Quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa - Kiến trúc làng Viêm xá - Bắc Ninh

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI TRỊNH VĂN HẢI QUẢN LÝ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ KHÔNG GIAN VĂN HÓA - KIẾN TRÚC LÀNG VIÊM XÁ - BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ ĐÔ THỊ VÀ CÔNG TRÌNH HÀ NỘI, NĂM 2014 BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI TRỊNH VĂN HẢI KHÓA: 2012 - 2014 QUẢN LÝ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ KHÔNG GIAN VĂN HÓA - KIẾN TRÚC LÀNG VIÊM XÁ - BẮC NINH Chuyên ngành: Quản lý đô thị và công trình Mã số: 60.58.01.06 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ ĐÔ THỊ VÀ CÔNG TRÌNH NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN VŨ PHƯƠNG HÀ NỘI, NĂM 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luâṇ văn thac̣ si ̃này là công trình nghiên cƣ́u khoa hoc̣ đôc̣ lâp̣ của tôi. Các số liệu khoa học, kết quả nghiên cƣ́u của Luâṇ văn là trung thƣc̣ và có nguồn gốc rõ ràng. Hà Nội, tháng năm 2014 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Trịnh Văn Hải LỜI CẢM ƠN Qua hơn 2 năm theo học chƣơng trình sau đại học của Trƣờng Đại học Kiến Trúc Hà Nội tôi đã cơ bản lĩnh hội đƣợc một số vấn đề về ngành học Quản lý Đô thị và Công trình. Để có kết quả ngày hôm nay trƣớc hết Tôi xin chân thành gƣ̉i lời cám ơn đến các thầy cô trƣờng Đaị hoc̣ Kiến trúc Hà Nôị đa ̃tâṇ tình hƣớng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt thời gian hoc̣ tâp̣ taị trƣờng. Đồng thời tôi cũng gửi lời cám ơn đến các thầy cô giáo Khoa sau đại học, các thầy cô trong các tiểu ban đa ̃ tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành khóa học. Tôi xin gƣ̉i lời biết ơn sâu sắc đến thầy TS. Nguyễn Vũ Phƣơng đa ̃dành rất nhiều thời gian và tâm huyết, tâṇ tình hƣớng dâñ và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian nghiên cƣ́u và hoàn thành luâṇ văn này. Tôi xin chân thành cám ơn cơ quan tôi đang công tác , gia đình và baṇ bè đồng nghiêp̣ của tôi đa ̃quan tâm, đôṇg viên giúp đỡ tôi trong suốt quá trình hoc̣ tâp̣ và làm luâṇ văn. Măc̣ dù tôi đa ̃có nhiều cố gắng hoàn thiêṇ luâṇ văn này bằng tất cả khả năng của mình, tuy nhiên không tránh khỏi nhƣ̃ng thiếu sót, rất mong nhâṇ đƣơc̣ sƣ ̣đóng góp của quý thầy cô và các baṇ. Hà Nội, tháng năm 2014 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Trịnh Văn Hải MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................ 1 Lý do lựa chọn đề tài ...................................................................................... 1 Mục đích nghiên cứu ...................................................................................... 3 Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................... 3 Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 3 Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................ 3 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ........................................................ 4 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 7 1.1. Lịch sử hình thành và phát triển làng Viêm Xá ........................................ 7 1.1.1. Sơ lƣợc lịch sử làng Viêm Xá qua các giai đoạn ................................... 7 1.1.2. Vị trí và vai trò làng Viêm Xá ở tỉnh Bắc Ninh ..................................... 8 1.1.3. Các dòng họ và dân cƣ làng Viêm Xá ................................................. 10 1.2. Hiện trạng không gian văn hoá-kiến trúc làng Viêm Xá ........................ 11 1.2.1. Các thành phần, không gian kiến trúc truyền thống ............................ 11 1.2.2. Văn hóa phi vật thể tiêu biểu .............................................................. 24 1.3. Thực trạng công tác quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá và tỉnh Bắc Ninh ............................................ 