Ảnh hưởng của vốn xã hội đến lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái tại các vườn quốc gia vùng đồng bằng sông hồng và duyên hải Đông bắc

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------***------------ PHÙNG THỊ HẰNG ẢNH HƯỞNG CỦA VỐN XÃ HỘI ĐẾN LỢI ÍCH CỦA NGƯỜI DÂN ĐỊA PHƯƠNG TRONG PHÁT TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI TẠI CÁC VƯỜN QUỐC GIA VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG VÀ DUYÊN HẢI ĐÔNG BẮC LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------***------------ PHÙNG THỊ HẰNG ẢNH HƯỞNG CỦA VỐN XÃ HỘI ĐẾN LỢI ÍCH CỦA NGƯỜI DÂN ĐỊA PHƯƠNG TRONG PHÁT TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI TẠI CÁC VƯỜN QUỐC GIA VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG VÀ DUYÊN HẢI ĐÔNG BẮC Chuyên ngành: Kinh tế Du lịch Mã số: 9310110 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. PHẠM HỒNG CHƯƠNG HÀ NỘI - 2018 iLỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày . Tháng năm 2018 Tác giả luận án NCS. Phùng Thị Hằng ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phạm Hồng Chương người thầy đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ và chỉ bảo cho tôi hoàn thành nghiên cứu này. Tôi xin trân trọng cảm ơn tập thể Ban lãnh đạo nhà Trường, Viện Đào tạo Sau Đại học, Khoa Du lịch và Khách sạn, cán bộ các phòng ban chức năng - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Ban quản lý, cán bộ công nhân viên và cộng đồng dân cư các vườn quốc gia Ba Vì, Cúc Phương, Cát Bà đã hỗ trợ, giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập, điều tra dữ liệu nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời tri ân chân thành đến các thầy cô, bạn bè, đồng nghiệp, người thân và đặc biệt là gia đình đã luôn động viên, khích lệ, giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày. Tháng. năm 2018 Tác giả luận án NCS. Phùng Thị Hằng iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .........................................................................vi DANH MỤC BẢNG .............................................................................................. viii DANH MỤC HÌNH..................................................................................................ix CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ............................................1 1.1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu........................................................................... 1 1.1.1. Về mặt lý luận ...................................................................................................... 1 1.1.2. Về mặt thực tiễn ................................................................................................... 7 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................... 11 1.2.1. Mục tiêu tổng quát.............................................................................................. 11 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................................... 11 1.3. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................. 12 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.......................................................................... 12 1.4.1. Đối tượng nghiên cứu......................................................................................... 12 1.4.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................ 13 1.5. Kết cấu của luận án................................................................................................. 13 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ ẢNH HƯỞNG CỦA VỐN XÃ HỘI ĐẾN LỢI ÍCH CỦA NGƯỜI DÂN ĐỊA PHƯƠNG TRONG PHÁT TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI ...............................14 2.4.1. Căn cứ xây dựng mô hình nghiên cứu................................................................ 53 2.4.2. Mô hình nghiên cứu ........................................................................................... 57 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .........................................................................................59 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................60 3.1. Thiết kế nghiên cứu................................................................................................. 60 3.1.1. Lựa chọn phương pháp nghiên cứu .................................................................... 60 3.1.2. Quy trình nghiên cứu.......................................................................................... 60 3.2. Nghiên cứu định tính .............................................................................................. 65 3.2.1. Phương pháp phỏng vấn sâu bán cấu trúc .......................................................... 65 3.2.2. Phương pháp thảo luận nhóm trọng tâm ............................................................ 