Báo cáo Qui hoạch phát triển bền vững hệ thống và môi trường nước nhằm thích nghi với biến đổi khí hậu – thí điểm nghiên cứu cho thành phố Cần Thơ, Việt Nam

Qui Hoạch Phát Triển Bền Vững Hệ Thống và Môi Trường Nước nhằm Thích Nghi với Biến Đổi Khí Hậu – Thí Điểm Nghiên Cứu cho Thành Phố Cần Thơ, Việt Nam Báo Cáo Tổng Hợp Kết Quả Dự Án Tháng 11 năm 2012 Cách trích dẫn tài liệu này: CSIRO (2012) Qui Hoạch Phát Triển Bền Vững Hệ Thống và Môi Trường Nước nhằm Thích Nghi với Biến Đổi Khí Hậu – Thí Điểm Nghiên Cứu cho Thành Phố Cần Thơ, Việt Nam, Báo Cáo Tổng Hợp Kết Quả Dự Án (bản tiếng Việt) Tác giả: Minh Nguyễn, Stephen Cook, Magnus Moglia, Luis Neumann, and Nguyễn Hiếu Trung ISBN: 978-1-922173-05-8 (Print); 978-1-922173-06-5 (Online) Những người đóng góp: Nhóm nghiên cứu bao gồm các nhà khoa học và nghiên cứu của Cơ quan nghiên cứu khoa học và công nghiệp (CSIRO) của Úc, Viện Nghiên cứu Tương lai Bền vững, ĐH Kỹ thuật Sydney (UTS), Khoa Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên và Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu, ĐH Cần Thơ (CTU), và các chuyên viên của các đơn vị chức năng của TP Cần Thơ. CSIRO, Úc: Minh Nguyễn (Trưởng dự án), Matthew Inman (Quản lý dự án), Stephen Cook, Magnus Moglia, Luis Neumann, Ashok Sharma Đại học Cần Thơ (CTU), Việt Nam: Lê Quang Trí, Nguyễn Hiếu Trung, Nguyễn Văn Bé, Lâm Văn Thịnh, Đinh Diệp Anh Tuấn, Huỳnh Vương Thu Minh, Nguyễn Đình Giang Nam, Nguyễn Xuân Hoàng, Nguyễn Anh Thi Thành phố Cần Thơ, Việt Nam: Trịnh Công Đoàn (WSSC), Kỹ Minh Châu (DONRE), Đỗ Xuân Thủy Viện Nghiên cứu Tương lai Bền vững, ĐH Kỹ thuật Sydney (UTS) Úc: Michael Paddon, Naomi Carrard, Dustin Moore Chủ biên: Minh Nguyễn, Nguyển Hiếu Trung, Anne Leitch Lời cảm tạ Dự án này được tài trợ bởi Liên Minh Nghiên Cứu cho Phát Triển CSIRO-AusAID (www.rfdalliance.com.au) và Chương trình nghiên cứu Thich Nghi Khí Hậu củ a CSIRO (Climate Adaptation Flagship). Chúng tôi chân thành cảm ơn sự đóng góp to lớn của tất cả các cơ quan, tổ chức, và cá nhân đã tham gia vào các hoạt động của dự án. © Copyright Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO Australia), 2012 Chú ý: Không một phần nào của báo cáo này được in ấn hoặc nhân bản dưới bất kỳ hình thức nào mà không có sự đồng ý của CSIRO. The results and analyses contained in this report are based on a number of technical, circumstantial or otherwise specified assumptions and parameters. The user must make its own assessment of the suitability for its use of the information or material contained in or generated from the report. To the extent permitted by law, CSIRO excludes all liability to any party for expenses, losses, damages and costs arising directly or indirectly from using this report. Địa chỉ liên lạc: Dr Minh Nguyễn CSIRO Climate Adaptation Flagship Ph +61 3 9252 6290 Email: minh.nguyen@csiro.au Dr Nguyễn Hiếu Trung Khoa Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên ĐH Cần Thơ Ph +84 710 3831068 Email: nhtrung@ctu.edu.vn 1A synthesis of key findings and implications for the local context Qui Hoạch Phát Triển Bền Vững Hệ Thống và Môi Trường Nước nhằm Thích Nghi với Biến Đổi Khí Hậu – Thí Điểm Nghiên Cứu cho Thành Phố Cần Thơ, Việt Nam Báo Cáo Tổng Hợp Kết Quả Dự Án Tháng 11 năm 2012 Tóm tắt ..................................................................................................................................... 