so sánh tư tưởng Thiền học và phương pháp tu hành của Huệ Năng Trung Quốc và Trúc Lâm Thiền phái Việt Nam, Đại học sư phạm Đài Loan, Khoa giáo dục học, Luận văn Thạc sĩ, Đài Bắc. Nói chung, các công trình nghiên cứu này tập trung tiếp cận Huyền Quang dưới góc độ một Thiền sư và bước đầu chú trọng phân tích đặc điểm tư tưởng Thiền của ông. Nghiên cứu thơ ca của Huyền Quang dưới góc độ thi sĩ: - Mạnh Chiêu Nghị (1998), Thiền và Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam Hán thi, Tạp chí khoa học Đại học Thiên Tân, Số 4/1998 - Chung Phùng Nghĩa (2002), Luận Việt Nam Lý triều Thiền thi, Tạp chí Nghiên cứu Phật giáo, Sở nghiên cứu Phật học Đại học sư phạm Thiểm Tây, Trung Quốc, tr. 31~51 - Hà Thiên Niên (2003), Hình thành truyền thống Thơ ca cổ điển Việt Nam － Nghiên cứu thi ca tiền Mạc, Đại học Trung văn Dương Châu, Luận văn tiến sĩ, Dương Châu. - Tơn Sĩ Giác (2003), Nghiên cứu thơ Thiền cổ Việt Hán, Đại học Sư phạm Quảng Tây, Hệ Trung văn, Luận văn thạc sĩ, Quảng Tây. - Tơn Sĩ Giác (2006), Thơ cổ Việt Hán sử thuật và văn bản tập khảo, Đại học Sư phạm Hoa Trung, Hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Hoa Trung. 7 - Vu Tại Chiếu (2007), Nghiên cứu so sánh Thơ chữ Hán Việt Nam và thơ ca cổ điển Trung Quốc, Học viện ngoại ngữ giải phĩng quân, Luận văn tiến sĩ. Nhìn chung, các tác giả chủ yếu đề cập đến Huyền Quang dưới góc độ một thi sĩ trong dòng thơ Thiền nói riêng và trong dòng thơ chữ Hán cổ điển Việt Nam nói chung. Vì thế, trong mỗi công trình, số trang dành riêng bàn về thơ ca Huyền Quang đều không nhiều. Tóm lại, kế thừa thành tựu nghiên cứu của các bậc tiền bối, chúng tôi mong muốn có thể mở rộng hơn nữa phạm vi nghiên cứu về Huyền Quang trên cả ba phương diện Thiền sư, triết gia và thi sĩ để phác họa một chân dung toàn vẹn hơn về Huyền Quang, con người sinh ra trong dòng chảy lịch sử nhưng đã vượt qua dòng chảy lịch sử để sáng tạo nên một nhân cách lỗi lạc, từ bi, an nhiên tự tại, sống mãi trong ký ức người đời sau. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Theo sử sách ghi lại, trước tác của Huyền Quang khá nhiều, bao gồm thơ ca và cả các sách giáo khoa kinh như Chư phẩm kinh, Công văn tập, Phổ Tuệ ngữ lục, Tuy nhiên, cho đến nay, chỉ còn lại tập thơ chữ Hán Ngọc tiên gồm 25 bài thơ và một bài phú chữ Nôm Vịnh Vân Yên tự. Đề tài chủ yếu khảo sát thơ ca Huyền Quang dựa trên các tư liệu này. Ngoài ra, chúng tôi cũng quan tâm đến các huyền thoại xung quanh cuộc đời Huyền Quang và ghi chép trong các thư tịch Thiền, nhất là thơ văn và phẩm bình của các văn gia thi sĩ để có cái nhìn toàn diện và thấu đáo hơn. Thêm vào đó, như đã nói ở phần trên, chúng tôi tìm hiểu và cảm nghiệm thơ ca Huyền Quang trên góc độ khảo sát so sánh với tác phẩm của các nhà thơ 8 Thiền Lý Trần đương thời, với nhà thơ Thiền Trung Hoa thời Đường - Thi Phật Vương Duy. Thiền tông Việt Nam chịu ảnh hưởng không ít của Thiền tông Trung Hoa đời Đường