66 3.2.3. Phương pháp quan sát ........................................................................................ 67 3.3. Nghiên cứu định lượng ........................................................................................... 67 3.3.1. Mục tiêu.............................................................................................................. 67 3.3.2. Mẫu nghiên cứu khảo sát.................................................................................... 67 iv 3.3.3. Xây dựng thang đo ............................................................................................. 69 3.4. Thu thập và phân tích dữ liệu................................................................................ 73 3.4.1. Thu thập dữ liệu ................................................................................................. 73 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 .........................................................................................75 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..............................................................76 4.1. Bối cảnh và mẫu nghiên cứu .................................................................................. 76 4.1.1. Phân tích bối cảnh nghiên cứu ........................................................................... 76 4.1.2. Mô tả đặc điểm nhân khẩu học của mẫu nghiên cứu ......................................... 81 4.2. Đánh giá sơ bộ thang đo bằng Cronbach’s alpha ................................................ 83 4.3. Phân tích nhân tố khám phá (EFA) ...................................................................... 86 4.4. Mô hình và giả thuyết nghiên cứu điều chỉnh ...................................................... 89 4.5. Phân tích hồi quy (kiểm định các giả thuyết) ....................................................... 92 4.5.1. Ảnh hưởng tổng thể của vốn xã hội đến lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái ............................................................................................ 92 4.5.2. Ảnh hưởng của vốn xã hội đến lợi ích chính trị của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái ............................................................................................ 93 4.5.3. Ảnh hưởng của vốn xã hội đến lợi ích kinh tế của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái ............................................................................................ 94 4.5.4. Ảnh hưởng của vốn xã hội đến lợi ích văn hóa - xã hội cho cá nhân/hộ gia đình trong phát triển du lịch sinh thái................................................................................... 95 4.5.5. Ảnh hưởng của vốn xã hội đến lợi ích văn hóa - xã hội cho cộng đồng trong phát triển du lịch sinh thái ............................................................................................ 96 4.5.6. Ảnh hưởng của vốn xã hội đến lợi ích môi trường của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái................................................................................... 98 4.5.7. Ảnh hưởng của biến nhân khẩu học đến lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái .......................................................................................... 100 4.5.8. Phân tích, so sảnh ảnh hưởng của vốn xã hội đến lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái ở các vườn quốc gia Cúc Phương, Cát Bà và Ba Vì .......................................................................................................................... 104 4.6. Tổng hợp kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu.................................... 108 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 .......................................................................................111 CHƯƠNG 5: BÀN LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT MỘT SỐ GIẢI PHÁP, KHUYẾN NGHỊ.............................................................................112 5.1. Bàn luận kết quả nghiên cứu ............................................................................... 112 5.1.1. Các yếu tố của vốn xã hội ảnh hưởng đến lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái................................................................................. 112 5.1.2. Yếu tố mới được phát hiện trong bối cảnh nghiên cứu ở các vườn quốc gia vùng đồng bằng sông Hồng và duyên hải Đông Bắc .......................................................... 116 v5.1.3. Mức độ ảnh hưởng của vốn xã hội đối với lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái................................................................................. 118 5.1.4. Mức độ ảnh hưởng của các yếu tố nhân khẩu học đối với lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái ............................................................. 