Canh tác nương rẫy và vấn đề an ninh lương thực của các dân tộc miền núi: Trường hợp nghiên cứu tại huyện Kỳ Sơn, tỉnh Nghệ An

Báo cáo khoa học: Canh tác nương rẫy và vấn đề an ninh lương thực của các dân tộc miền núi: trường hợp nghiên cứu tại huyện Kỳ Sơn, tỉnh Nghệ An Canh t¸c n−¬ng rÉy vµ vÊn ®Ò an ninh l−¬ng thùc cña c¸c d©n téc miÒn nói: tr−êng hîp nghiªn cøu t¹i huyÖn Kú S¬n, tØnh NghÖ An Shifting cultivation and food security of minority peoples in uplands of Northern Vietnam: A case study in Ky Son district, Nghe An province TrÇn Danh Thin1 SUMMARY A multidisciplinary group of researchers has been organized to study shifting cultivation and food security of minority peoples in the uplands of Northern Vietnam. A case study was conducted in two villages of Thai and Khomu people in Ky Son district, Nghe An province from 14 to 24 January 2007. Results of the study showed that diversity of income sources in shifting cultivation plays a very important role in ensuring food security for minority peoples. Food security depends on the way people exploit natural resources. The study also pointed out close relations between various natural resources, and that people had to understand these relations if they wanted to exploit these resources sustainably. Key words: Shifting cultivation, food security, minority peoples, income sources, natural resources, Ky Son district 1. §ÆT VÊN §Ò Canh t¸c n−¬ng rÉy lµ h×nh thøc khai th¸c ®Êt dèc cæ x−a nhÊt vÉn ®−îc duy tr× cho ®Õn ngµy nay ë hÇu hÕt c¸c n−íc nhiÖt ®íi ch©u ¸, ch©u Phi vµ ch©u Mü La tinh. ë ViÖt Nam, canh t¸c n−¬ng rÉy lµ h×nh thøc canh t¸c rÊt phæ biÕn cña c¸c téc ng−êi miÒn nói, ®Æc biÖt c¸c d©n téc sèng ë vïng cao, ®Êt n−¬ng rÉy víi ®é dèc trªn 25o (FIPI, 1990. §−îc trÝch dÉn bëi TrÇn §øc Viªn, 1996). 1 Kú S¬n lµ mét huyÖn miÒn nói ®−îc coi lµ nghÌo nhÊt cña tØnh NghÖ An. Theo b¸o c¸o cña UBND huyÖn Kú S¬n (2005), tû lÖ ®ãi nghÌo theo chuÈn míi cña huyÖn lµ trªn 80%. D©n sè cña huyÖn n¨m 2006 lµ 65094 ng−êi, víi n¨m hÖ d©n téc cïng sinh sèng lµ: M«ng (36,7%), Kh¬ Mó (32,6%), Th¸i (27,0%), Kinh vµ c¸c d©n téc Ýt ng−êi kh¸c (3,7%). DiÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña huyÖn lµ 209484 ha, 1 Khoa §Êt & M«i tr−êng, §¹i häc N«ng nghiÖp I. trong ®ã diÖn tÝch ®Êt b»ng vµ ruéng n−íc chØ ®¹t gÇn 900 ha (b×nh qu©n 0,014 ha/ng−êi), cßn l¹i hÇu hÕt ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ ®Êt n−¬ng rÉy. N¨m 2006, tæng diÖn tÝch trång trät