Tình hình Đông Ti - Mo Quốc gia trẻ nhất thế giới

Më ®Çu I. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi. Trªn thÕ giíi hiÖn nay, nhiÒu quèc gia t­ëng ®· æn ®Þnh nh­ng bªn trong ®ã vÉn cßn nh÷ng vÊn ®Ò th¸ch thøc ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng c¸ch gi¶i quyÕt thÝch øng, phï hîp víi quyÒn lîi quèc gia. Sù kiÖn nhµ n­íc §«ng Ti-mo ra ®êi ngµy 20/5/2002 ®­îc thÕ giíi vµ khu vùc rÊt quan t©m. §èi víi §«ng Nam ¸, nhµ n­íc §«ng Ti-mo ra ®êi t¸c ®éng tíi chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña c¸c n­íc. Ngay sau ngµy tuyªn bè ®éc lËp ®· cã hµng chôc quèc gia thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi §«ng Ti-mo vµ §«ng Ti-mo sÏ lµ thµnh viªn cña ASEAN (hiÖp héi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸). §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh ASEAN ngµy cµng c­êng th×nh vµ æn ®Þnh. ViÖt Nam còng ®· thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao vãi §«ng Ti-mo, vµ viÖc hîp t¸c ph¸t triÓn kinh tÕ gi÷a hai n­íc sÏ thùc hiÖn trong t­¬ng l¹i. ChÝnh v× vËy, tr­íc m¾t ViÖt Nam cÇn nghiªn cøu, theo dâi, n¾m b¾t nh÷ng th«ng tin vÒ nhµ n­íc §«ng Ti-mo ®Ó ®­a ra nh÷ng chÝnh s¸ch phï hîp víi lîi Ých quèc gia. Tuy míi ra ®êi, kinh tÕ cßn nghÌo song trong t­¬ng lai tiÒm n¨ng kinh tÕ cña §«ng Ti-mo rÊt giµu cã, thu hót ®­îc sù quan t©m cña nhiÒu quèc gia. ViÖc theo dâi nh÷ng th«ng tin vÒ t×nh h×nh §«ng Ti-mo vµ c¸c quèc gia cã liªn quan tíi §«ng Ti-mo ®· thóc ®Èy ng­êi viÕt chän ®Ò tµi: T×nh h×nh §«ng Ti-mo “Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi” th«ng qua sù ph¶n ¸nh cña b¸o chÝ tõ ®Çu n¨m 2002. II. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu C¸c ®èi t­îng nghiªn cøu chñ yÕu trong tiÓu luËn nµy lµ c¸c tin, bµi, ph¶n ¸nh t×nh h×nh nhµ n­íc §«ng Ti-mo sau khi ®éc lËp. Ph¹m vi nghiªn cøu cña tiÓu lËn lµ néi dung vµ h×nh thøc thÓ hienÑ cña c¸c tin, c¸c bµi qua c¸c tê b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng”, “Søc kháe vµ ®êi sèng” , “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn” tõ ®Çu n¨m 2002 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. Bªn c¹nh ®ã, ng­êi viÕt cßn kh¶o s¸t, tham kh¶o mét sè b¸o, t¹p chÝ vµ c¸c tµi liÖu kh¸c liªn quan ®Õn sù kiÖn trªn. III. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu. Môc ®Ých cña ®Ò tµi lµ: T×m hiÓu, rót ra ®Æc tr­ng cña mçi tê b¸o trong viÖc ph¶n ¸nh, lý gi¶i, b×nh luËn, ph©n tÝch, sù kiÖn quèc tÕ nãi chung vµ t×nh h×nh nhµ n­íc §«ng Ti-mo tõ ngµy ®éc lËp. Tõ ®ã rót ra nh÷ng bµi häc kinh nhiÖm vÒ c¸ch viÕt cña c¸c nhµ b¸o líp tr­íc bæ sung thªm hµnh trang cho nghÒ nghiÖp t­¬ng lai cña b¶n