126 5.1.5. Bình luận các kết quả nghiên cứu so sánh về ảnh hưởng của vốn xã hội đối với lợi ích của người dân địa phương trong các vườn quốc gia Cúc Phương, Ba Vì và Cát Bà.................................................................................................................... 127 5.2. Một số giải pháp tăng cường vốn xã hội nhằm gia tăng lợi ích của người dân địa phương trong phát triển du lịch sinh thái ở các vườn quốc gia vùng đồng bằng sông Hồng và duyên hải Đông Bắc ............................................................................. 129 5.2.1. Mở rộng và tăng cường quan hệ hợp tác giữa người dân địa phương và các bên liên quan khác trong các mạng lưới xã hội bên ngoài cộng đồng .............................. 129 5.2.2. Thúc đẩy các mối quan hệ hợp tác bên trong cộng đồng ................................. 131 5.2.3. Áp dụng tốt hơn việc thực hiện quy chế quản lý các hoạt động du lịch sinh thái ở các vườn quốc gia ................................................................................................... 134 5.2.4. Một số giải pháp khác ...................................................................................... 136 5.3. Một số đề xuất và khuyến nghị ............................................................................ 137 5.3.1. Một số đề xuất với các bên liên quan............................................................... 137 5.3.2. Một số khuyến nghị.......................................................................................... 140 5.4. Những đóng góp chính của của luận án .............................................................. 143 5.4.1. Đóng góp về mặt lý thuyết và phương pháp nghiên cứu ................................. 143 5.4.2. Đóng góp về mặt thực tiễn ............................................................................... 146 5.5. Những hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo .................................................. 147 TIỂU KẾT CHƯƠNG 5 .......................................................................................148 KẾT LUẬN ............................................................................................................149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NHỮNG BÀI VIẾT CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Diễn giải 1 ASC Assist Social Capital (Tổ chức phi chính phủ có các hoạt động đầu tư cho du lịch, nghiên cứu về vốn xã hội và hỗ trợ phát triển cộng đồng) 2 BQL Ban quản lý 3 Bộ NN&PTNT Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn 4 BVMT Bảo vệ môi trường 5 CA Cronbach Alpha (Hệ số đo lường độ tin cậy của thang đo) 6 CĐĐP Cộng đồng địa phương 7 CQĐP Chính quyền địa phương DFID Department for International Development (Cục Phát triển Quốc tế trực thuộc chính phủ Vương quốc Anh) 8 DLBV Du lịch bền vững DLST Du lịch sinh thái (Ecotourism) 9 ĐBSH&DHĐB Đồng bằng sông Hồng và duyên hải Đông Bắc 10 ĐDSH Đa dạng sinh học 11 EFA Exploratory Factor Analysis (Phân tích nhân tố khám phá) 12 3F Mô hình sản phẩm du lịch dựa vào giá trị của nguồn tài nguyên động vật (Fauna), thực vật (Flora) và văn hóa dân gian (Folklore) 13 GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) 14 HST Hệ sinh thái 15 IUCN The International Union for Conservation of Nature (Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên thế giới) 16 KMO Kaiser - Meyer - Olkin (Chỉ số dùng để xem xét sự phù hợp của phân tích nhân tố khám phá) vii STT Từ viết tắt Diễn giải 17 KBTTN Khu bảo tồn thiên nhiên 18 KT - XH Kinh tế - Xã hội 19 KUHGT Không ủng hộ giả thuyết 20 MQH Mối quan hệ 21 NDĐP Người dân địa phương (Local people) 22 NKH Nhân khẩu học 23 NGOs Non - governmental organizations (NGOs) 24 PTBV Phát triển bền vững 25 QCQL Quy chế quản lý 26 THCS Trung học cơ sở 27 THPT Trung học phổ thông 28 TIES The Internatonal Ecotourism society (Hiệp hội du lịch sinh thái thế giới) 29 UNESCO The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc) 30 USAID United States Agency for International Development (Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ) 31 VH - XH Văn hóa - Xã hội 32 VXH Vốn xã hội (Social capital) 33 VQG Vườn quốc gia (National park) viii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tổng hợp các yếu tố của VXH được nghiên cứu trong du lịch...........................21 Bảng 2.2: Tổng hợp và bình luận một số khái niệm tiêu biểu về DLST .............................27 Bảng 2.3: Vai trò của VXH trong phát triển du lịch có sự tham gia của cộng đồng ...........43 Bảng 2.4: Một số kết quả nghiên cứu về những ảnh hưởng của VXH đến lợi ích của NDĐP trong phát triển du lịch và DLST ......................................................................46 Bảng 2.5: Các giả thuyết nghiên cứu ...................................................................................58 Bảng 3.1: Thang đo VXH ....................................................................................................69 Bảng 3.2: Thang đo lợi ích