32 1.3.1. Thực trạng quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá ................................................................................ 32 1.3.2. Thực trạng hệ thống quản lý ............................................................... 32 1.4. Các nghiên cứu liên quan đến đề tài ...................................................... 37 1.4.1. Các nghiên cứu về quy hoạch, kiến trúc.............................................. 37 1.4.2. Các nghiên cứu về lịch sử, văn hóa ..................................................... 38 1.5. Những vấn đề tồn tại cần nghiên cứu ..................................................... 38 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC QUẢN LÝ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ KHÔNG GIAN VĂN HOÁ – KIẾN TRÚC LÀNG VIÊM XÁ .................................................................................................... 39 2.1. Các cơ sở lý thuyết ................................................................................ 39 2.1.1. Bảo tồn và phát triển bền vững làng truyền thống ............................... 39 2.1.2. Phân vùng quản lý bảo tồn cảnh quan văn hóa lịch sử ........................ 41 2.1.3. Các tiêu chí đánh giá giá trị không gian văn hóa-kiến trúc làng truyền thống. ........................................................................................................... 41 2.2. Cơ sở pháp lý ........................................................................................ 42 2.2.1. Các hiến chƣơng Quốc tế .................................................................... 42 2.2.2. Văn bản pháp lý Việt Nam và quy hoạch định hƣớng ......................... 44 2.3. Các yếu tố để quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá. ............................................................................... 47 2.3.1. Cấu trúc, đặc điểm, giá trị đặc trƣng không gian văn hóa-kiến trúc làng Viêm Xá. ...................................................................................................... 47 2.3.2. Vai trò cộng đồng trong việc gìn giữ và phát huy giá trị các không gian văn hóa - kiến trúc tại làng Viêm Xá ............................................................ 62 2.4. Kinh nghiệm về quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa – kiến trúc làng truyền thống ........................................................................... 63 2.4.1. Kinh nghiệm quốc tế .......................................................................... 63 2.4.2. Kinh nghiệm trong nƣớc ..................................................................... 69 CHƢƠNG 3: ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP QUẢN LÝ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ KHÔNG GIAN VĂN HÓA - KIẾN TRÚC LÀNG VIÊM XÁ ..................................................................................................................... 73 3.1. Quan điểm, mục tiêu, định hƣớng và nguyên tắc bảo tồn và phát huy các giá trị không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá..................................... 73 3.1.1. Quan điểm .......................................................................................... 73 3.1.2. Mục tiêu ............................................................................................. 75 3.1.3. Định hƣớng ........................................................................................ 76 3.1.4. Nguyên tắc ......................................................................................... 79 3.2. Giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá. .............................................................................................. 80 3.2.1. Giải pháp bảo tồn không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá ........ 