2 Những kiến nghị cho tương lai phát triển của Thành phố ....................................................... 3 Dự án Thích ứng khí hậu thông qua Phát triển đô thị bền vững ............................................. 4 Hợp Phần FA1: Tìm hiểu vấn đề: bối cảnh, hiện trạng, hướng phát triển tương lai, và tác động của BĐKH ............................................................................................................ 8 Hợp phần FA2: Các Phương Án Chiến Lược cho Thành Phố ...............................................19 Hợp Phần FA3: Thí Điểm Điển Hình ...................................................................................... 23 Xây dựng mối hợp tác bền vững và nâng cao năng lực của các bên liên quan. .................... 30 Ấn phẩm của dự án ............................................................................................................... 34 Tài liệu tham khảo ................................................................................................................. 36 2Dự án Thích Nghi Biến Đổi Khí Hậu qua Phát Triển Bền Vững là một sáng kiến nghiên cứu do Liên Minh cơ quan phát triển quốc tế (AusAID) và cơ quan nghiên cứu khoa học và công nghiệp (CSIRO) của Úc liên kết thực hiện. Đây là một chiến lược nhằm đưa phát triển bền vững vào thực tiễn một cách cụ thể và đồng thời là một biện pháp hiệu quả để thích nghi với BĐKH. Báo cáo này tổng kết kết quả của thí điểm nghiên cứu của dự án tại Cần Thơ, Việt Nam. Dự án đã ứng dụng phương pháp tiên tiến “Quản lý tích hợp hệ thống nước đô thị” để cải thiện hệ thống dịch vụ và môi trường nước, qua đó tăng cường khả năng thích nghi với biến đổi khí hậu (BĐKH) của thành phố. Dự án đã thành lập một phương pháp phát triển đô thị bền vững nhằm hỗ trợ các quyết định để cải thiện các điều kiện tiếp cận nước sạch và vệ sinh môi trường. Với thí điểm này, dự án đã thể hiện được một phương cách để xây dựng năng lực của các cộng đồng địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long trong công tác phát triển hệ thống dịch vụ nước thích nghi với BĐKH, nhằm cải thiện môi trường và dân sinh. Báo cáo này tóm tắt những thành tựu, kết quả chính và từ đó nêu lên các kiến nghị cho Thành phố trong việc phát triển hệ thống nước trong tương lai. Thông tin chi tiết về các kết quả được trình bày trong các ấn phẩm của dự án được liệt kê trong phần cuối của báo cáo. Dự án đã được thực hiện hơn hai năm từ tháng 10 năm 2010 đến tháng 11 năm 2012. Dư án có ba Hợp Phần chính: (1) Tìm hiểu các vấn đề, (2) Thiết lập các phương án chiến lược; và (3) Triển khai các thí điểm. Chi tiết được trình bày cụ thể ở Chương sau. Trong tiến trình thực hiện, sự tham vấn và cộng tác chặt chẽ với các cơ quan hợp tác nghiên cứu và các ban ngành địa phương đã là một thành phần chủ yếu, nhằm đảm bảo tối đa khả năng ứng dụng kết quả của dự án trong tương lai. Các kết quả chính của dự án Sau hai năm triển khai từ tháng 10 năm 2010 đến tháng 11 năm 2012, dự án đã đạt được các kết quả sau: • Hoàn thành một cuộc khảo sát rộng rãi các hộ gia đình về các vấn đề dịch vụ, môi trường nước đô thị và biến đổi khí hậu. Kết quả khảo sát đã cung cấp các thông tin