cña huyÖn lµ 13.780 ha, trong ®ã ®Êt ruéng kho¶ng 900 ha, cßn l¹i ®Êt n−¬ng rÉy lµ 12.880 ha. Nh− vËy canh t¸c n−¬ng rÉy lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chñ yÕu cña c¸c téc ng−êi huyÖn Kú S¬n. Víi c¸c téc ng−êi miÒn nói, nh− ë Kú S¬n, vÊn ®Ò sèng cßn lµ lµm sao khai th¸c vµ tËn dông ®−îc tèi ®a c¸c nguån lîi thiªn nhiªn s½n cã nh− ®Êt n−¬ng, rõng, sinh vËt vµ c¸c nguån n−íc ®Ó t¹o ra c¸c nguån thu, ®¸p øng nhu cÇu vÒ l−¬ng thùc, thùc phÈm trong cuéc sèng hµng ngµy, xãa ®i c¸i ®ãi vèn th−êng xuyªn ®eo ®¼ng víi hä. Tr−íc ®©y, ng−êi d©n miÒn nói th−êng canh t¸c n−¬ng rÉy theo kiÓu tù cung tù cÊp, c¸c nguån lîi thiªn nhiªn ®−îc khai th¸c chØ ®Ó ®¸p øng nhu cÇu ¨n cña hä. Song, ngµy nay, cïng víi giao th«ng vµ thÞ tr−êng ph¸t triÓn, canh t¸c n−¬ng rÉy cña c¸c téc ng−êi miÒn nói ®· vµ ®ang chuyÓn ®æi TrÇn Danh Thin theo kiÓu s¶n xuÊt mang tÝnh hµng hãa. Hä cã thÓ khai th¸c c¸c nguån lîi thiªn nhiªn ®Ó t¹o ra c¸c nguån thu kh¸c nhau, cã thÓ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp xãa ®i c¸i ®ãi. Vµ nh− vËy quan niÖm vÒ an ninh l−¬ng thùc ®èi víi c¸c céng ®ång d©n téc miÒn nói, hiÖn nay kh«ng chØ cßn bã hÑp ë kh©u s¶n xuÊt ra l−¬ng thùc n÷a mµ cßn ph¶i chó ý ®Õn viÖc t¹o ra c¸c nguån thu cã tÝnh hµng hãa kh¸c, gãp phÇn vµo thÞ tr−êng æn ®Þnh l−¬ng thùc cho cuéc sèng cña hä. Víi thùc tÕ nh− vËy, cuéc sèng cña hä lu«n g¾n liÒn víi sù phôc håi vµ t¸i sinh c¸c nguån lîi thiªn nhiªn. Trong hÖ thèng canh t¸c n−¬ng rÉy, sù phôc håi vµ t¸i sinh c¸c nguån lîi thiªn nhiªn lu«n phô thuéc vµo mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a chóng víi nhau. Rõng b¶o vÖ cho n−¬ng khái xãi mßn, b¶o vÖ c¸c nguån n−íc s«ng, suèi, ao, hå, n¬i cung cÊp n−íc vµ c¸c s¶n phÈm cho con ng−êi. Rõng cßn lµ n¬i cung cÊp nhiÒu lo¹i l©m s¶n, gãp phÇn gi¶m søc Ðp vÒ nhu cÇu l−¬ng thùc, thùc phÈm lªn ®Êt n−¬ng. Ng−îc l¹i, n−¬ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng sÏ gi¶m søc Ðp lªn rõng, gãp phÇn lµm t¨ng kh¶ n¨ng phôc håi vµ t¸i sinh cña rõng. C¸c s¶n phÈm thu ho¹ch tõ n−¬ng rÉy, chuång tr¹i, ch¨n th¶ vµ s«ng suèi, ao hå (nguån lîi sinh vËt) sÏ gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc gi¶m søc Ðp lªn rõng, ®¶m b¶o cho rõng tån t¹i bÒn v÷ng. Khi con ng−êi khai th¸c c¸c nguån lîi thiªn nhiªn kh«ng ®ñ ®¸p øng nhu cÇu l−¬ng thùc cña hä th× t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc sÏ x¶y ra. Trong hoµn c¶nh ®ã, c¸ch øng phã quan träng nhÊt lµ ®iÒu chØnh l¹i c¸c hµnh vi