th©n. NhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò tµi: Nghiªn cøu, ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm vÒ néi dung ®Ò tµi ®· ®­îc tr×nh bµy, ph©n tÝch, nhËn d¹ng trong c¸c tin, bµi b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng”, “Søc kháe vµ ®êi sèng”, “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn. Nghiªn cøu, ph©n tÝch h×nh thøc mµ c¸c b¸o nãi trªn ®· sö dông thÓ hiÖn néi dung sù kiÖn quèc tÕ, ®Æc biÖt lµ c¸ch thÓ hiÖn néi dung ®Ò tµi cña tiÓu luËn nµy. IV. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Ò tµi Dùa trªn c¬ së s­u tÇm, thu thËp tµi liÖu ®Ó phôc vô cho c«ng viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi, tiÓu luËn sö dông mét sè ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu lµ : Ph©n lo¹i, tæng hîp th«ng tin, xem xÐt, so s¸nh, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸, nhËn xÐt c¸ch thÓ hiÖn néi dung, h×nh thøc th«ng tin cña c¸c tê b¸o: “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng”, “Søc kháe vµ ®êi sèng” , “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn” vÒ quèc gia §«ng Ti-mo. V. Bè côc tiÓu luËn Bè côc tiÓu luËn chia lµm hai ch­¬ng: - Ch­¬ng Mét: T×nh h×nh §«ng Ti-mo “Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi” qua sù ph¶n ¸nh cña c¸c b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng”, “Søc kháe vµ ®êi sèng” vµ chuyªn san “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn” tõ ®Çu n¨m 2002 ®Õn nay. - Ch­¬ng Hai: H×nh thøc chuyÓn t¶i néi dung th«ng tin vÒ T×nh h×nh §«ng Ti-mo “Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi” qua sù ph¶n ¸nh cña b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng”, “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn”, “Søc kháe vµ ®êi sèng” tõ ®Çu n¨m 2002 ®Õn nay. Ch­¬ng mét T×nh h×nh §«ng Ti-mo “Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi” qua sù ph¶n ¸nh cña c¸c b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng”, “Søc kháe vµ ®êi sèng”, “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn” tõ ®Çu n¨m 2002 ®Õn th¸ng t¸m n¨m 2002. I. Vµi nÐt vÒ lÞch sö quèc gia trÎ §«ng Ti-mo §Êt n­íc vµ con ng­êi §«ng Ti-mo cã diÖn tÝch 14.874 Km2, víi 722.811 d©n gåm hai céng ®ång chÝnh lµ ng­êi Ma-lay vµ ng­êi Pa-puan. Nh÷ng ngµnh kinh tÕ chÝnh cña §«ng Ti-mo lµ s¶n xuÊt cµ phª, gia vÞ, khai th¸c dÇu khÝ, gç, ®¸nh b¾t c¸. Tæng s¶n phÈm quèc néi chØ ®­îc kho¶ng 263 triÖu USD. N¨mg 1509, Bå §µo Nha lµ n­íc Ch©u ¢u ®Çu tiªn ®Õn In-®«-nª-xi-a sau khi chiÕm Ma-la-ca ë T©y Ma-lai-xi-a. Hµ Lan ®· ®Õn In-®«-nª-xi-a vµ g¹t bá Bå §µo Nha vµo n¨m 1651: “Cuéc tranh giµnh gi÷a c¸c thÕ lùc thùc d©n Hµ Lan vµ Bå §µo Nha ®· dÉn ®Õn viÖc ký kÕt b¶n hiÖp ­íc LÝt-bon n¨m 1859, theo ®ã Bå §µo Nha cai qu¶n phÇn phÝa §«ng Ti-mo, cßn Hµ Lan th× kiÓm so¸t phÇn phÝa T©y Ti-mo” (bµi “ChuyÖn vÒ quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi”, §øc Hµ, b¸o Tin tøc, sè ra ngµy 08/05/2002). Ngµy 25/04/1974 lùc l­îng qu©n sù lªn n¾m quyÒn ë Bå §µo Nha, chÝnh phñ míi nµy tuyªn bè trao tr¶ c¸c quyÒn d©n sù cho ng­êi d©n vµ kh¼ng ®Þnh sÏ thay ®æi chÝnh s¸ch ®èi víi c¸c thuéc ®Þa. Ngµy 28/05/1975 ThÞ tr­ëng toµ T­ lÖnh Qu©n ®éi Bå §µo Nha ë §«ng Ti-mo tuyªn bè cho phÐp d©n §«ng Ti-mo ®­îc thµnh lËp c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ ®Ó quyÕt ®inh t­¬ng lai cña §«ng Ti-mo trong cuéc tr­ng cÇu d©n ý dù ®Þnh tæ chøc vµo ngµy 13/03/1975. Hµng lo¹t c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ ®­îc thµnh lËp víi c¸c môc ®Ých vµ t«n chØ kh¸c nhau. Cã ®¶ng ®­a ra môc ®Ých ®ßi ®éc lËp hoµn toµn nh­ ®¶ng D©n chñ cña ng­êi §«ng Ti-mo (UDT) vµ HiÖp héi X· héi d©n chñ (ASDT), sau nµy ®æi tªn thµnh FRETILIN. Trong khi ®ã, c¸c ®¶ng ph¸i kh¸c nh­ ®¶ng Lao ®éng, ®¶ng KOTA vµ HiÖp héi D©n chñ §«ng Ti-mo (APODETI) chñ tr­¬ng s¸p nhËp §«ng Ti-mo vµo In-®«-nª-xi-a. Cuéc tr­ng cÇu d©n ý ®· kh«ng tiÕn hµnh ®­îc v× sù rèi lo¹n chÝnh trÞ do c¸c ®¶ng ph¸i míi thµnh lËp ra søc l«i kÐo d©n chóng vµ ®µn ¸p lÉn nhau. LÊy lý do bèn ®¶ng ®Ò nghÞ In-®«-nª-xi-a gióp ®â vÒ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ: “Th¸ng 12/1975, Qu©n ®éi In-®«-nª-xi-a chiÕm ®ãng phÇn ®Êt §«ng Ti-mo. Sau ®ã vµo th¸ng 7/1976, Héi nghÞ hiÖp th­¬ng Nh©n d©n In-®«-nª-xi-a (MPR) – C¬ quan quyÒn lùc cao nhÊt – chÝnh thøc tuyªn bè s¸p nhËp §«ng Ti-mo thµnh tØnh thø 27” (bµi võa dÉn). Tuy nhiªn quÕt ®Þnh ®ã kh«ng ®­îc LHQ (Liªn Hîp Quèc) c«ng nhËn. Tõ ®ã §«ng Ti-mo lu«n lu«n x¶y ra nh÷ng hµnh ®éng b¹o lùc chèng l¹i sù cai trÞ cña In-®«-nª-xi-a. T×nh h×nh §«ng Ti-mo sau khi s¸p nhËp vµo In-®«-nª-xi-a vµ chuÈn bÞ cho cuéc tr­ng cÇu d©n ý. ChÝnh phñ In-®«-nª-xi-a tuyªn bè hä ®· cã nhiÒu cè g¾ng trong viÖc kh«i phôc l¹i nÒn kinh tÕ cña §«ng Ti-mo. NhiÒu dù ¸n tµi chÝnh liªn quan ®Õn phóc lîi cña nh©n d©n nh­ viÖc ®Þnh c­ ng­êi tÞ n¹n, kh«i phôc l¹i bÖnh viÖn. më l¹i tr­êng häc, tæ chøc c¸c líp häc míi vµ ph¸t triÓn hÖ thèng cung cÊp n­íc s¹ch ®· ®­îc thùc hiÖn: “Trong 24 n¨m, §«ng Ti-mo s¸p nhËp vµo In-®«-nª-xi-a, ®· cã 2000Km ®­êng, 60 tr­êng häc, 10 bÖnh viÖn, hµng tr¨m tr¹m Y tÕ cïng c¸c c¬ së cung cÊp n­íc s¹ch ®· ®­îc x©y dùng l¹i t¹i 13 thÞ trÊn t¹i §«ng Ti-mo”(“Lao ®éng”, sè ra ngµy 15/06/2002). Tuy nhiªn kho¶ng 80% c¬ së h¹ tÇng ë ®©y bÞ ph¸ huû trong c¸c vô b¹o lùc n¨m 1999. Tuy vËy, Bå §µo Nha vµ mét sè n­íc vÉn phª ph¸n qu©n ®éi