Đề tài Biện pháp giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh chậm phát triển trí tuệ học hoà nhập

1 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn ñề tài........................................................................................... 1 2. Mục ñích nghiên cứu .................................................................................... 3 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ............................................................. 3 3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình giáo dục cho học sinh CPTTT ............. 3 3.2. Đối tượng nghiên cứu: Biện pháp giáo dục hành vi giao tiếp cho hs CPTTT học hòa nhập. ................................................................................................... 3 4. Phạm vi nghiên cứu ...................................................................................... 3 5. Giả thuyết khoa học...................................................................................... 3 6. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 3 7. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 4 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận ................................................... 4 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn ................................................ 4 7.2.1. Phương pháp quan sát sư phạm .............................................................. 4 7.2.2. Phương pháp ñiều tra bằng Ankets ......................................................... 4 7.2.3. Phương pháp thống kê toán học.............................................................. 4 8. Cấu trúc khóa luận ....................................................................................... 5 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HÀNH VI GIAO TIẾP CHO HỌC SINH CHẬM PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ ............................. 7 1.1. Tổng quan vấn ñề nghiên cứu ................................................................... 7 1.1.1. Trên thế giới ............................................................................................ 7 1.1.2. Ở Việt Nam .............................................................................................. 8 1.2. Một số khái niệm cơ bản ........................................................................... 9 1.2.1. Trẻ CPTTT............................................................................................... 9 1.2.2. Hành vi giao tiếp.................................................................................... 10 1.2.3. Giao tiếp tổng thể ................................................................................... 11 1.2.4. Quá trình giáo dục hành vi giao tiếp ..................................................... 12 2 1.2.5. Giáo dục hòa nhập................................................................................. 12 1.3. Khái quát về ñặc ñiểm phát triển của trẻ CPTTT ................................. 12 1.3.1. Đặc ñiểm cảm giác, tri giác của trẻ CPTTT........................................... 12 1.3.2. Đặc ñiểm chú ý ...................................................................................... 12 1.3.3. Đặc ñiểm trí nhớ .................................................................................... 13 1.3.4. Đặc ñiểm tư duy ..................................................................................... 13 1.3.5. Đặc ñiểm ngôn ngữ................................................................................ 14 1.3.6. Đặc ñiểm phát triển tình cảm................................................................. 16 1.4. Giáo dục hòa nhập cho trẻ CPTTT......................................................... 17 1.4.1. Những ưu ñiểm của giáo dục hòa nhập ................................................ 17 1.4.2. Bản chất của giáo dục hòa nhập ........................................................... 