vµ c¸c ph−¬ng thøc khai th¸c c¸c nguån lîi thiªn nhiªn, nh−: rõng, n−¬ng vµ sinh vËt ®Ó bï ®¾p l¹i sù thiÕu hôt ®ã. Sù ®iÒu chØnh kh«n khÐo c¸c ph−¬ng thøc khai th¸c sÏ gióp cho hä kh¾c phôc ®−îc t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc vµ tån t¹i bÒn v÷ng, cßn ng−îc l¹i, sÏ dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ kh«ng mong muèn, ®ã lµ sù suy tho¸i c¸c nguån lîi thiªn nhiªn, vµ sÏ ph¶i ®èi mÆt víi c¸i ®ãi. Nh− vËy, c¸c ph−¬ng thøc øng phã cña ng−êi d©n tr−íc t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc phô thuéc rÊt nhiÒu vµo c¸c ph−¬ng thøc khai th¸c c¸c nguån lîi thiªn nhiªn cña c¸c d©n téc, c¸c céng ®ång ng−êi kh¸c nhau. Nghiªn cøu nµy tËp trung ph©n tÝch thùc tr¹ng khai th¸c c¸c nguån lîi thiªn nhiªn còng nh− t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc vµ c¸c ph−¬ng thøc øng phã cña hai d©n téc ë huyÖn Kú S¬n, ®ã lµ: ng−êi Th¸i ë b¶n Piªng Ph«, x· Phµ §¸nh, vµ ng−êi Kh¬ Mó ë b¶n B×nh S¬n 1, x· Tµ C¹ (hai trong ba nhãm d©n téc ®«ng nhÊt ë Kú S¬n) nh»m hiÓu râ hÖ thèng canh t¸c n−¬ng rÉy, t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc vµ c¸c ph−¬ng thøc øng phã cña hai téc ng−êi nµy, lµm c¬ së cho viÖc ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p gi¶m bít t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trªn c¸c vïng ®Êt khã kh¨n vµ rÊt nh¹y c¶m sinh th¸i nµy. 2. §ÞA §IÓM Vµ PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU Mét nhãm nghiªn cøu ®a ngµnh, bao gåm c¸c chuyªn gia vÒ d©n téc häc, y tÕ céng ®ång, thèng kª, kinh tÕ vµ n«ng nghiÖp ®−îc thµnh lËp ®Ó thùc hiÖn nghiªn cøu tæng thÓ, trong ®ã cã nghiªn cøu nµy. Nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh t¹i b¶n Piªng Ph« cña ng−êi Th¸i, thuéc x· Phµ §¸nh vµ b¶n B×nh S¬n 1 cña ng−êi Kh¬ Mó thuéc x· Tµ C¹, huyÖn Kú S¬n tØnh NghÖ An, tõ ngµy 14/1 ®Õn 24/1/2007. §©y lµ hai b¶n ®¹i diÖn cho ng−êi Th¸i vµ ng−êi Kh¬ Mó cña huyÖn Kú S¬n. Ng−êi Th¸i t¹i b¶n Piªng Ph« hÇu hÕt ®−îc di c− tõ huyÖn T−¬ng D−¬ng lªn tõ n¨m 1984, do chñ b¶n ng−êi Th¸i L« V¨n Panh khëi x−íng. B¶n n»m ë thung lòng hÑp bªn c¹nh nh÷ng d·y ®åi, nói kh¸ dèc, víi 35 hé, 187 nh©n khÈu, c¸ch thÞ trÊn M−êng XÐn kho¶ng 4 km. Nghiªn cøu tiÕn hµnh thu thËp tµi liÖu thø cÊp tõ tØnh, huyÖn, x· vµ b¶n; t×m hiÓu thùc ®Þa, tiÕp xóc, trao ®æi víi ng−êi d©n. Mçi b¶n ®iÒu tra 25 hé, trong ®ã pháng vÊn s©u 4 hé. Ngoµi ra cßn pháng vÊn theo nhãm; ®iÒu tra hé theo c¸c mÉu phiÕu ®iÒu tra. Canh t¸c n−¬ng rÉy vµ vÊn ®Ò an ninh l−¬ng thùc... Nghiªn cøu sö dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n cã sù tham gia cña ng−êi d©n (PRA). 