Tống. Đời Đường cũng là thời đại hoàng kim của thơ ca cổ điển Trung Hoa. Thi Phật Vương Duy đã kết hợp một cách tuyệt vời cả hai nhân tố đó trong cuộc đời và thơ ca của mình, trở thành đại diện tiêu biểu nhất của hình tượng Thi nhân – Thiền gia Trung Hoa. Chúng tôi đặt Huyền Quang bên cạnh Vương Duy, để hai con người, hai Thiền gia – Thi sĩ này cùng ánh chiếu lẫn nhau trong sự tương đồng và cả khác biệt, với mong muốn khắc họa rõ nét hơn cốt cách thơ và con người Huyền Quang. 4. Phương pháp nghiên cứu Chúng tôi sử dụng các phương pháp sau: 1. Phương pháp phân tích tổng hợp 2. Phương pháp so sánh 3. Phương pháp loại hình 4. Phương pháp hệ thống 5. Cấu trúc luận văn Luận văn bao gồm 3 phần chính: dẫn nhập, nội dung và kết luận. Phần Dẫn nhập gồm các nội dung: lý do chọn đề tài, lịch sử vấn đề, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu, cấu trúc luận văn. Phần Nội dung gồm có 3 chương: 9 - Chương 1: Huyền Quang – con người, thời đại, thi ca. Chương này chủ yếu khắc họa thân thế – sự nghiệp của Huyền Quang, thời đại mà ông sống và các tác phẩm thơ ca hiện còn lại của ông. - Chương 2: Thơ ca Huyền Quang, một Thiền giả – Triết gia – Nghệ sỹ. Nội dung chính của chương này là đi vào phân tích chi tiết về con người Huyền Quang từ ba góc độ, một Thiền giả, một triết gia và một nghệ sỹ. - Chương 3: Huyền Quang, Thiền sư – Thi nhân và Vương Duy, Thi sĩ – Thiền sư. Chương này chủ yếu tập trung vào so sánh màu sắc Thiền và phong cách thi nhân thể hiện trong thơ Huyền Quang và thơ Vương Duy, nhằm chỉ ra những tương đồng và khác biệt giữa hai nhà thơ này. Phần Kết luận Phần Phụ lục - Thiền - Bản dịch từ Lời tựa sách Thiền học Trung Quốc. Du Mai Ẩn 1984 . Đài Bắc : Kim Lâm xuất bản, tr. 1~ tr. 19. 10 1.1. Con người 1.1.1. Xuất thân huyền thoại – Hoạn lộ thung dung (1254 – 1350) Huyền Quang (1254 – 1334), theo sách Tam tổ Thực lục [37], ông tên là Lý Tải Đạo, còn Lĩnh Nam chích quái của Vũ Quỳnh thì cho rằng ông tên Lý Kiên Cương, tự là Thường Huệ, hiệu là Đạo Tải [43, tr.11]. Tuy các ghi chép có chút sai khác, nhưng ông thường được biết đến với tên tục là Lý Đạo Tái, như ghi chép của Tam tổ Thực lục. Ông là người hương Vạn Tải, châu Nam Sách, lộ Bắc Giang, nay là huyện Gia Lương, tỉnh Bắc Ninh. Tổ tiên ông là Lý Ôn Hòa, quan hành khiển dưới triều Lý Thần Tông. Cha ông là Lý Bích Tuệ, ham học, học vấn tinh thông, làm đến chức tri huyện Trường Tân, sau đó nghỉ hưu về nhà. Xuất thân từ một vùng đất văn vật của nước Việt, xứ Bắc quê ông vốn truyền bá đạo Phật từ rất sớm, trung tâm Phật giáo Luy Lâu1 (Thuận Thành, Bắc Ninh) sớm nhất trên đất Việt, trung tâm của Thiền phái Tỳ ni đa lưu chi cũng nằm trên chính vùng đất xứ Bắc này, một vùng giao thông thủy bộ đều thuận lợi, hoạt động giao lưu văn hóa hết sức sống động với vô số những huyền thoại. Đến thời Lý Trần, xứ Kinh Bắc trở thành vùng đất mà thế lực nhà chùa Phật giáo phát tích mạnh mẽ và trở thành thánh địa của Phật