toàn diện về các tương tác giữa mức độ tiếp cận các dịch vụ nước và kết quả kinh tế xã hội của các địa phương trong thành phố. Tóm tắt • Phân tích các tác nhân nghèo cùng với các tổn thương của biến đổi khí hậu trong vấn đề cung cấp nước sạch và vệ sinh môi trường. Kết quả phân tích nhấn mạnh rằng các hộ nghèo –phải tự tiếp cận nước sạch và vệ sinh môi trường bởi chính họ - là đặc biệt dễ bị tổn thương trước những tác động có thể có của biến đổi khí hậu. • Xác định một tập hợp các phương án thích ứng chiến lược cho sự phát triển bền vững của hệ thống và môi trường nước của thành phố trong điều kiện khí hậu thay đổi; và phân tích tính khả thi của các lợi ích liên quan đến việc thực hiện các chiến lược này. • Tiến hành một thí điểm nghiên cứu trình bày cụ thể các hệ thống thu gom nước mưa. Nghiên cứu này đã cung cấp các thông tin về chất lượng nước mưa ; đề xuất các biện pháp đã được tiến hành thử nghiệm để thu gom nước mưa với chất lượng nước tốt nhất ; tính toán, phân tích hiệu quả kinh tế. Hệ thống thu gom nước mưa đã được triển khai thí điểm ở một hộ gia đình tại vùng ven đô thị, và cho một tòa nhà trong trường Đại học Cần Thơ. • Tiến hành một thí điểm nghiên cứu tính toán cụ thể cho quy hoạch và thiết kế bền vững các phương án cho hệ thống dịch vụ cung cấp nước sạch và vệ sinh môi trường trong một khu vực thí điểm ven đô thị. Tính toán này đã xem xét các chi phí vòng đời, các tác động môi trường và năng lực quản lý của thể chế địa phương. • Phát triển một tập sách bản đồ bao gồm 25 bản đồ GIS mô tả các vấn đề hiện tại và những thách thức cho hệ thống và môi trường nước của thành phố. • Phát triển một khả năng nghiên cứu và phát triển mới cho các đối tác nghiên cứu địa phương và các Sở Ban Ngành liên quan về kỹ thuật tích hợp trong quản lý hệ thống nước đô thị. • Phát triển được một quan hệ hợp tác chặt chẽ và tốt đẹp giữa nhóm dự án với các cơ quan nghiên cứu và các ban ngành của Thành Phố thông qua các hoạt động tham vấn, hội thảo và các buổi hợp tác làm việc. 3A synthesis of key findings and implications for the local context Dự án đã tạo một nền tảng vững chắc cho sự hiểu biết về các vấn đề liên quan đến biến đổi khí hậu và cải thiện khả năng tiếp cận nước sạch và vệ sinh môi trường tại thành phố Cần Thơ. Trên cơ sở các kết quả của dự án, CSIRO có các kiến nghị cho thành phố như sau: • Xem xét sử dụng các giải pháp chiến lược mà các cơ quan ban nghành liên quan đã cùng thiết lập với CSIRO vào các kế hoạch phát triển của thành phố; và tích cực chủ động tìm hỗ trợ từ chính phủ trung ương hay các cơ quan viện trợ quốc tế nhằm triển khai hoặc phát triển thêm các giải pháp này • Ứng dụng phương cách tư duy hệ thống để xem xét phối hợp giữa các ban nghành trong công tác quy hoạch và phát triển hệ thống dịch vụ nước, nhằm tạo được sự hợp tác đồng bộ và hiệu quả vốn rất cần thiết cho công tác thích nghi BĐKH. Tiến trình này có thể sử dụng các công cụ hỗ trợ đã phát triển trong dự án. • Trong công tác phát triển hệ thống dịch vụ nước, cụ thể cần: - Ưu tiên xem xét phát triển hệ thống dịch vụ vệ sinh môi trường, bao gồm xử lý nước thải và rác, nhằm cải thiện môi trường nước, giảm ô nhiễm sông rạch, nâng cao sức khỏe và sinh kế cho nhân dân. Kết quả của dự án cho thấy phát triển kết hợp giữa hệ thống tập trung