3. KÕT QU¶ NGHI£N CøU Vµ TH¶O LUËN 3.1. Canh t¸c n−¬ng rÉy vµ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn cña ng−êi Th¸i t¹i b¶n Piªng Ph«, x· Phµ §¸nh 3.1.1. S¶n xuÊt n−¬ng rÉy §Êt n−¬ng hÇu hÕt n»m trªn c¸c qu¶ ®åi kh¸ dèc. HÖ thèng c©y trång trªn ®Êt n−¬ng t−¬ng ®èi phong phó: lóa, ng«, chuèi, s¾n, rau, b«ng...Lóa n−¬ng th−êng ®−îc trång trªn cao, gieo mét n¨m hoÆc 2 n¨m bá hãa 2-3 n¨m, khi c©y bíp bíp ®· phñ xanh tèt, t¹o nªn líp th¶m môc kh¸ tèt th× míi ®èt vµ gieo l¹i. Lóa n−¬ng th−êng gieo vµo th¸ng 5 (©m lÞch), khi mïa m−a b¾t ®Çu, vµ chia lµm 3 ®ît, mçi ®ît c¸ch nhau tõ 5 ®Õn 7 ngµy. C¸c gièng lóa ®−îc gieo ®Òu lµ c¸c gièng lóa n−¬ng ®Þa ph−¬ng, lóa nÕp lµ chñ yÕu, lóa tÎ gieo Ýt h¬n. Lóa ®−îc gieo b»ng trØa, kiÓu chäc lç bá h¹t. TrØa chäc s©u kho¶ng 2-3 cm, 5-7 h¹t gièng ®−îc bá vµo 1 hèc. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c hèc lµ 40 x 30cm. H¹t gièng kh«ng cÇn lÊp ®Êt, v× sau ®ã cã m−a, n−íc m−a ch¶y sÏ mang theo ®Êt bét lÊp h¹t ®i. ChÝnh v× vËy viÖc x¸c ®Þnh thêi ®iÓm trØa h¹t lµ rÊt quan träng. V× nÕu sau trØa kho¶ng 5-7 ngµy cã m−a, h¹t sÏ ®−îc lÊp ®Êt vµ n¶y mÇm tèt, cßn kh«ng h¹t sÏ n»m ®ã, kh«ng n¶y mÇm ®−îc, hoÆc n¶y mÇm th−a thít, n¨ng suÊt gi¶m. §Ó tr¸nh kiÕn, chim lµm mÊt h¹t, n«ng d©n cã kinh nghiÖm sö dông n−íc xµ phßng lo·ng, hoÆc thuèc tÈy mµn, chèng muçi mµ y tÕ th−êng dïng, ®Ó trén vµo h¹t tr−íc khi gieo. Khi c©y lóa ®· cã 3-4 l¸ n«ng d©n b¾t ®Çu lµm cá b»ng c¸c c«ng cô cÇm tay, võa diÖt cá, võa xíi x¸o, vun ®Êt vµo gèc. ë Piªng Ph« n«ng d©n th−êng lµm cá vµ ch¨m sãc tèt nh− vËy 3-4 lÇn, do vËy lóa kh¸ tèt. N¨ng suÊt b×nh qu©n ®¹t 2-2,5 tÊn/ha (B¶ng 1). Víi s¶n xuÊt lóa n−¬ng nh− vËy, hÇu hÕt c¸c hé d©n ®Òu ®ñ g¹o ¨n, trõ phi thêi tiÕt bÊt thuËn nh− kh« h¹n qu¸ møc x¶y ra vµo n¨m 1998 hoÆc 2000. B¶ng 1. HÖ thèng c©y trång trªn n−¬ng rÉy cña ng−êi Th¸i t¹i b¶n Piªng Ph« ChØ tiªu Lóa Ng« Chuèi S¾n Rau B«ng Thêi vô gieo, trång (Theo ©m lÞch) Th¸ng 5: Trµ sím, trµ gi÷a, trµ muén (mçi trµ c¸ch nhau 5-7 ngµy) Th¸ng 4 - 5 Th¸ng 2- 3, sau 2-3 n¨m míi trång l¹i Th¸ng 3 -4 Th¸ng 4-5 Th¸ng 4 Gièng §Þa ph−¬ng (lóa nÕp lµ chÝnh) Ng« lai (chñ yÕu). Ng« ®Þa ph−¬ng (Ýt) Chuèi t©y, gièng ®Þa ph−¬ng Gièng ®Þa ph−¬ng C¶i, ®Ëu c« ve, hµnh, tái, ít cay... Tr−íc ®©y gièng ®Þa ph−¬ng, nay gièng míi Thêi gian thu ho¹ch Th¸ng 8 - th¸ng 9 Th¸ng 8- th¸ng 9 Quanh