phát triển DLST .......................................................................71 Bảng 3.3: Thang đo NKH ....................................................................................................73 Bảng 4.1: Tổng hợp về quy mô, cơ cấu của lượng khách và doanh thu trong phát triển DLST ở VQG Cúc Phương, VQG Cát Bà và VQG Ba Vì giai đoạn 2014 - 2017 ........79 Bảng 4.2: Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu (n = 318) .........................................................81 Bảng 4.3: Kết quả kiểm định sơ bộ thang đo.......................................................................83 Bảng 4.4: Kiểm định KMO nhân tố VXH ...........................................................................86 Bảng 4.5: Tổng hợp kết quả phân tích EFA các thang đo của VXH ...................................87 Bảng 4.6: Kiểm định KMO nhân tố lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST ..................88 Bảng 4.7: Tổng hợp kết quả phân tích EFA các thang đo lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST.................................................................................................................88 Bảng 4.8: Các giả thuyết nghiên cứu điều chỉnh .................................................................90 Bảng 4.9: Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính ảnh hưởng tổng thể của VXH đến lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST ....................................................................93 Bảng 4.10: Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính ảnh hưởng của VXH đến lợi ích chính trị của NDĐP trong phát triển DLST ....................................................................94 Bảng 4.11: Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính ảnh hưởng của VXH đến lợi ích kinh tế trong phát triển DLST .......................................................................................95 Bảng 4.12: Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính ảnh hưởng của VXH đến lợi ích VH - XH cho cá nhân/hộ gia đình trong phát triển DLST................................................96 Bảng 4.13: Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính ảnh hưởng của VXH đến lợi ích VH - XH cho cộng đồng trong phát triển DLST ..............................................................97 Bảng 4.14: Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính ảnh hưởng của VXH đến lợi ích môi trường trong phát triển DLST ...........................................................................98 Bảng 4.15: Tổng hợp kết quả phân tích kiểm định ảnh hưởng của VXH đến lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST ...........................................................................99 Bảng 4.16: Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính ảnh hưởng kiểm soát của yếu tố NKH đến lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST .......................................................101 Bảng 4.17: Tổng hợp kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của VXH đến lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST ở các VQG Cúc Phương, Ba Vì và Cát Bà ..........................105 Bảng 4.18: Tổng hợp kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu..................................109 ix DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Mô hình nghiên cứu về các yếu tố cấu thành của VXH ...........................19 Hình 2.2: Mô hình nghiên cứu tích hợp các yếu tố đo lường VXH..........................20 Hình 2.3: Xu hướng phát triển của DLST giai đoạn những năm 1990 - 2000 .........33 Hình 2.4: Mô hình các quan hệ đối tác cần thiết cho sự thành công của DLST.......37 Hình 2.5: Mô hình nghiên cứu ảnh hưởng của VXH đến lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST tại các VQG vùng ĐBSH&DHĐB ...............................57 Hình 3.1: Sơ đồ quy trình thực hiện nghiên cứu .......................................................61 Hình 4.1: Mô hình điều chỉnh nghiên cứu ảnh hưởng của VXH đến lợi ích của NDĐP trong DLST tại các VQG vùng ĐBSH&DHĐB..........................89 Hình 4.2: Mức độ ảnh hưởng của VXH đến lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST ở các VQG Cúc Phương, Ba Vì và Cát Bà.................................107 Hình 5.1: MQH giữa các bên liên quan trong phát triển DLST tại các VQG ........137 1CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu 1.1.1. Về mặt lý luận Ngày nay, xu hướng hội nhập sâu rộng của nền kinh tế quốc tế cùng những tác động của thay đổi môi trường toàn cầu đã và đang đặt ra những cơ hội và thách thức mới cho ngành du lịch của mỗi quốc gia, đòi hỏi các bên tham gia phải tăng cường hợp tác và chuyển mình để bắt kịp với những biến đổi nhanh chóng đó. Ngoài động cơ thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội (KT - XH), tăng cường quan hệ hiểu biết lẫn nhau vì một thế giới hòa bình và thịnh vượng, du