19 1.4.3. Môi trường giáo dục hòa nhập trẻ CPTTT ............................................ 20 1.5. Giáo dục hành vi giao tiếp của trẻ CPTTT trong lớp học hòa nhập ..... 21 1.5.1. Những dấu hiệu của hành vi giao tiếp có văn hóa ................................ 21 1.5.2. Mức ñộ biểu hiện hành vi giao tiếp của trẻ CPTTT .............................. 22 1.5.2.1. Hình thức giao tiếp .............................................................................. 22 1.5.2.2. Mức ñộ giao tiếp ................................................................................. 22 1.5.2.3. Mức ñộ CPTTT của trẻ và vấn ñề giao tiếp của chúng ......................... 23 1.5.3. Phương tiện hỗ trợ giao tiếp .................................................................. 26 1.5.3.1. Các loại phương tiện hỗ trợ giao tiếp ................................................... 26 1.5.3.2. Mục ñích sử dụng các phương tiện hỗ trợ giao tiếp hỗ trợ tính tự quyết của trẻ ..................................................................................................................... 27 1.5.4. Biện pháp giáo dục hành vi giao tiếp cho HS CPTTT........................... 29 1.5.4.1. Nguyên tắc sử dụng các biện pháp ñể ñảm bảo tính giáo dục ............... 29 1.5.4.2. Các biện pháp hình thành kĩ năng giao tiếp, hành vi giao tiếp .............. 30 Chương 2: THỰC TRẠNG GIÁO DỤC HÀNH VI GIAO TIẾP CHO HỌC SINH CHẬM PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ Ở CÁC TRƯỜNG TIỂU HỌC TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN LIÊN CHIỂU – ĐÀ NẴNG............................................... 33 2.1. Khái quát ñịa bàn khảo sát ..................................................................... 33 3 2.2. Quá trình nghiên cứu .............................................................................. 34 2.3. Phương pháp khảo sát ............................................................................. 34 2.4. Thực trạng giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT ở các trường tiểu học trên ñịa bàn quận Liên Chiểu – Đà Nẵng........................................ 35 2.4.1. Đặc ñiểm trẻ CPTTT học hòa nhập trên ñịa bàn quận Liên Chiểu – Đà Nẵng ................................................................................................................ 35 2.4.2. Những hành vi giao tiếp của trẻ CPTTT ............................................... 36 2.4.2.1. Hành ñộng chào hỏi – Tạm biệt ........................................................... 36 2.4.2.2. Hành vi thể hiện sự xin phép................................................................ 37 2.4.2.3. Hành vi thể hiện sự biết lỗi .................................................................. 38 2.4.2.4. Hành vi thể hiện sự giúp ñỡ ................................................................. 39 2.4.2.5. Hành vi tham gia hội thoại .................................................................. 39 2.4.3. Thực trạng nhận thức, phương pháp của giáo viên về GD HV GT cho trẻ CPTTT học hòa nhập ...................................................................................... 41 2.4.3.1. Nhận thức, thái ñộ của giáo viên về vai trò, ý nghĩa giáo dục , hành vi giáo tiếp của t rẻ CPTTT học hòa nhâp .................................................................... 41 2.4.3.2. Hiểu biết của giáo viên về mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện hỗ trợ giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT ..................................... 41 2.4.3.3. Nhận thức của giáo viên về môi trường giao tiếp của học sinh CPTTT 50 2.4.3.4. Những kì vọng của GV về trẻ CPTTT.................................................. 51 2.4.3.5. Những kinh nghiệm giảng dạy ñể phát triển hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT ............................................................................................................. 