n¨m Sau trång 2-3 n¨m Th¸ng 5 - th¸ng 10 Th¸ng 11-12 N¨ng suÊt, thu nhËp 2,0- 2,5 tÊn/ha 4-4,5 tÊn/ha 150.000-200.000 ®/th¸ng 75-80 tÊn/ha 1 triÖu ®/n¨m - Sö dông Lµm l−¬ng thùc B¸n: 2000- 2200 ®/kg B¸n 1 th¸ng 2 lÇn (r»m vµ 1) Ch¨n nu«i lîn, gµ... ¡n vµ b¸n KÐo sîi dÖt v¶i cho gia ®×nh Ph©n bè theo chiÒu cao cña ®åi Trªn cao vµ vïng gi÷a Vïng gi÷a §Êt dèc ®¸ Vïng gi÷a vµ thÊp Vïng thÊp Vïng thÊp TrÇn Danh Thin Nguån: §iÒu tra th¸ng 1-2007 Ghi chó: Quy ®æi diÖn tÝch vµ n¨ng suÊt: Ng« lai gieo 24 kg gièng/ha, lóa 60 kg/ha; 1 bao lóa = 40kg; 1 bao ng« = 40 kg; S¾n 15000 gèc/ha. Ng« n−¬ng th−êng ®−îc gieo ë phÇn ®Êt gi÷a, kÕ víi lóa n−¬ng, Tuy nhiªn còng cã tr−êng hîp v¹t lóa vµ ng« lu©n chuyÓn hoÆc xen kÏ nhau trªn cïng mét ®é cao. Ng« còng ®−îc gieo trong th¸ng 4 - 5, khi mïa m−a b¾t ®Çu. Tr−íc n¨m 2003, n«ng d©n sö dông c¸c gièng ng« nÕp ®Þa ph−¬ng, chÊt l−îng ngon, chèng chÞu tèt, nh−ng n¨ng suÊt thÊp. HiÖn nay, c¸c gièng nµy cßn ®−îc gieo trång rÊt Ýt, thay vµo ®ã lµ gièng ng« lai do huyÖn ®−a xuèng, n¨ng suÊt cao. Ng« còng th−êng gieo 1-2 n¨m bá hãa 2-3 n¨m míi gieo l¹i. Ng« s¶n xuÊt ra hÇu hÕt ®−îc b¸n víi gi¸ 2000-2200 ®/kg. Th−¬ng l¸i vµo tËn b¶n ®Ó mua. §©y còng lµ mét trong nh÷ng nguån thu ®¸ng kÓ ë Piªng Ph«, gióp ng−êi d©n t¨ng thu nhËp, mua g¹o khi thiÕu. Tuy nhiªn ®Ó s¶n xuÊt ng« lai bÒn v÷ng cÇn chó ý båi d−ìng ®Êt, th«ng qua c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt nh−: kÐo dµi thêi gian bá hãa, bãn ph©n, c©y ph©n xanh hä ®Ëu che phñ vµ båi d−ìng ®Êt trong thêi kú bá hãa... S¾n còng lµ c©y l−¬ng thùc ®−îc trång trªn n−¬ng, tuy nhiªn th−êng ®−îc trång ë phÇn thÊp h¬n so víi lóa vµ ng«. HÇu nh− c¸c hé trong b¶n ®Òu trång s¾n, nh−ng víi quy m« kh¸c nhau. TÊt c¶ ®Òu sö dông gièng ®Þa ph−¬ng. S¾n ®−îc trång trång th¸ng 3-4 (©m lÞch), kh«ng bãn ph©n, víi mËt ®é kho¶ng 15000 gèc/ha. Sau trång 2-3 n¨m míi thu ho¹ch, n¨ng suÊt b×nh qu©n ®¹t 6-7 kg/gèc. S¾n còng th−êng bá hãa sau 2-3 n¨m míi trång l¹i. S¾n ë Piªng Ph« hÇu hÕt ®−îc sö dông cho ch¨n nu«i lîn vµ gia cÇm. Chuèi lµ mét trong sè c¸c c©y hµng hãa quan träng cña ng−êi Th¸i ë Piªng Ph«. Chuèi th−êng ®−îc trång ë phÇn gi÷a vµ phÇn thÊp cña ®åi, ®Æc biÖt trªn c¸c ®åi dèc ®¸. Chuèi ®−îc trång xen vµo gi÷a c¸c hèc ®¸, võa tËn dông ®−îc lo¹i ®Êt nµy, võa chèng ®æ tèt h¬n do dùa vµo v¸ch ®¸ dèc ch¾n giã. HÇu hÕt gièng chuèi ®−îc trång ë ®©y lµ gièng chuèi t©y ®Þa ph−¬ng qu¶ ng¾n. Chuèi th−êng ®−îc trång trong th¸ng 2 -3 (©m lÞch) víi kho¶ng c¸ch 