80 3.2.2. Giải pháp về phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá ................................................................................................................ 95 3.2.3. Khai thác và phát huy tiềm năng du lịch văn hóa ................................ 96 3.3. Hoàn thiện hệ thống pháp lý .................................................................. 97 3.3.1. Hoàn thiện và bổ sung các văn bản pháp lý ........................................ 97 3.3.2. Một số giải pháp về chính sách ........................................................... 98 3.3.3. Nâng cao hiệu quả bộ máy quản lý: Xây dựng bộ máy quản lý phù hợp với đặc thù của chuyên ngành quản lý bảo tồn ........................................... 102 3.4. Phát huy vai trò sự tham gia của cộng đồng ......................................... 104 3.4.1. Các hình thức và mức độ tham gia của cộng đồng ............................ 104 3.4.2. Giải pháp phát huy nội lực cộng đồng .............................................. 106 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................... 110 1. Kết luận .................................................................................................. 110 2. Kiến nghị ................................................................................................ 112 TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC HÌNH MINH HỌA Số hiệu hình Tên hình Hình 1.1. Sơ đồ hệ thống đường giao thông đối ngoại làng Viêm Xá Hình 1.2 Hệ thống giao thông đối nội làng Viêm Xá Hình 1.3 Cảnh quan cây xanh chợ quê trong làng Viêm Xá Hình 1.3a Cụm trung tâm làng Viêm Xá Hình 1.3b Một số công trình công cộng làng Viêm Xá Hình 1.3c Một số công trình nhà ở làng Viêm Xá. Hình 1.4 Đình Diềm Hình 1.5 Góc Đình Diềm Hình 1.6 Cửa Võng Đình Diềm Hình 1.7 Cửa Võng Đình Diềm Hình 1.8 Cổng làng Diềm Hình 1.9 Cổng làng Diềm Hình 1.10 Ao làng Diềm. Hình 1.11 Ao làng Diềm. Hình 1.12 Đền thờ Vua Bà Hình 1.13 Đền thờ Vua Bà Hình 1.14 Đền Cùng-Giếng Ngọc Hình 1.15 Đền Cùng-Giếng Ngọc Hình 1.16 Cổng Chùa Hưng Sơn Hình 1.17 Chùa Hưng Sơn Hình 1.18 Ngôi nhà cổ của nghệ nhân Nguyễn Thị Khu Hình 1.19 Ngôi nhà cổ 100 tuổi của cụ Hoạch Hình 1.20 Đền thờ Bà Chúa Kho Hình 1.21 Lăng mộ Bà Chúa Kho Hình 1.22 Cổng vào nhà ông Tăng và ông Phú Hình 1.23 Cổng vào trạm y tế thôn Hình 1.24 Minh họa cấp độ quan họ liên làng Hình 1.25 Minh họa cấp độ làng Hình 1.26 Hình minh họa cấp độ xóm Hình 1.27 Minh họa cấp độ nhà ở Hình 2.1 Phố cổ Hội An Hình 2.2 Quản lý từ mô hình ra thực tiễn. Di tích Nara – Nhật Bản Hình 2.3 Quản lý khống chế chiều cao để bảo vệ cảnh quan núi và mặt nước Thành phố Quebec Hình 2.4. Quản lý khống chế chiều cao để bảo vệ cảnh quan núi và mặt nước Thành phố Quebec Hình 3.1. Khu vực bảo vệ làng Viêm Xá Hình 3.2 Giải pháp quy hoạch cho các khu vực bảo tồn làng Viêm Xá Hình 3.3 Đường chính trong làng Diềm Hình 3.4 Giải pháp quy hoạch vùng phát triển mới (PTM) Hình 3.5 Khu nhà ở mới. Hình 3.6 Khu vui chơi quan họ Hình 3.7 Khu dịch vụ du lịch ven hồ Hình 3.8 Khu vườn hoa, đường dạo bên hồ Hình 3.9 Khu ẩm thực ven hồ Hình 3.10 Khu nghỉ chân Quan họ Hình 3.11 Khu lưu trú ven hồ DANH MỤC SƠ ĐỒ Số hiệu sơ đồ Tên sơ đồ Sơ đồ 1.1 Các yếu tố cấu thành không gian văn hóa làng Viêm Xá Sơ đồ 1.2 Hát quan họ cấp độ liên làng Sơ đồ 1.3 Hát quan họ cấp độ làng Sơ đồ 1.4 Hát quan họ cấp độ xóm Sơ đồ 1.5 Hát quan họ cấp độ nhà ở Sơ đồ 2.1. Giá trị các thành tố vật thể làng Viêm Xá Sơ đồ 2.2. Các giá trị kiến trúc. Sơ đồ 2.3. Các giá trị văn hóa làng Viêm Xá. Sơ đồ 2.4 Lưu giữ quỹ văn hóa dân gian truyền thống Sơ đồ 2.5 Sơ đồ tổ chức bộ máy Ban Quản lý di tích tỉnh Bắc Ninh Sơ đồ 2.1 Sơ đồ vai trò cộng đồng Sơ đồ 3.1 Giải pháp phân vùng quy hoạch bảo tồn làng Viêm Xá Sơ đồ 3.2 Sơ đồ bộ máy Trung tâm quản lý bảo tồn làng truyền thống 1 PHẦN MỞ ĐẦU