và phân tán cho các dịch vụ nước là phương cách hiệu quả và thích hợp nhất cho điều kiện của thành phố. - Xem xét ứng dụng phương pháp đánh giá bền vững cho công tác qui hoạch và thiết kế dịch vụ cấp thoát nước và vệ sinh đã được trình bày thí điểm cụ thể trong dự án do ĐH Cần Thơ tiến hành cùng với CSIRO và UTS. Phương pháp này tính đến các chi phí vòng đời, tác động môi trường, và khả năng thể chế quản lý với một tầm nhìn dài hạn. - Xác định rõ hơn về thể chế và trách nhiệm quản lý hệ thống dịch vụ nước, nhất là cho các vung ven đô thị. Khả năng quản lý của thể chế địa phương cần được quan tâm phát triển đồng bộ với phát triển hạ tầng cơ sở tại các vùng ven này. - Cải tiến và bảo dưỡng cơ sở hạ tầng nước đô thị hiện hữu nhằm nâng cao và đảm bảo độ tin cậy và an toàn của nước cấp cho sinh hoạt. Hệ thống đường ống cấp nước cũng cần được cải tạo. - Tiếp tục đẩy mạnh công tác vận động tuyên truyền, thuyết phục và giáo dục quần chúng thay đổi hành vi nhằm cải thiện hệ thống môi trường nước. Đặc biệt là cần có các biện pháp hành chánh song song với cung cấp dịch vụ hiệu quả hơn trong việc giảm xả thải rác ra sông rạch, và sử dụng nước tiết kiệm và hiệu quả hơn. - Xem xét phát triển thu gom và sử dụng nước mưa dựa trên thí điểm đã được ĐH Cần Thơ triển khai trong dự án cho các mục đích thích hợp, đặc biệt là nhằm tăng cường nguồn nước sinh hoạt cho các khu vực chưa được cấp nước trong thành phố. Dựa trên các kết quả của dự án, các đề tài nghiên cứu và phát triển thêm có thể xem xét tiến hành trong tương lai như sau: • Tích hợp các kết quả nghiên cứu của dự án vào kế hoạch tổng thể của Thành phố. • Xem xét ứng dụng và mở rộng quy mô các kết quả nghiên cứu một cách rộng rãi và thích hợp cho các cộng đồng và địa phương khác, nhằm xây dựng hệ thống và môi trường nước thích nghi với biến đổi khí hậu cho toàn khu vực, tạo hiệu quả cao và đồng bộ. • Tiếp tục xây dựng và cung cấp năng lực kỹ thuật và quản lý cho các tổ chức tại địa phương trong việc thực hiện đánh giá tích hợp các dịch vụ đô thị để đạt được nhiều mục tiêu trong phát triển bền vững. • Nghiên cứu sự tương tác hệ thống ở qui mở rộng lớn hơn trong việc phát triển năng lực thích nghi của cộng đồng với biến đổi khí hậu, ví dụ như tương tác giữa khí hậu-nước-lương thực -năng lượng • Thiết kế hệ thống thoát nước cho đồng bằng sông Cửu Long với mục tiêu tối đa hóa thu hồi tài nguyên từ nước thải, giảm thiểu nhu cầu năng lượng và ít phát thải khí gây hiệu ứng nhà kính. Những kiến nghị cho tương lai phát triển của Thành phố 4Dự án Thích ứng khí hậu thông qua Phát triển đô thị bền vững Tổng quan Thành phố Cần Thơ là đô thị trung tâm của Đồng bằng sông Cửu Long, Việt Nam. Thành phố nằm bên bờ sông Hậu - một nhánh của sông Mekong tại Việt Nam. Dân số hiện nay khoảng 1,2 triệu người, với khoảng 60% dân số sống trong các khu vực đô thị. Thành phố hiện có tốc độ đô thị hóa nhanh. Dự đoán vào năm 2030, dân số Thành phố sẽ tăng đến 1,7 triện người, với mức độ đô thị hóa lên đến 70%. Hiện nay, nghành kinh tế của thành phố chủ yếu vẫn dựa vào các hoạt động sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản, nhưng thành phố đang trên đà phát triển và chuyển tiếp thành một trung tâm dịch vụ và một thành phố công nghiệp của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Đặc