51 2.5. Kết luận chương 2.................................................................................... 52 Chương 3: PHƯƠNG PHÁP GIÁO DỤC HÀNH VI GIAO TIẾP CHO HỌC SINH CHẬM PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ HỌC HÒA NHẬP ........................... 54 3.1. Những nguyên tắc cơ bản ñịnh hướng việc ñề xuất các biện pháp giáo dục hành vi giao tiếp cho trẻ CPTTT học hòa nhập ............................................ 54 3.1.1. Giáo dục xuất phát từ cuộc sống thực của trẻ ñể tổ chức chính cuộc sống ñó và sử dụng cuộc sống ñó ñể giáo dục trẻ em............................................... 55 4 3.1.2. Quá trình chuyển nội dung giáo dục thành phẩm chất, nhân cách của trẻ em là quá trình trẻ tự hoạt ñộng ñể tạo ra hành vi cho mình dưới sự tổ chức, ñiều khiển của nhà giáo dục ................................................................................... 56 3.1.3. Quá trình hình thành hành vi giao tiếp ñược phát triển theo hướng thống nhất giữa giáo dục hình thức biểu hiện bên ngoài và giáo dục phẩm chất tâm lý bên trong của trẻ.............................................................................................. 57 3.1.4. Bình thường hóa.................................................................................... 57 3.2. Các biện pháp giáo dục hành vi giáo tiếp cho trẻ CPTTT ..................... 58 3.2.1. Biện pháp 1: Tổ chức cho trẻ ñàm thoại về các chuẩn mực hành vi giao tiếp ................................................................................................................... 58 3.2.2. Biện pháp 2: Tổ chức cho trẻ luyện tập hành vi giao tiếp trong trò chơi ñóng vai có chủ ñề ........................................................................................... 61 3.2.3. Biện pháp 3: Sử dụng luật chơi giúp trẻ tự ñiều chỉnh hành vi giao tiếp67 3.2.4. Biện pháp 4: Tạo dư luận, tập thể ñối với việc thực hiện các hành vi giao tiếp của trẻ ....................................................................................................... 68 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................................ 71 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 74 5 DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Cụm từ GDHVGT Giáo dục hành vi giao tiếp HS Học sinh CPTTT Chậm phát triển trí tuệ HS BT Học sinh bình thường GDHN Giáo dục hòa nhập HS CPTTT Học sinh chậm phát triển trí tuệ 6 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn ñề tài Giao tiếp có vai trò rất lớn trong ñời sống xã hội. Con người sống trên ñời phải có gia ñình, bạn bè, người thân và xã hội. Chúng ta sống ñược với nhau, hiểu nhau ñều phải thông qua giao tiếp. Giao tiếp có rất nhiều biểu hiện khác nhau: có thể bằng ngôn ngữ nói, bằng cử chỉ, ñiệu bộ, nét mặt, bằng sự vuốt ve âu yếm. Giao tiếp cũng có thể thông qua bằng một món quà, một bó hoa hay một tấm bưu thiếp ñơn giản. Tất cả những hành ñộng ñó ñều thể hiện sự giao tiếp của con người. Vì vậy ở bất cứ ñâu vẫn thấy có sự xuất hiện của giao tiếp. Giao tiếp giúp con người tồn tại và phát triển. Trẻ em cũng có sự giao tiếp. Các em giao tiếp ñể tìm hiểu về thế giới xung quanh, thể hiện yêu cầu, ñòi hỏi của mình ñối với cha mẹ hay sự vui chơi, ñùa nghịch ñối với bạn bè cũng là giao tiếp. Giao tiếp giúp các em hiểu ñược về thế giới xung quanh về phong tục, tập quán, văn hoá của dân tộc. Từ ñó các em sẽ áp dụng vào cuộc sống một cách có hiệu quả, phù hợp với các chuẩn mực xã hội. Đã có rất nhiều nghiên cứu về giao tiếp của trẻ em ñặc biệt là lứa tuổi 5 – 6 tuổi. Các nghiên cứu ñề cập ñến các vấn ñề như: “Hình thành hành vi giao tiếp có văn hoá cho trẻ 5 – 6 tuổi” (tạp chí giáo dục, 2001), “Những phương hướng và biện pháp giáo dục hành vi giao tiếp có văn hoá cho trẻ 5 tuổi” (kỉ yếu hội nghị khoa học, ĐHSP Hà Nội, 2000),… Giao tiếp rất quan trọng và cần thiết ñối với trẻ em. Nó lại càng cần thiết và quan trọng hơn ñối với trẻ chậm phát triển trí tuệ (CPTTT). Trẻ CPTTT khả năng giao tiếp rất kém. Các em