Lý do lựa chọn đề tài Không gian làng xã Việt Nam bên cạnh những giá trị văn hoá tinh thần to lớn còn chất chứa trong lòng nó khối di sản kiến trúc, nghệ thuật tiêu biểu và sáng giá ở Việt Nam. Làng Viêm Xá (tên nôm là làng Diềm) thuộc xã Hòa Long, thành phố Bắc Ninh là một trong những nơi phát tích của văn hóa quan họ thông qua câu ca mà từ xƣa nhân dân vùng Quan họ Bắc Ninh vẫn lƣu truyền rằng “Thủy tổ Quan họ làng ta - Những lời ca xƣớng Vua Bà sinh ra”. Trong số 49 làng Quan họ gốc của vùng Kinh Bắc, đây là địa bàn duy nhất có đền thờ Thủy tổ Quan họ. Dân ca Quan họ Bắc Ninh là loại hình dân ca phong phú nhất về mặt giai điệu trong kho tàng dân ca Việt Nam. Quan họ đƣợc lƣu truyền trong dân gian từ đời này sang đời khác theo hình thức truyền khẩu, hiện nay nhiều giai điệu cổ đã bị mất hẳn. Từ những năm 70 của thế kỷ XX, quan họ Bắc Ninh bắt đầu đƣợc quan tâm đặc biệt và đƣợc lƣu giữ, bảo tồn bằng nhiều hình thức. Ngày 30/09/2009, UNESSCO chính thức công nhận quan họ là “di sản phi vật thể đại diện của nhân loại”. Hội đồng chuyên môn của UNESSCO đánh giá cao Quan họ về giá trị văn hóa, giá trị lƣu giữu tập quán xã hội, nghệ thuật trình diễn, phong cách ứng xử văn hóa, ca từ và trang phục. Làng Viêm Xá là nơi tọa lạc của quần thể di tích Đình Diềm, Đền thờ Vua Bà, Đền Cùng - Giếng Ngọc, Chùa Hƣng Sơn,... Thủy tổ của quan họ là đức Vua Bà hiện đang đƣợc nhân dân thờ phụng trong đền nhằm tôn vinh một nữ thần sáng tạo văn hóa, ngƣời khai sinh ra lối chơi Quan họ. Gắn liền với các di tích đó là Cổng làng, Ao làng và cảnh quan xung quanh (cây đa, bến nƣớc), công trình nhà truyền thống Việt Nam (nhà chứa quan họ của cụ Khu, nhà cụ Hoạch, nhà cụ Toản Khuyên,...đều có niên hơn trăm năm trở lên) kết hợp lễ hội cổ truyền liên quan đến lịch sử về văn hóa Quan họ. Ngoài ra làng Viêm Xá còn có vị trí rất 2 quan trọng trong tuyến du lịch ven sông Đuống-sông Cầu với vai trò kết nối các điểm du lịch liên vùng. Với quỹ di sản không gian văn hóa-kiến trúc có giá trị nhƣ vậy nhƣng việc gìn giữ và phát huy giá trị đó còn mang tính manh mún, địa phuơng làm cho quỹ di sản vật thể và phi vật thể ấy đang bị mai một hoặc bị chuyển đổi chức năng đặc biệt là trong thời kỳ đổi mới và hội nhập. Ảnh hƣởng của đô thị hóa thiếu định hƣớng trong thời gian vừa qua cũng đã tác động lớn đến nơi đây. Tốc độ đô thị hóa cao đã làm mất đi bản sắc và bộ mặt không gian kiến trúc cảnh quan của một làng văn hóa có truyền thống. Hơn nữa, sự thay đổi trong cơ cấu sản xuất kinh tế, công thƣơng tiểu thủ công nghiệp thay thế nông nghiệp trở thành thu nhập chính của ngƣời dân nên hình thái làng cũng có ít nhiều thay đổi. Tuy nhiên cơ sở hạ tầng nói chung của khu vực không đáp ứng đƣợc yêu cầu phục vụ, việc gìn giữ không gian văn hóa-kiến trúc làng còn mang tính manh mún, địa phuơng làm cho không gian văn hóa-kiến trúc làng và quỹ di sản vật thể và phi vật thể ấy đang bị mai một hoặc bị chuyển đổi chức năng đặc biệt là trong thời kỳ đổi mới và hội nhập. Vì vậy cần thiết phải có ngay những định hƣớng và giải pháp thiết thực nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của làng truyền thống Việt Nam đảm bảo phù hợp với quy hoạch và xây dựng không gian làng cổ truyền Việt Nam thích ứng với thực tiễn đổi mới của đất nƣớc ta hiện nay mà vẫn dựa trên cơ sở phát huy những giá trị tích cực của hƣơng uớc và điều lệ quản lý làng. Học viên chọn đề tài "Quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa-kiến trúc làng Viêm Xá-Bắc Ninh" làm đề tài nghiên cứu của mình nhằm tạo cơ sở khoa học từ góc độ quản lý đô thị, tìm ra những giải pháp quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa-kiến trúc làng Viêm Xá để lƣu giữ, tái tạo không gian lịch sử văn hóa truyền thống của thời đại về di sản văn hóa của nhân loại, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, học hỏi, thƣởng