In-®«-nª-xi-a ®µn ¸p nh©n d©n §«ng Ti-mo vµ ®­a vÊn ®Ò nµy ra LHQ. H¬n hai chôc n¨m qua t×nh h×nh §«ng Ti-mo vÉn kh«ng ®­îc æn ®Þnh, phe chèng ®èi chÝnh phñ thuéc ®¶ng FRETILIN tiÕp tôc ®Êu tranh ®ßi ®éc lËp cho §«ng Ti-mo. V× vËy t×nh h×nh ë vïng nµy ngµy cµng trë nªn phøc t¹p mÊt æn ®Þnh nªn In-®«-nª-xi-a ®· ngåi vµo bµn ®µm ph¸n víi Bå §µo Nha th«ng qua ®¹i diÖn cña LHQ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nan gi¶i nµy. Tõ n¨m 1986 ®Õn n¨m 1991, c¸c cuéc th­¬ng l­îng tay ba ®· kh«ng ®em l¹i kÕt qu¶, c¸c bªn ®Òu ®æ lçi cho nhau vÒ sù thÊt b¹i cña c¸c cuéc gÆp gì, c¸c cuéc ®ông ®é gi÷a c¸c phe ph¸i chèng ®èi nhau ë §«ng Ti-mo ngµy cµng gia t¨ng lµm cho sè ng­êi bÞ thiÖt m¹ng ngµy cµng nhiÒu. Lªn cÇm quyÒn tõ th¸ng 05/1998 Tæng thèng In-®«-nª-xi-a Ha-bi-bi-e ®· cã sù nh×n nhËn vÒ §«ng Ti-mo kh¸c víi ng­êi tiÒn nhiÖm cña «ng. ¤ng tiÕn hµnh nh÷ng biÖn ph¸p nh»m xoa dÞu vÊn ®Ò nµy b»ng c¸ch th¶ hµng tr¨m tï chÝnh trÞ, høa sÏ xem xÐt ®¶m b¶o “ThÓ chÕ ®Æc biÖt” vÒ tù trÞ cña §«ng Ti-mo. ¤ng còng tuyªn bè sÏ tr¶ tù do cho l·nh tô ly khai §«ng Ti-mo Xa-na-na G¸t-mao nÕu céng ®ång thÕ giíi chap¸ nhËn sù cai trÞ cña In-®«-nª-xi-a ®èi víi §«ng Ti-mo: “Sau khi «ng Su-hat-to tõ chøc Tæng thèng In-®«-nª-xi-a th¸ng 05/1958, chÝnh quyÒn cña Tæng thèng Ha-bi-bi-e ph¸t ®i tÝn hiÖu míi vÒ kh¶ n¨ng cho §«ng Ti-mo ®­îc h­ëng “quy chÕ ®Æc biÖt”. Th¸ng 01/1999 Ngo¹i tr­ëng In-®«-nª-xi-a A-li A-lat-tat “bÊt ngê” tuyªn bè ChÝnh phñ n­íc nµy sÏ khuyÕn khÝch MPR trao ®éc lËp cho §«ng Ti-mo nÕu ng­êi d©n ë ®©y b¸c bá “quy chÕ ®Æc biÖt” víi “nh÷ng quyÒn tù trÞ réng r·i”. Tuyªn bè ®ã tr¸i ng­îc víi lËp tr­êng cña ChÝnh phñ In-®«-nª-xi-a trong suèt 23 n¨m kiªn quyÕt ph¶n ®èi vïng §«ng Ti-mo ®éc lËp, t¸ch khái In-®«-nª-xi-a” (bµi “ChuyÖn vÒ quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi”, §øc Hµ, b¸o “Tin tøc”, sè ra ngµy 08/05/2002) Cuéc tr­ng cÇu d©n ý vµ khñng ho¶ng. Cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh tiÒn tÖ ë §«ng Nam ¸ t¸c ®éng m¹nh ®Õn In-do-nª-xi-a lµm cho ®êi sèng cña nh©n d©n bÞ ¶nh h­ëng m¹nh. Sù sôp ®æ chÕ ®é Su-hat-t« th¸ng 5/1998: “Mét cuéc tr­ng cÇu d©n ý §«ng Ti-mo ®­îc tæ chøc cuèi th¸ng 8/1999, víi ®¹i ®a sè cö tri t¸n thµnh ph­¬ng ¸n “§éc lËp hoµn toµn”. MÆc dô trong néi bä cã sù chèng ®èi nh­ng In-®«-nª-xi-a ®· chÊp thuËn kÕt qu¶ ®ã” (bµi võa dÉn). Tuy nhiªn thËt bÊt ngê, cuéc tr­ng cÇu d©n ý ngµy 30/08/1999 ®· ®iÔn ra trong kh«ng khÝ kh¸ yªn tÜnh vµ chiÕn dÞch h¨m do¹ cña lùc l­îng d©n vÖ chñ tr­¬ng s¸p nhËp bÞ binh sÜ In-do-nª-xi-a l«i kÐo vµ th©m nhËp kh«ng thÓ ng¨n c¶n th¾ng lîi cña nh÷ng ng­êi nãi “Kh«ng” (78,5% sè ng­êi bá phiÕu ñng hä ®éc lËp so víi 