giáo. Hầu hết các vị sư danh tiếng đều xuất thân hoặc học đạo tại nay. Như thế, với thân thế một 1 Luy Lâu là trung tâm Phật giáo sớm nhất tại Việt Nam, hình thành vào khoảng những năm đầu Công nguyên, với hệ thống Tứ Pháp – Man Nương: Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện. Trung tâm Luy Lâu còn được cho là nơi trung chuyển Phật giáo Ấn Độ vào Trung Hoa thời bấy giờ. Chương 1: HUYỀN QUANG CON NGƯỜI – THỜI ĐẠI – THI CA 11 nhân vật kiệt xuất của quê hương, Tổ thứ ba của Thiền phái Trúc Lâm, xuất thân của Huyền Quang cũng mang đâäm màu sắc huyền thoại, dân gian truyền rằng ông là thác sinh của Tôn giả A Nan. Tương truyền cha mẹ ông đường con cái muộn mằn nên lên chùa Ngọc Hoàng ở gần nhà cầu tự. Sách Tam Tổ thực lục ghi lại: “Một hôm, Lê thị (mẹ Huyền Quang – tg) đến núi Chu Sơn hái thuốc, vừa tới chùa Ma Cô Tiên thì gặp lúc trời hè nắng gắt, bà liền đến nghỉ dưới bóng chùa. Chợp mắt mơ màng, bà bỗng thấy một con khỉ lớn mặc áo hoàng bào, ôm mặt trời hồng ném vào lòng bà. Lê thị kinh hãi thức giấc, thấy lòng rung động, trở về thuật lại với một vị Tôn đức. Vị này suy đoán: ném mặt trời vào bụng là điềm báo sẽ có thai. Năm ấy, Tổ sinh ra, khi sinh có tia sáng mờ ảo, mùi hương thơm phức. Người ta gọi đó là đứa hài đồng có mùi thơm thanh tịnh.” [37, tr.78] Sự đản sinh đầy hào quang huyền thoại này là một ám dụ tiên báo cuộc đời Huyền Quang sẽ gắn với con đường hoằng dương Phật pháp. Ngay cả tên hiệu của ông cũng mang màu sắc tôn giáo: Kiên Cương, Thường Huệ, Tải Đạo. Mặc dù không thể không xét đến yếu tố thánh hóa các nhân vật lịch sử vốn thường thấy trong dân gian, song huyền thoại này cũng góp phần giải thích sự xuất hiện của một bậc vĩ nhân kiệt xuất trong lịch sử dân tộc. Ngay từ khi còn trong bụng mẹ đã được nuôi dưỡng bằng dòng sữa huyền thoại, khi lớn lên, cuộc đời và hành trạng của ông dường như cũng vẫn nhuốm đầy màu sắc huyền ảo ấy. Nếu như thân thế hành trạng các vị tổ Trúc Lâm khác đều được ghi lại tương đối rõ ràng thì tiểu sử cuộc đời Huyền Quang khá mơ hồ. Sách Tam tổ thực lục cho rằng ông làm quan khoảng 20 năm. Phải đến năm 50 tuổi, ông mới chính thức xuất gia đầu Phật, và bắt đầu cuộc đời 12 hành đạo kéo dài 30 năm. Còn Tam tổ hành trạng thì cho rằng ông thi đỗ Trạng nguyên, song không chịu ra làm quan mà xin vua Trần cho xuất gia vào núi tu hành. Về điểm này, văn bia Đệ tam tổ Lý trạng nguyên hành trạng tại đền Trạng nguyên tại thôn Phúc Lộc, Vạn Tư, Gia Bình (xã Thái Bảo, Bắc Ninh) do ông phó bảng Nguyễn Phẩm viết vào năm Tự Đức 18 (1865) ghi chép: “Năm ông đỗ Trạng mới 21 tuổi, được Trần Thánh Tông kén làm phò mã, nhưng ông từ chối, chỉ nhận chức Thị nội văn hàn, từng đi sứ Trung Quốc. Sau từ quan, đi tu ở chùa Đức La.” [43, tr.25] Thích Thanh Quyết trong Việt Nam Thiền tông sử luận, phần viết về Huyền Quang lại không đề cập đến việc đỗ Trạng mà cho rằng: “Ông được tuyển vào cung làm quan, từng tiếp kiến sứ giả nhà Nguyên Tr