thường bị ñộng trước những tác ñộng, những kích thích giao tiếp bên ngoài. Vấn ñề giao tiếp của trẻ CPTTT cũng ñã ñược rất nhiều nhà khoa học nghiên cứu và hiện nay ñã áp dụng thành công ở nhiều nước trên thế giới. Ở Việt Nam các giáo trình cũng ñã ñược dịch ra tiếng Việt ñể nhiều người có thể ñọc và vận dụng. Có những giáo trình dạy cho giáo viên, phụ huynh cách giao tiếp với trẻ CPTTT ñể cho các em phát triển tốt khả năng giao tiếp của mình ñể phục vụ cuộc sống như quyển Small Step (quyển 3) ñược dịch theo nguyên bản của Úc. Mặc 7 dù ñã có nhiều tài liệu dạy phương pháp giao tiếp với trẻ CPTTT nhưng thực tế nó vẫn chưa ñược triển khai, áp dụng thành công vào trẻ CPTTT. Nguyên nhân có thể là phương pháp chưa phù hợp hay áp dụng không ñúng ñối tượng chậm phát triển trí tuệ. Do ñó, nhiều trẻ CPTTT giao tiếp vẫn rất kém, thậm chí chỉ có thể nói ñược vài tiếng, những tiếng ñó lại không ñược rõ ràng. Hiện nay chính phủ ñã phê duyệt cho phép các trường tiểu học ñược phép dạy hoà nhập. Đó là hình thức học sinh khuyết tật học chung với học sinh bình thường ngay tại nơi trẻ sinh sống. Vì vậy ñã tạo ñiều kiện rất tốt cho trẻ CPTTT phát triển khả năng giao tiếp của mình. Khả năng giao tiếp của trẻ ñược cải thiện nhưng giao tiếp của HS CPTTT cũng không thể ñược như học sinh bình thường. Trẻ vẫn còn có những khiếm khuyết trong giao tiếp và những hành vi bất thường. Những hành vi ñó của các em cần phải ñược sự dạy dỗ, chỉ bảo nhiệt tình của giáo viên, nhà trường và gia ñình các em. Khối 1 là khối ñầu tiên của cấp tiểu học, là khối học nền tảng cho các lớp học tiếp theo. Khi ñược giáo dục tốt ở lớp 1 thì các em sẽ tạo ñà ñể phát triển ở các lớp tiếp theo. Học sinh mới từ mẫu giáo lên lớp 1, các em sẽ phải làm quen với cách học mới, những cách giao tiếp mới. Đây là ñiều khó khăn không chỉ học sinh bình thường mà cả học sinh CPTTT. Vì vậy cần phải giáo dục những hành vi nào, giáo dục như thế nào ñối với trẻ CPTTT ñể trẻ có thể có những hành vi giao tiếp ñúng ñắn. Địa bàn quận Liên Chiểu – Đà Nẵng là ñịa bàn chịu nhiều ảnh hưởng của chất ñộc màu da cam do chiến tranh ñể lại nên tỉ lệ HS CPTTT cũng thuộc loại cao của thành phố Đà Nẵng. Địa bàn có 13 trường tiểu học dạy hoà nhập trong ñó ñã có tới 109 trẻ khuyết tật ñược học hoà nhập và số trẻ CPTTT học hoà nhập là 83 trẻ. Giáo viên dạy hoà nhập ña số là giáo viên tiểu học bình thường ñược ñi tập huấn kiến thức về trẻ khuyết tật và về giáo dục hoà nhập nên chất lượng giáo dục hoà nhập là chưa cao. Giáo viên dạy hoà nhập ñã ñược tập huấn, học tập, bổ xung kiến thức, kinh nghiệm giáo dục trẻ CPTTT nhưng khi áp dụng vào thực tế thì kết quả không ñược như mong ñợi. Chính vì vậy, HS CPTTT mặc dù ñược học trong 8 trường hoà nhập nhưng khả năng giao tiếp, hành vi giao tiếp của các em vẫn còn hạn chế. Những phương pháp giáo dục của GV có thể là chưa phù hợp, cách vận dụng chưa ñúng ñối với các loại trẻ CPTTT. Với tất cả những lý do trên, kết hợp với mong muốn tìm ra biện pháp hữu hiệu nhất ñể có thể phát triển những hành vi giao tiếp phù hợp với văn hoá của Việt Nam, với ñặc ñiểm tâm sinh lý của trẻ CPTTT học hoà nhập tại ñịa phương, phương pháp dễ làm ñối với giáo viên dạy hoà nhập, phù hợp với ñiều kiện cơ sở vật chất của nhà trường nên tôi ñã chọn ñề tài: “Biện pháp giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh chậm phát triển trí tuệ học hoà nhập”. 2. Mục ñích nghiên cứu Nghiên cứu ñề tài này chúng tôi nhằm ñiều tra thực trạng giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT học hoà nhập ở các trường tiểu học trên ñịa bàn quận Liên Chiểu – Đà Nẵng và ñề ra một số biện pháp nâng cao chất lượng giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình giáo dục hoà nhập cho học sinh CPTTT 3.2. Đối tượng nghiên cứu: Biện pháp giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT học hoà nhập. 4. Phạm vi nghiên cứu Học sinh CPTTT khối lớp 1 học hoà nhập của các trường tiểu học trên ñịa bàn quận Liên Chiểu – Đà Nẵng. 5. Giả thuyết khoa học Vấn ñề giáo dục hành vi giao tiếp của HS CPTTT lớp 1 chưa ñược quan tâm ñúng mức, học sinh thường có những hành vi giao tiếp không phù hợp với ñặc ñiểm tâm sinh lý của trẻ ở lứa tuổi lớp 1. Những hành vi giao tiếp này giáo viên thường không quan tâm do chưa có biện pháp giáo dục phù hợp. Vì vậy, học sinh CPTTT có những hành vi giao tiếp tốt hơn khi có những biện pháp giáo dục phù hợp của người giáo viên. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu 9 - Nghiên cứu cơ sở lý luận về giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT - Nghiên cứu thực trạng giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT ở các trường tiểu học - Đề ra những biện pháp nâng cao chất lượng giáo dục hành vi giao tiếp cho học sinh CPTTT trong môi trường giáo dục hoà nhập. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Nghiên cứu, phân tích, tổng hợp, hệ thống hoá, khái quát hoá các nguồn tài liệu có liên quan ñến việc giáo dục trẻ khuyết tật nói chung và trẻ CPTTT nói riêng làm cơ sở lý luận cho ñề tài. Đó là các văn bản của Đảng và nhà nước, của ngành giáo dục và ñào tạo; Các sách về tâm lý học, giáo dục học, giáo dục ñặc biệt trong và ngoài nước; Các công trình nghiên cứu, báo cáo ñề tài các cấp, luận văn, báo cáo khoa học, các bài báo, Internet,… 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp quan sát sư phạm Sử dụng phương pháp này, chúng tôi nhằm tìm hiểu: Khả năng thể hiện thái ñộ, cử chỉ khi giao tiếp của trẻ CPTTT; Xem xét những hành vi giao tiếp thường thấy của trẻ CPTTT khi học hoà nhập; Đánh giá các hành vi giao tiếp của học sinh CPTTT trong môi trường giáo dục hoà nhập. 7.2.2. Phương pháp ñiều tra bằng Ankét Đây là phương pháp chính, chúng tôi nhằm tìm hiểu: Nhận thức, thái ñộ của giáo viên về giáo dục hành vi giao tiếp cho trẻ CPTTT; Các phương pháp, phương tiện của giáo viên khi giáo dục hành vi giao tiếp; Những khó khăn, những kinh nghiệm của giáo viên khi giáo dục hành vi giao tiếp cho trẻ CPTTT. 7.2.3. Phương pháp thống kê toán học Các phương pháp thống kê toán học ñược sử dụng ñể xử lý các kết quả nghiên cứu về ñịnh lượng như tính trung bình cộng, vẽ biểu ñồ, ñồ thị, xem xét kết quả nghiên cứu về tỉ lệ % các vấn ñề liên quan ñến công tác giáo dục trẻ CPTTT. 10 8. Cấu trúc khoá luận Ngoài phần mở ñầu, kết luận khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, khoá luận gồm có 3 chương nội dung chính. 11 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HÀNH VI GIAO TIẾP CHO HỌC SINH CHẬM PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ 1.1. Tổng quan vấn ñể nghiên cứu 1.1.1. Trên thế giới Các công trình nghiên cứu về hành vi giao tiếp của trẻ em rất ña dạng, dưới nhiều khía cạnh khác nhau như: Nghiên cứu ñặc ñiểm giao tiếp của trẻ em ( A.V. Đapôrôdet, M.I.Lixina, G.A.Uruntaeva,A.G.Ruxcaia,…) Theo ñó, trong suốt lứa tuổi tiểu học hình thành hai hình thức giao tiếp cơ bản: giao tiếp giữa trẻ em và người lớn và giao tiếp giữa trẻ em với bạn cùng tuổi và khác tuổi. Dựa vào ñộng cơ giao tiếp của trẻ M.I.Lixina và một số tác giả ñã hệ thống các dạng thức giao tiếp của trẻ em với người lớn và giao tiếp của trẻ em với trẻ em. Các tác giả Tara Winterton, David warden, Rae Pica quan tâm ñến vấn ñề hình thành kĩ năng giao tiếp cho trẻ nhỏ. Họ ñã chỉ ra những yếu tố cơ bản có ảnh hưởng ñến sự phát triển hành vi giao tiếp của trẻ nhỏ như: hoàn cảnh, môi trường, gia ñình, các cộng ñồng cũng như ñặc ñiểm cơ quan phát âm và trạng thái cơ thể trẻ. Theo họ, vấn ñề quan trọng là tìm kiếm, quan sát và sử dụng các yếu tố trên ñể luyện tập kĩ năng giao tiếp cho trẻ. Ngoài ra, họ còn ñề cao vai trò của môi trường giao tiếp ñối với việc giáo dục hành vi cho trẻ. Các tác giả L.M. sipisưna, O.V.Dairinxcaia,T.A.Nhicôlôva ñặc biệt quan tâm ñến xúc cảm, tình cảm trong quá trình hình thành hành vi giao tiếp có văn hoá cho trẻ và ñã ñưa ra phương pháp “cùng – xúc - cảm – trong – tình - huống”. Điều quan trọng ở ñây là nhà giáo dục phải biết ñặt m