21,5% ñng hé quy chÕ tù trÞ). Ph¶n øng cña lùc l­îng d©n vÖ khi kÕt qu¶ ®­îc c«ng bè thËt d÷ déi: “Sau cuéc tr­ng cÇu, b¹o lùc ®· bïng ph¸t d÷ déi gi÷a lùc l­îng ñng hé ®éc lËp vµ lùc l­îng ®ßi §«ng Ti-mo vÉn tiÕp tôc lµ mét bé phËn cña In-®«-nª-xi-a, lµm nhiÒu ng­êi chÕt, lµng m¹c, nhiÒu thÞ trÊn bÞ ph¸ huû, kho¶ng 250 ngh×n ng­êi ch¹y tÞ n¹n sang In-®«-nª-xi-a” (bµi võa dÉn). Gi÷a th¸ng 09/1999 lùc l­îng gi÷ g×n hoµn b×nh cña LHQ do èt-xtr©y-li-a ®øng ®Çu ®· ®­îc triÓn khai ë §«ng Ti-mo ®Ó kh«i phôc l¹i t×nh h×nh an ninh ë ®©y: “Th¸ng 10/1999 Héi nghÞ HiÖp th­¬ng nh©n d©n In-®«-nª-xi-a ®· chÝnh thøc c«ng nhËn kÕt qu¶ cuéc tr­ng cÇu d©n ý cña §«ng Ti-mo. §iÒu nµy ®· më ®­êng cho Héi ®ång B¶o an LHQ thµnh lËp chÝnh phñ L©m thêi nµy sÏ ho¹t ®éng trªn l·nh thæ §«ng Ti-mo cho ®Õn ngµy §«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp, gióp l·nh thæ h¬n 700 ngh×n d©n nµy x©y dùng hÖ thèng ph¸p luËt, toµn ¸n, c¶nh s¸t, qu©n ®éi ®µo t¹o c¸n bé gi¸o dôc, y tÕ…”(bµi “§«ng Ti-mo – con ®­êng x©y dùng cßn nhiÒu gËp ghÒnh”, T« Minh, b¸o “Nh©n D©n”, sè ra ngµy 22/03/2002) Thµnh viªn ChÝnh phñ l©m thêi cã mét sè ng­êi §«ng Ti-mo lµ l·nh ®¹o c¸c phong trµo ®ßi ®éc lËp tr­íc kia nh­ «ng Gi«-sª Ra-mèt H«t-ta, thµnh viªn ChÝnh phñ phô tr¸ch v©n ®Ò ®èi ngo¹i. II. C¸c b­íc ®i trªn con ®­êng tiÕn tíi ®éc lËp BÇu cö Quèc héi – b­íc ®i ®Çu tiªn trªn con ®­êng h­íng tíi mét quèc gia ®éc lËp. Ngµy 30/08/2001 “425 ngh×n cö tri trong tæng sè 800 ngh×n d©n cña §«ng Ti-mo ®i bá phiÕu bÇu ra c¬ quan lËp ph¸p ®Çu tiªn trong lÞch sö cña vïng ®Êt nµy. §©y cã thÓ coi lµ b­íc ®i ®Çu tiªn cña §«ng Ti-mo trªn con ®­êng trë thµnh mét quèc gia ®éc lËp” (bµi “Thêi ®iÓm chÝnh trÞ quan träng ë §«ng Ti-mo”, M¹nh T­êng, in trªn b¸o “Q§ND”, ngµy 30/08/2002) Sau h¬n 400 n¨m d­íi ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Bå §µo Nha vµ 24 n¨m trong thµnh phÇn cña In-®«-nª-xi-a, cuéc tr­ng cÇu d©n ý th¸ng 8/1999 ®· kÕt thóc víi quyÕt ®Þnh cña ng­êi d©n r»ng §«ng Ti-mo sÏ ®i con ®­êng riªng cña m×nh. ThÕ nh­ng trªn thùc tÕ §«ng Ti-mo vÉn ch­a cã mét chÝnh quyÒn thùc sù mµ n»m d­íi sù qu¶n lý cña LHQ. Sau khi qu©n ®éi In-®«-nª-xi-a rót khái §«ng Ti-mo, kho¶ng trèng quyÒn lùc ë ®©y t¹m thêi tr¸m lÊp b»ng sù ®iÒu hµnh cña chÝnh quyÒn l©m thêi §«ng Ti-mo do LHQ lËp ra. VÊn ®Ò an ninh ®­îc giao hoµn toµn cho qu©n ®éi g×n gi÷ hoµn b×nh LHQ gåm 8000 ng­êi do èt-xtr©y-li-a ®øng ®Çu. Theo tho¶ thuËn gi÷a c¸c chÝnh ®¶ng vµ LHQ, cuéc bÇu cö quèc héi ngµy 30/08/2001 sÏ dÉn ®Õn viÖc h×nh thµnh c¬ quan lËp ph¸p cao nhÊt cña §«ng Ti-mo lµ Quèc héi gåm 93 thµnh viªn ®Ó ®øng ra so¹n th¶o hiÕn ph¸p, chÝnh thøc tuyªn bè sù ra ®êi cña mét quèc