5 x 5m, trång mét lÇn thu ho¹ch 3-4 n¨m, sau ®ã míi trång l¹i. Chuèi ®−îc thu ho¹ch quanh n¨m, vµ ®−îc b¸n 2 lÇn trong th¸ng ( mång 1 vµ ngµy r»m). Th−¬ng l¸i vµo tËn ®Çu b¶n ®Ó mua. §©y còng lµ mét nguån thu hµng th¸ng rÊt ®¸ng kÓ tõ n−¬ng rÉy cña ng−êi Th¸i ë Piªng Ph«. B¶ng 2. KÕt qu¶ ®iÒu tra canh t¸c trªn n−¬ng mét sè hé ®¹i diÖn cña b¶n Piªng Ph« n¨m 2006 Tªn chñ hé Lóa Ng« S¾n Chuèi Rau B«ng 1. Kha V¨n Hïng (35) 2,1 tÊn (®ñ ¨n) 1,5 tÊn (b¸n 2.200®/kg) 150 gèc (ch¨n nu«i) 400 hèc (b¸n 350.000®/th¸ng) 2 v¹t (¨n, b¸n 80.000®/th¸ng) - 2. L« V¨n NghÜa (33) 1,9 tÊn (®ñ ¨n) 1,5 tÊn (b¸n 2.200®/kg) 400 gèc (ch¨n nu«i) 350 hèc (b¸n 250.000®/th¸ng) 1 v¹t (¨n, b¸n, 100.000®/th¸ng) - 2. L−¬ng V¨n BÝnh (41) 2,3 tÊn (®ñ ¨n) 1,0 tÊn (b¸n 2.200®/kg) 1000 gèc (ch¨n nu«i) 1000 hèc (b¸n 350.000®/th¸ng) 2 v¹t (¨n, b¸n 80-100 ngh×n ®/th¸ng) Cã trång 4. L−¬ng V¨n Phãng (55) * 3,3 tÊn, 2 vô (thõa 3-4 t¹) 0,5 tÊn (B¸n 2.200®/kg) 200 gèc (ch¨n nu«i) 120 hèc (b¸n 150.000®/th¸ng) - Cã trång 5. Hoµng §×nh Thiªn (72) 2,4 tÊn (®ñ ¨n) 0,7 tÊn (b¸n 100 gèc (ch¨n nu«i) 70 hèc (b¸n 2 v¹t (¨n, b¸n 50- 100 ngh×n ®/th¸ng Cã trång Canh t¸c n−¬ng rÉy vµ vÊn ®Ò an ninh l−¬ng thùc... 2.200®/kg) 200.000®/th¸ng) Nguån: §iÒu tra 1-2007 Ghi chó: * Cã mét hé duy nhÊt trång lóa n−íc. Rau trång trªn n−¬ng lµ h×nh thøc canh t¸c n−¬ng rÉy kh¸ phæ biÕn cña ng−êi Th¸i t¹i Piªng Ph« tõ nh÷ng n¨m 80-90 ®Õn nay. Rau th−êng ®−îc trång vµo ®Çu mïa m−a (th¸ng 5 ©m lÞch). C¸c lo¹i rau truyÒn thèng ®−îc trång ë ®©y lµ rau c¶i, hµnh, tái. rau th¬m vµ ®Ëu c« ve. Tuy nhiªn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y th× ít cay ®−îc coi lµ c©y rau cã hiÖu qu¶ cao trªn n−¬ng, ®Æc biÖt trång trªn ®Êt dèc ®¸. ít ®−îc thu vµ ®ãng t−¬i vµo tói nilon, 1kg/tói, b¸n t¹i chî M−êng xÐn víi gi¸ 10.000®/tói. C©y b«ng sîi th−êng ®−îc trång r¶i r¸c quanh c¸c n−¬ng ng« hoÆc s¾n ë d−íi ch©n ®åi. C©y b«ng ph¸t triÓn tèt trong ®iÒu kiÖn ë ®©y. Trång b«ng, dÖt v¶i còng gióp cho ng−êi d©n gi¶m bít ®−îc nh÷ng chi phÝ trong cuéc sèng vµ tËn dông ®−îc c¸c nguån lao ®éng lóc n«ng nhµn. Nh− vËy ë Piªng Ph«, ng−êi Th¸i canh t¸c n−¬ng rÉy víi nh÷ng s¶n phÈm ®a d¹ng mang tÝnh hµng ho¸ ®· c¬ b¶n gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò thiÕu l−¬ng thùc. Ngoµi lóa n−¬ng ra, chuèi, ng« vµ rau ®· lµ nh÷ng nguån thu quan träng cho c¸c hé, gãp phÇn rÊt tÝch cùc vµo viÖc æn ®Þnh l−¬ng thùc cho ng−êi d©n, h¹n chÕ nh÷ng rñi ro trong s¶n xuÊt, ®Æc biÖt vµo nh÷ng n¨m kh« h¹n lóa