điểm địa hình của toàn bộ vùng Đồng bằng sông Cửu Long là bằng phẳng với một mạng lưới sông ngòi và kênh rạch dày đặc. Hệ thống sông ngòi và các kênh rạch đóng vai trò thiết yếu cho sự phát triển kinh tế, dân sinh và là nguồn cung cấp nước chủ yếu cho vùng. Tuy nhiên nguồn nước dồi dào và quý báu này đang chịu nhiều tác động tiêu cực từ rất nhiều thay đổi trong khu vực, trong đó có BĐKH. Thành phố Cần Thơ (Hình 1) có năm quận (Ninh Kiều, Bình Thủy, Ô Môn, Cái Răng và Thốt Nốt) và bốn huyện (Vĩnh Thạnh, Thới Lai, Phong Điền và Cờ Đỏ). Một nét đặc trưng của cảnh quan thành phố là sự kết hợp xen kẻ giữa các đô thị, vùng ven đô thị và vùng nông thôn (Hình 2). Sự xen kẻ này tồn tại ngay cả trong Ninh Kiều – quận đô thị trung tâm của thành phố. Mức độ tiếp cận dịch vụ cung cấp nước và vệ sinh tại các vùng rất khác nhau, từ mức độ tồn tại trong các khu đô thị cho đến hoàn toàn không có dịch vụ nước cho các vùng nông thôn. Sự hoạt động của hệ thống nước bao gồm cả hệ thống gia tăng cơ sở cho các dịch vụ cấp thoát nước và môi trường nước đang chịu nhiều áp lực, không những do tốc độ của việc đô thị hóa và công nghiệp hóa nhanh, mà còn do các hoạt động của biến đổi khí hậu. Các tác động này bao gồm sự xâm nhập mặn và sự ô nhiễm ngày càng trầm trọng trong mạng lưới kênh rạch của thành phố. Do đó, công tác quy hoạch quản lý hệ thống và môi trường nước của thành phố cần phải xem xét đến sự cân bằng phát triển giữa các khu vực đô thị và nông thôn. Hiện nay, vấn đề khó khăn chính của thành phố là thiếu hạ tầng cơ sở, dẫn đến giới hạn về tiếp cận dịch vụ nước sạch và vệ sinh, lũ quét thường xuyên xảy ra trong các khu đô thị và kênh rạch bị ô nhiễm nặng nề. Để nghiên cứu hỗ trợ cho thành phố trong việc khắc phục các vấn đề phức tạp trong quy hoạch phát triến và quản lý hệ thống môi trường nước, nhóm nghiên cứu đã sử dụng các nguyên tắc của phương pháp “Quản lý hệ thống nước tích hợp” (Integrated Urban Water Management, viết tắt là IUWM). Phương pháp tiên tiến này nhằm quy hoạch, thiết kế, và quản lý hệ thống cấp thoát nước đô thị bằng cách xem xét nghiên cứu toàn bộ chu kỳ sử dụng nước, bao gồm nguồn nước, hệ thống cấp thoát xử lý nước, và các vấn đề liên quan một cách toàn diện để tạo nên sự phối hợp đồng bộ và hiệu quả (Maheepala et al. 2010). Phương thức này sẽ giảm thiểu tối đa tác động lên môi trường, đáp ứng hiệu quả với nhu cầu phát triển kinh tế, đảm bảo điều kiện sống tốt đẹp cho cộng đồng, và thích nghi với biến đổi khí hậu. Việc ứng dụng phương pháp IUWM tạo điều kiện cho việc phát triển các phương án chiến lược để cải thiện việc quản lý hệ thống cấp thoát nước và môi trường một cách thực tế, hiệu quả và khả thi. Những phương án này có thể được sử dụng như một nhân tố quan trọng trong các chương trình hành động của thành phố trong công tác thích nghi biến đổi khí hậu, cũng như là một định hướng nhằm phát triển bền vững cho thành phố. Các phương án, khi được triển khai, cũng góp phần tăng cường khả năng thích nghi để phát triển của các cộng đồng địa phương trước những thách thức trong tương lai, bao gồm cả biến đổi khí hậu. Thí điểm nghiên cứu Hệ thống và môi trường nước tích hợp cho TP Cần Thơ Dự án Thích Nghi Biến Đổi Khí Hậu qua Phát Triển Bền Vững là một sáng kiến nghiên cứu do Liên Minh