gia míi trªn thÕ giíi víi tªn gäi §«ng Ti-mo: “ChÝnh v× thÕ, mÆc dï trong giai ®o¹n chuyÓn tiÕp nh­ng tham gia cuéc ®ua vµo Quèc héi ®Çu tiªn cña §«ng Ti-mo cã tíi 16 chÝnh ®¶ng víi nh÷ng c­¬ng lÜnh tranh cö vµ ®Þnh h­íng chÝnh trÞ rÊt kh¸c nhau. Kh«ng mét lùc l­îng chÝnh trÞ nµo muèn ®øng ngoµi giai ®o¹n ®Æc biÖt quan träng nµy ®èi víi t­íng lai cña §«ng Ti-mo” (bµi “Thêi ®iÓm chÝnh trÞ quan trong ë §«ng Ti-mo”, M¹nh T­êng, b¸o Q§ND, sè ra ngµy 30/08/2001). §èi víi vïng ®Êt chØ cã 800 ngh×n d©n, sè l­îng c¸c chÝnh ®¶ng tham gia tranh cö nh­ vËy qu¶ lµ con sè qu¸ lín. Trªn thùc tÕ nã ®· gÇy kh«ng Ýt sù thÊt väng cho ng­êi d©n trong sù lùa chän c¸c øng cö viªn bëi ë §«ng Ti-mo cã tíi 55% tæng sè ng­êi lín kh«ng biÕt ch÷. ChØ riªng viÖc h­íng dÉn cho hä ph­¬ng thøc ®i bá phiÕu thÕ nµo còng ®· lµ mét th¸ch thøc víi nh÷ng nh©n viªn theo dâi bÇu cö. Trong sè nh÷ng lùc l­îng chÝnh tÞ næi lªn trªn hÕt ë §«ng Ti-mo lµ MÆt trËn gi¶i phãng §«ng Ti-mo FRETILIN. Nh÷ng th¨m dß d­ luËn tr­íc bÇu cö cho thÊy ®¶ng nµy ch¾c ch¾n sÏ vÒ nhÊt. Kh«ng nh÷ng thÕ c¸c thñ l×nh cña FRETILIN ®Òu kh¼ng ®Þnh r»ng ®¶ng nµy sÏ chiÕm Ýt nhÊt 60/93 ghÕ cña Quèc héi míi ®ñ søc ®Ó tù m×nh ®øng ra so¹n th¶o HiÕn Ph¸p míi vµ lËp ChÝnh phñ míi. LËp luËn cña hä kh«ng ph¶i kh«ng cã c¬ së. ThÕ m¹nh mµ kh«ng mét ®æi thñ chÝnh trÞ nµo cña FRETILIN cã ®­îc chÝnh lµ qu¸ khø cña ®¶ng nµy. Cho ®Õn tr­íc cuéc tr­ng cÇu d©n ý, ®a sè ng­êi d©n §«ng Ti-mo chØ biÕt ®Õn FRETILIN bëi ®©y lµ lùc l­îng duy nhÊt ®øng ra ®ßi cho §«ng Ti-mo vµo thêi ®iÓm tr­íc bÇu cö. Víi thÕ m¹nh lµ hµnh trang qu¸ khø vµ ®éi ngò ®¶ng viªn ®«ng ®¶o tíi 270 ngh×n ng­êi. FRETILIN thùc sù kh«ng cã ®èi thñ. §èi víi c¸c chÝnh ®¶ng kh¸c, nh­ ®¶ng D©n chñ- X· héi (PSD) vµ ®¶ng D©n chñ §«ng Ti-mo (PD), cuéc bÇu cö Quèc héi chØ lµ cuéc tËp d­ît ®Ó chuÈn bÞ cho c¸c trËn thö søc chóng t«i trong t­¬ng lai. Cã ý kienÐ cho r»ng c¸c chÝnh ®¶ng nµy ®Òu ®· chËp nhËn vai trß thø yÕu cña m×nh trong Quèc héi tr­¬ng lai ®Ó tÝnh ®Õn nh÷ng môc tiªu xa h¬n. Thñ lÜnh cña ®¶ng PD lµ F. A-rau-gi-«, cùu tØnh tr­ëng §«ng Ti-mo tr­íc ®©y c«ng khai thõa nhËn r»ng ®¶ng cña «ng may m¾n l¾m còng vÒ thø ba. ¤ng A-rau-gi-« hy väng r»ng víi sù hËu thuÉn tõ tÇng líp thanh niªn míi lín, ®¶ng «ng sÏ cã cí héi giµnh chiÕn th¸ng trong t­¬ng lai. Nh­ vËy Quèc héi míi cña §«ng Ti-mo ch¾c ch¾n sÏ chØ cã ®¹i diÖn cña 3 chÝnh ®¶ng lµ FRETILIN, PD vµ PSD. §a sè c¸c ®¶ng cßn l¹i sÏ kh«ng thu ®­îc sè phiÕu tèi thiÓu cÇn thiÕt ®Ó cã ch©n trong Quèc héi: “Víi cuéc bÇu cö Quèc héi ngµy 30/08/2001, ng­êi ta hy väng r»ng sau nh÷ng n¨m dµi bÊt æn, sù kiÖn nµy sÏ t¹o c¬ së ®Ó chÊm døt nh÷ng xung ®ét vµ thï ®Þch ®· kÐo dµi