thức nghệ thuật dân gian của các 3 tầng lớp nhân dân và lƣu truyền cho thế hệ mai sau có thể là tiềm năng khai thác phát triển du lịch di sản văn hóa một cách hiệu quả. Mục đích nghiên cứu Bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá- Bắc Ninh nhằm gìn giữ, phát triển và hài hòa giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá- Bắc Ninh. Nhiệm vụ nghiên cứu - Đánh giá tổng quan giá trị không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá - Định hƣớng công tác quản lý bảo tồn không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá. - Đề xuất giải pháp quản lý bảo tồn không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu: Không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá, thành phố Bắc Ninh. Phạm vi nghiên cứu: Diện tích đất thôn Viêm Xá với cụm các di tích lịch sử văn hóa đình Diềm, đền thờ Vua Bà, đền Cùng - giếng Ngọc... Quy mô nghiên cứu trong phạm vi Đồ án quy hoạch chi tiết Quần thể văn hóa Khu Thủy tổ Quan họ tại làng Viêm Xá, xã Hòa Long, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh đã đƣợc Giám đốc Sở Xây dựng Bắc Ninh phê duyệt tại Quyết định số 182/QĐ-SXD ngày 29/11/2013. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phƣơng pháp điền dã: Khảo sát thực tế công tác quản lý tại địa bàn. - Phƣơng pháp điều tra xã hội học (điều tra bằng bảng hỏi). Sử dụng phƣơng pháp này để xác định diễn biến thực trạng của đối tƣợng khảo sát, tâm lý nguyện vọng dân cƣ tại địa bàn. Đặc biệt để làm nổi bật tâm lý cộng đồng và hiểu 4 đƣợc những khó khăn, tồn tại trong công tác quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá. - Phƣơng pháp thu thập thông tin: Thu thập thông tin với mục đích nghiên cứu tài liệu để tìm hiểu và kế thừa thành tựu nghiên cứu. Sử dụng phƣơng pháp này nhằm xác định tổng quan lịch sử nghiên cứu và các phạm trù sự việc, các số liệu thống kê, tổng hợp, chủ trƣơng và chính sách liên quan đến nội dung nghiên cứu nhằm xác định vấn đề nghiên cứu, phục vụ bàn luận kết quả nghiên cứu, xác lập cơ sở nghiên cứu khoa học đến chủ đề nghiên cứu. - Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, suy luận để đề xuất các giải pháp, chính sách quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học: + Đề xuất các giải pháp quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng một cách cụ thể, phù hợp với địa phƣơng, giá trị và đặc điểm làng Viêm Xá ở thành phố Bắc Ninh. + Góp phần cụ thể hóa lý luận khoa học về công tác quản lý gắn kết với đời sống nhân dân. - Ý nghĩa thực tiễn: Góp phần hoàn thiện hệ thống các giải pháp cho công tác quản lý bảo tồn và phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá ở thành phố Bắc Ninh. - Gìn giữ bản sắc và phát huy giá trị không gian văn hóa - kiến trúc và văn hóa quan họ làng Viêm Xá. - Hƣớng tới sự hài hoà giữa bảo tồn và phát triển các không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá. 5 - Góp phần nâng cao giá trị và vai trò của không gian văn hoá - kiến trúc làng Viêm Xá công cuộc đổi mới của đất nƣớc. - Góp phần cân bằng đời sống làm việc và nhu cầu hƣởng thụ tinh hoa văn hoá Quan họ. - Góp phần tạo ra giá trị cộng đồng và phát huy giá trị văn hóa Quan họ. Các khái niệm và thuật ngữ sử dụng trong đề tài Trong đề tài nghiên cứu về không gian văn hóa - kiến trúc làng Viêm Xá học viên sử dụng một số thuật ngữ nhằm làm sáng tỏ thêm về các khái niệm, quan điểm liên quan đến các vấn đề cần giải quyết của đề tài, các khái niệm đƣợc sử dụng nhƣ sau: - Không gian văn hóa: Là khái niệm mềm dẻo, linh hoạt. Nó không có ranh giới, biên giới cứng của các địa phƣơng. điều kiện tự nhiên và môi trƣờng sinh thái là giới hạn của không gian văn hoá.[34] - Không gian văn hóa - kiến trúc quan họ: Là không gian văn hóa thể hiện đặc trƣng của dân ca quan họ, bao gồm không gian vật thể (đình làng,cây đa, sân đình, bến nƣớc...) để phục vụ