n−¬ng bÞ thÊt b¸t. VÒ qu¶n lý vµ khai th¸c ®Êt n−¬ng rÉy, b¶n Piªng Ph« ®· cã h−¬ng −íc quy ®Þnh ®Êt n−¬ng rÉy cña gia ®×nh nµo kh«ng lµm n÷a th× ph¶i ®Ó cho ng−êi kh¸c lµm, chø kh«ng ®−îc gi÷ mµ kh«ng lµm. C¸ch qu¶n lý ®Êt trªn c¬ së céng ®ång nh− vËy ®· thÓ hiÖn tÝnh ®oµn kÕt, t−¬ng trî lÉn nhau gi÷a c¸c hé trong b¶n, gióp ®ì nhau cïng ph¸t triÓn kinh tÕ. §©y còng lµ mét nÐt v¨n hãa rÊt tèt cña ng−êi Th¸i ë Piªng Ph«, gãp phÇn h¹n chÕ c¸i ®ãi x¶y ra trong b¶n. 3.1.2. S¶n xuÊt v−ên nhµ, ao vµ chuång tr¹i HÇu hÕt c¸c hé trong b¶n ®Òu cã v−ên nhµ trång c©y ¨n qu¶ vµ rau. C¸c lo¹i c©y ¨n qu¶ chÝnh ®−îc trång quanh nhµ lµ: me, xoµi, mÝt, khÕ, trøng gµ, æi lai, t¸o. Trong ®ã ®Æc biÖt lµ c©y me, lo¹i c©y rÊt thÝch hîp ®èi víi vïng ®Êt nµy. Th−êng chØ sau trång 4-5 n¨m lµ cho thu ho¹ch. B×nh qu©n mét c©y me 5 n¨m tuæi trë lªn cho thu ho¹ch kho¶ng 500.000®/n¨m. Me th−êng ®−îc thu ho¹ch qu¶ vµo th¸ng 1-2 (d−¬ng lÞch). Ng−êi Th¸i ë Piªng Ph« th−êng ®em me ra thÞ trÊn M−êng Xen ®Ó b¸n, hoÆc th−¬ng l¸i vµo v−ên ®Ó mua. B¶ng 3. S¶n xuÊt v−ên, ao, chuång ë b¶n Piªng Ph«, x· Phµ §¸nh V−ên (c©y) Chuång (con) Tªn chñ hé Me Trøng gµ Xoµi MÝt KhÕ, æi Bß Lîn Gµ, vÞt Ao (m2) 1. Kha V¨n Hïng (35) 3 2 1 2 3 8 8 12 600 2. L« V¨n NghÜa (33) 5 4 4 3 5 6 4 10 300 2. L−¬ng V¨n BÝnh (41) 10 4 30 8 8 11 6 16 300 4. L−¬ng V¨n Phãng (55) * 3 2 3 2 1 8 4 18 100 5. Hoµng §×nh Thiªn (72) 5 10 15 3 3 13 4 13 300 Nguån: §iÒu tra hé 1-2007 Ghi chó *: Gia ®×nh duy nhÊt cã nu«i tr©u: 3 con tr©u v× lµm lóa n−íc. TrÇn Danh Thin HÇu hÕt c¸c hé trong b¶n ®Òu cã v−ên rau, cã thÓ quanh nhµ hoÆc ven suèi. Rau v−ên bao gåm nhiÒu lo¹i nh− rau c¶i, xµ l¸ch, rau mïi, th×a lµ, ®Ëu c«ve... trong ®ã rau c¶i vµ ®Ëu c«ve lµ phæ biÕn. Rau v−ên, ngoµi viÖc sö dông trong c¸c b÷a ¨n hµng ngµy, cßn ®−îc b¸n, vµ còng ®−îc coi lµ mét nguån thu cho c¸c hé. §µo ao th¶ c¸ ®−îc ng−êi Th¸i ë Piªng Ph« rÊt chó ý ph¸t triÓn ®Ó tËn dông nguån n−íc cña con suèi Léi ch¶y qua b¶n. HÇu nh− tÊt c¶ c¸c hé trong b¶n ®Òu cã ao th¶ c¸ n»m ë ven suèi. Nh÷ng n¨m tr−íc ®©y, do nguån n−íc suèi s¹ch, c¸ nu«i ph¸t triÓn tèt, nªn ao còng ®· trë thµnh nguån thu ®¸ng kÓ (B¶ng 3). Suèi cßn ®−îc ng−êi d©n trong b¶n sö dông ®Ó ch¹y c¸c m¸y thñy ®iÖn nhá. HÇu nh− tÊt c¶ c¸c hé trong b¶n ®Òu cã ®iÖn th¾p s¸ng b»ng nguån ®iÖn n−íc nµy. Bªn c¹nh ®ã, suèi cßn lµ nguån thñy s¶n kh¸ phong phó cña ng−êi d©n, vµ ®¸nh b¾t thñy s¶n ®· trë thµnh c«ng viÖc kh¸ phæ biÕn ë ®©y. Nh− vËy, suèi ®· mang l¹i nh÷ng nguån lîi