trong nhiÒu thËp kû qua trªn m¶nh ®Êt nµy, gãp phÇn t¹o sù æn ®Þnh cho khu vùc” (bµi “Thêi ®iÓm chÝnh trÞ quan trong ë §«ng Ti-mo”, M¹nh T­êng, in trªn b¸o “Q§ND”, ngµy 30/08/2001). BÇu cö tæng thèng §«ng Ti-mo - b­íc cuèi cïng ®i tíi ®éc lËp. Cuéc bÇu cö tæng thèng ®Çu tiªn ë §«ng Ti-mo diÔn ra trong bÇu kh«ng khÝ kh¸ b×nh lÆng, tr¸i ng­îc h¼n víi sù huyªn n¸o cña “mét ngµy héi lín d©n téc”, nh­ bao dù ®o¸n tr­íc ®ã. Sù trÇm l¾ng Êy cã thÓ lµ do kÕt qu¶ thÊy tr­íc cña cuéc bÇu cö tæng thèng ®Çu tiªn trong lÞch sö, nh­ng rÊt cã thÓ ®aya chØ lµ “®éng t¸c cuèi cïng’ trªn tiÕn tr×nh h­íng tíi nÒn ®éc lËp ®Çy ®ñ cña §«ng Ti-mo ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh sau cuéc tr­ng cÇu d©n ý n¨m 1999: “BÇu cö Tæng thèng lµ cuéc bÇu cö cuèi cïng trong ba cuéc bá phiÕu quan träng cña ng­êi d©n §«ng Ti-mo h­íng tíi mét nÒn d©n téc hoµn toµn gÇn hai n¨m qua” (bµi “B­íc cuèi cïng ®i tíi ®éc lËp”, D­¬ng Hµ, b¸o “Quèc tÕ”, sè ra ngµy 18/04/2001) Ngµy 30/08/1999, 78% ng­êi d©n §«ng Ti-mo tham gia tr­ng cÇu d©n ý ®· t¸n thµnh nÒn ®éc lËp t¸ch khái In-®«-nª-xi-a. Trßn mét n¨m sau ®ã cö tri §«ng Ti-mo l¹i bÇu ra Quèc héi, c¬ quan lËp ph¸p ®Çu tiªn trong lÞch sö §«ng Ti-mo. Nay kho¶ng 439 ngh×n trong sè 800 ngh×n d©n §«ng Ti-mo l¹i ®i bá phiÕu ®Ó lùa chän vÞ Tæng thèng ®Çu tiªn trong lÞch sö cña §«ng Ti-mo ®éc lËp. “Ch¹y ®ua vµo chiÕc ghÕ Tæng thèng §«ng Ti-mo chØ cã hai øng cö viªn ®ã lµ «ng Xa-na-na Gusmao, 56 tuæi – Thñ lÜnh phong trµo ®Êu giµnh ®éc lËp cho §«ng Ti-mo bµ «ng Phê-ran-xÝt-c« Xa-vi-e do A-ma-ran, 66 tuæi- tõng lµ Tæng thèng cña Céng hoµ D©n chñ §«ng Ti-mo trong 9 ngµy” (bµi võa dÉn). Tr­íc khi vïng nµy trë thµnh mét tØnh cña In-®«-nª-xi-a n¨m 1976. Kh«ng cã g× trë ng¹i khi «ng Gót-ma-«, nhµ chÝnh trÞ kú cùu vµ lµ biÓu t­îng suèt h¬n hai m­¬i n¨m qua ®· dÔ dµng ®¸nh b¹i «ng A-man-ran víi sè phiÕu ¸p ®¶o. Cã thÓ nãi cuéc ®êi «ng Gót-ma-« g¾n liÒn víi sè phËn ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cho §«ng Ti-mo kÓ tõ khi vïng ®Êt nµy trë thµnh mét tØnh cña In-®«-nª-xi-a 17/06/1976. Trong khi ®ã «ng A-man-ran dï ®· cã 9 ngµy lµm tæng thèng Céng hoµ D©n chñ §«ng Ti-mo song uy tÝn ¶nh h­ëng chÝnh trÞ vÉn kh«ng thÓ so s¸nh víi «ng G¸t-mao. Sù thÊt b¹i cña «ng A-man-ran cã thÓ thÊy tr­íc khi trong cuéc bÇu cö Quèc héi lËp hiÕn ®Çu tiªn th¸ng 8/2001, ®¶ng cña «ng chØ giµnh ®­îc vÎn vÑn cã 8% sè phiÕu bÇu. XuÊt hiÖn tr­íc èng kÝnh Ca-mª-ra truyÒn h×nh trong lÔ khai m¹c bÇu cö, «ng A-man-ran tuyªn bè thùc thµ r»ng «ng tham gia øng cö ch¼ng qua chØ lµ ®Ó giµnh 440 ngh×n cö tri §«ng Ti-mo cã c¬ héi lùa chän mµ th«i. Víi t­ c¸ch lµ tæng thèng cña G¸t-mao sÏ “chñ tr× buæi lÔ long