AusAID-CSIRO của Úc liên kết thực hiện. Đây là một chiến lược nhằm đưa phát triển bền vững vào thực tiễn một cách cụ thể và đồng thời là một biện pháp hiệu quả để thích nghi với BĐKH. Báo cáo này tổng kết kết quả của thí điểm nghiên cứu của dự án. Dự án đã ứng dụng phương pháp tiên tiến “Quản lý tích hợp hệ thống nước đô thị” để cải thiện hệ thống dịch vụ và môi trường nước, qua đó tăng cường khả năng thích nghi với biến đổi khí hậu (BĐKH) của thành phố Cần Thơ, Việt Nam. 5A synthesis of key findings and implications for the local context Hình 1. Bản đồ hành chính thành phố Cần Thơ (Nguồn: Sở Tài nguyên và Môi trường Cần Thơ, 2008) Hình 2. Cảnh quan thành phố Cần Thơ 6Nội dung của dự án Dự án gồm có 3 phần (Focus Areas, viết tắt: FA), được minh họa trên hình Hình 3: 1. Tìm hiểu các vấn đề: Cùng với các Sở ban ngành liên quan trong thành phố, nhóm nghiên cứu gồm có các nhà khoa học và nghiên cứu viên của CSIRO, Đại học Cần Thơ và Đại học Kỹ thuật Sydney đã tiến hành khảo sát tìm hiểu thêm hiện trạng của hệ thống nước, quy hoạch phát triển đô thị và những tác động của biến đổi khí hậu lên môi trường nước của thành phố. Hợp phần này bao gồm các hội thảo, lược khảo tài liệu, thu thập số liệu và khảo sát phỏng vấn hộ dân. 2. Phương án chiến lược: nhóm nghiên cứu đã thiết lập được một tập hợp các phương án chiến lược nhằm phát triển bền vững hệ thống môi trường nước có tính thích nghi với BĐKH cho thành phố. Các phương án chiến lược này được chứng minh trên cơ sở khoa học với các đánh giá hệ thống tích hợp về hiệu quả và tính khả thi. Hợp phần này bao gồm một tiến trình tham vấn và cộng tác chặt chẽ với các đối tác nghiên cứu và các sở ban ngành liên quan qua các hoạt động như hội thảo, phân tích cơ cấu và thể chế quản lý và đánh giá rủi ro đa mục tiêu. 3. Thực hiện thí điểm: nhóm nghiên cứu đã tiến hành nghiên cứu triển khai và trình bày thí điểm hai phương án chiến lược đã được nhận định là các giải pháp “không hối tiếc”, thích hợp với mọi tình huống biến đổi khí hậu. Giải pháp thứ nhất là phát triển hệ thống thu gom, xử lý và sử dụng nước mưa thích hợp với điều kiện địa phương. Giải pháp thứ 2 là quy hoạch, thiết kế và đánh giá bền vững các phương án cấp thoát và xử lý nước phân tán cho 1 khu vực vùng ven cụ thể trong thành phố. Mục đích chính của các thí điểm này là (1) cung cấp các ví dụ hiện thực làm bằng chứng thực tiển của phương pháp IUWM cho địa phương; và (2) phát triển khả năng nghiên cứu và phát triển của các đối tác nghiên cứu địa phương trong việc thiết lập, đánh giá và triển khai các giải pháp phát triển dịch vụ nước mang tính bền vững và thích nghi BĐKH. Hình 3. Các hợp phần (FA) của dự án 7A synthesis of key findings and implications for the local context Các hợp phần của dự án nhằm cung cấp cho thành phố các phương án có bằng chứng thực tiển và cơ sở khoa học để phát triển hệ thống nước trong tương lai. Các hợp phần cũng cung cấp cho thành phố các cơ sở số liệu tích hợp để sử dụng cho công tác quy hoạch quản lý và cho các nghiên cứu trong tương lai. Sự tham vấn và hợp tác với các cơ quan hợp tác nghiên cứu và các ban nghành địa phương đã là một thành phần chủ yếu trong tiến trình thực hiện dự án, nhằm đảm bảo tối đa khả năng ứng dụng kết quả của dự án trong tương lai, và đồng thời nâng cao khả năng