rÊt ®¸ng kÓ cho ng−êi Th¸i ë b¶n Piªng Ph«. TÊt nhiªn, ®Ó duy tr× ®−îc nguån n−íc quanh n¨m nµy, rõng cã vai trß quyÕt ®Þnh. VÒ ch¨n nu«i, bß vµ lîn lµ hai lo¹i gia sóc quan träng nhÊt cña ng−êi Th¸i ë Piªng Ph« (B¶ng 3). HÇu hÕt c¸c hé trong b¶n ®Òu cã ®µn bß tõ 5 ®Õn trªn 10 con, mçi hé ®Òu nu«i 1-4 con bß mÑ ®Ó t¹o gièng, cßn l¹i lµ bß thÞt, nu«i ®Ó b¸n hµng n¨m. §©y lµ nguån thu rÊt ®¸ng kÓ cña ng−êi d©n. Lîn ë ®©y ®−îc nu«i nhèt trong chuång vµ ®−îc ch¨m sãc kh¸ tèt. B×nh qu©n mçi hé hµng n¨m b¸n tõ 4 ®Õn 6 con. S¾n, c¸m g¹o vµ mét phÇn nhá ng« ®−îc sö dông lµm thøc ¨n cho lîn. Thu nhËp gia ®×nh hµng n¨m tõ ch¨n nu«i lîn lµ ®¸ng kÓ. 3.1.3. Khai th¸c tµi nguyªn rõng B¶n cã 150 ha rõng phßng hé. §©y lµ nguån lîi ®¸ng kÓ cña b¶n. Tuy nhiªn, do canh t¸c n−¬ng rÉy ®a d¹ng s¶n phÈm, kÕt hîp víi ch¨n nu«i, ao vµ v−ên nh− ®· nãi ë trªn, th× søc Ðp cña ng−êi d©n lªn rõng ®−îc gi¶m ®i ®¸ng kÓ. Tr−íc hÕt rõng cung cÊp cñi ®un cho ng−êi d©n. Theo h−¬ng −íc cña b¶n, th× ng−êi d©n chØ ®−îc lÊy cñi kh« ë rõng ®Ó ®un nÊu, chø kh«ng ®−îc b¸n. Ngoµi cñi ra, rõng cßn cung cÊp cho ng−êi d©n c¸c s¶n phÈm kh¸c nh− m¨ng vµ c¸c lo¹i rau rõng kh¸c nh−: rau m× chÝnh, l¸ lèt, rau m¸, cï lu... Tuy nhiªn, nh÷ng s¶n phÈm nµy còng chØ sö dông ®Ó ¨n, chø kh«ng ®−îc coi lµ nguån thu nhËp cña ng−êi Th¸i ë Piªng Ph«. Gç lµm nhµ, theo h−¬ng −íc cña b¶n, nÕu gia ®×nh nµo cã nhu cÇu th× ph¶i lµm ®¬n vµ ®−îc b¶n ®ång ý míi ®−îc khai th¸c, kh«ng mét ai ®−îc phÐp tù ý khai th¸c ®Ó b¸n. Qu¶n lý rõng céng ®ång ë ®©y tá ra rÊt cã hiÖu qu¶. 3.2. Canh t¸c n−¬ng rÉy vµ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn cña ng−êi Kh¬ Mó t¹i b¶n B×nh S¬n 1, x· Tµ C¹ 3.2.1. Canh t¸c n−¬ng rÉy HÖ thèng c©y trång trªn n−¬ng rÉy cña ng−êi Kh¬ Mó t¹i b¶n B×nh S¬n 1 kh¸ ®¬n gi¶n, hoµn toµn lµ c¸c c©y l−¬ng thùc, kh«ng cã c¸c c©y hµng hãa nh− ë b¶n ng−êi Th¸i t¹i Piªng Ph« (B¶ng 4). Lóa n−¬ng ë ®©y th−êng ®−îc gieo lµm 2 ®ît. Lóa tÎ th−êng ®−îc gieo Ýt h¬n lóa nÕp. Lóa th−êng ®−îc gieo 1-2 n¨m, sau bá hãa 2-3 n¨m míi gieo l¹i. Quan s¸t ®Êt n−¬ng sau bá hãa 2 n¨m cña b¶n B×nh S¬n 1 thÊy hÇu hÕt lµ c¸c loµi cá lau, sËy ph¸t triÓn, rÊt Ýt thÊy c©y bíp bíp nh− ë Piªng Ph«. Cã thÓ ®©y lµ biÓu hiÖn rÊt kh¸c nhau gi÷a 2 vïng ®Êt. Lóa n−¬ng ë ®©y ®−îc gieo dµy h¬n ë Piªng Ph«. KÕt qu¶ quan s¸t t¹i n−¬ng rÉy cho thÊy kho¶ng c¸ch gieo h¹t ë B×nh S¬n 1 th−êng lµ 30 x 25 cm, cßn ë Piªng Ph« lµ 40 x 30cm. Cã thÓ ®©y lµ mét tËp qu¸n canh t¸c n−¬ng rÉy cña ng−êi Kh¬ Mó ë B×nh S¬