träng chÝnh thøc tuyªn bè §«ng Ti-mo trë thµnh quèc gia ®éc lËp vµo ngµy 20/05/2002 víi sù hiÖn diÖn cña nhiÒn quan kh¸ch quèc tÕ, trong ®ã ®¸ng chó ý lµ Tæng thèng In-®«-nª-xi-a cña Su-c¸c-n«-pu-ti Mª-ga-o¸t-ti” (bµi võa dÉn). NiÒm phÊn khÝch giµnh ®­îc ®éc lËp cña ng­êi d©n §«ng Ti-mo ®­êng nh­ ®· l¾ng dÞu tr­íc nh÷ng nçi lo toan cuéc sèng th­êng nhËt. Lµ l·nh tô cña phong trµo ®Êu tranh giµnh ®éc lËp §«ng Ti-mo, nh­ng cã rÊt nhiÒu ng­êi ®Æt ra c©u hái liÖu «ng G¸t-mao sÏ l·nh ®¹o ®Êt n­íc nh­ thÕ nµo trong buæi s¬ khai nµy. Tuy cã nguån tµi nguyªn dÇu löa ®¸ng gi¸, song phÇn lín d©n sè §«ng Ti-mo mï ch÷ vµ sèng d­íi møc nghÌo khæ. Kh«ng Ýt ng­êi d©n §«ng Ti-mo håi hép tr«ng chê «ng G¸t- mao ®­a ra khÈu hiÖu “t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµ ­u tiªn hµng ®Çu” mµ «ng cam kÕt khi tranh cö tæng thèng. Cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp kÐo dµi còng g©y ra nh÷ng chia rÏ kh«ng Ýt ë §«ng Ti-mo. NhiÒu lùc l­îng phong trµo ®Êu tranh ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë §«ng Ti-mo trong nh÷ng n¨m qua nay ®· trë thµnh nh÷ng lùc l­îng ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ ë §«ng Ti-mo. Lµ mét ®Êt n­íc chØ cã kho¶ng 800 ngh×n d©n song §«ng Ti-mo l¹i cã tíi 16 chÝnh ®¶ng tham gia bÇu cö Quèc héi n¨m 2001. C¸c ®¶ng ph¶i chÝnh trÞ theo xu h­íng ®a d¹ng lµ tÝn hiÖu cho thÊy sù s«i ®éng cña chÝnh tr­êng §«ng Ti-mo trong t­¬ng lai. Sau bao nhiªu n¨m th¨ng trÇm vµ biÕn thiªn, §«ng Ti-mo còng ®· hoµn thµnh thñ tôc cuèi cïng ®Ó trë thµnh mét quèc gia ®éc lËp míi ë khu vùc §«ng Nam ¸. Kh«ng chØ ng­êi d©n §«ng Ti-mo mµ c¸c n­íc §«ng Nam ¸ ®ang hy väng, ®iÒu ®ã sÏ gióp chÊm døt mét ®iÓm nãng kÐo dµi, mang l¹i m«i tr­êng æn ®Þnh vµ hîp t¸c cho c¶ khu vùc. III. §«ng Ti-mo – quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi §«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp, nhµ n­íc non trÎ §«ng Ti-mo ra ®êi. R¹ng s¸ng ngµy 20/05/2002 t¹i Di-li, Chñ tÞch quèc héi §«ng Ti-mo Ph.Gu-tª-ret ®· tuyªn bè thµnh lËp n­íc Céng hoµ D©n chñ §«ng Ti-mo tr­íc sù chøng kiÕn cña hµng chôc ngh×n ng­êi d©n §«ng Ti-mo vµ c¸c quan kh¸ch n­íc ngoµi. L¸ cê ba mµu ®en-®á-vµng cña §«ng Ti-mo ®­îc kÐo lªn thay cê cña LHQ. Tæng th­ ký LHQ C«-phi-an-na, kho¶ng 13 nguyªn thñ quèc gia, trong ®ã cã Tæng thèng In-®«-nª-xi-a Su-c¸c-n«-pu-ti Me-ga-o¸t-ti vµ h¬n 600 ®¹i biÓu cña 92 quèc gia ®· tíi Di-li chøng kiÕn lÔ tuyªn bè ®éc lËp cña quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi “Thñ t­íng Ma-ri-an-ca-ti-ri ®· tuyªn bè thµnh lËp chÝnh phñ gåm 24 thµnh viªn. Quèc héi cña §«ng Ti-mo häp phiªn ®Çu tiªn phª chuÈn ®¬n xin gia nhËp LHQ do Tæng thèng