Đề tài Các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự

më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi Thõa kÕ lµ mét quan hÖ ph¸p luËt phæ biÕn trong ®êi sèng x· héi. Trong giai ®o¹n hiÖn nay, khi sè l­îng vµ gi¸ trÞ tµi s¶n cña c¸ nh©n ngµy cµng ®a d¹ng, phong phó th× vÊn ®Ò thõa kÕ di s¶n còng n¶y sinh nhiÒu d¹ng tranh chÊp. Bé luËt d©n sù cña Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam n¨m 1995 quy ®Þnh c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc, nh­ng viÖc hiÓu vµ ¸p dông nh÷ng quy ®Þnh ®ã trong viÖc gi¶i quyÕt ph©n chia di s¶n thõa kÕ theo di chóc trªn thùc tÕ cßn nhiÒu bÊt cËp. Nh÷ng khã kh¨n th­êng ®­îc thÓ hiÖn trong viÖc x¸c ®Þnh ph¶i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn g× th× di chóc míi ®­îc coi lµ hîp ph¸p, ®iÒu kiÖn cña ng­êi lËp di chóc, ý chÝ cña ng­êi lËp di chóc, néi dung cña di chóc vµ h×nh thøc cña di chóc. Trong thùc tiÔn th× c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc cßn cã nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau, dÉn tíi viÖc nhËn ®Þnh vµ quyÕt ®Þnh kh«ng gièng nhau cña mét sè b¶n ¸n gi¶i quyÕt cïng mét vô ¸n tranh chÊp vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc. Do vËy, viÖc nghiªn cøu nh»m lµm râ nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù n¨m 1995 vµ Bé luËt d©n sù n¨m 2005 lµ ®¸p øng kÞp thêi nh÷ng ®ßi hái cña lý luËn vµ thùc tiÔn. Qua nghiªn cøu ®Ò tµi, t¸c gi¶ còng muèn x¸c ®Þnh ý nghÜa cña chÕ ®Þnh vÒ quyÒn thõa kÕ nãi chung vµ thõa kÕ theo di chóc nãi riªng. Víi viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi, t¸c gi¶ muèn hoµn thiÖn h¬n n÷a nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc, nh»m môc ®Ých n©ng cao h¬n n÷a hiÖu qu¶ ®iÒu chØnh cña nh÷ng quy ®Þnh nµy trong Bé luËt d©n sù. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi Còng nh­ thõa kÕ theo ph¸p luËt, thõa kÕ theo di chóc nãi chung vµ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc nãi riªng ®· ®­îc hÇu hÕt c¸c luËt gia, c¸c nhµ lËp ph¸p cña c¸c n­íc trªn thÕ giíi nghiªn cøu. Cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy r»ng, Bé luËt d©n sù cña c¸c n­íc ®Òu quy ®Þnh vÒ quyÒn ®Þnh ®o¹t b»ng di chóc cña chñ së h÷u tµi s¶n nh»m chuyÓn dÞch tµi s¶n cña m×nh cho ng­êi kh¸c. QuyÒn ®Þnh ®o¹t b»ng di chóc lµ quyÒn d©n sù ®­îc Nhµ n­íc b¶o hé, ®­îc ghi nhËn trong HiÕn ph¸p cña Nhµ n­íc ta vµ cña c¸c n­íc kh¸c trªn thÕ giíi. ë n­íc ta, viÖc nghiªn cøu vÒ thõa kÕ theo di chóc nãi chung vµ nghiªn cøu vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc nãi riªng ®· cã tõ xa x­a. Chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn nhiÒu bé luËt nh­: Bé luËt Hång §øc, Bé luËt Gia Long, D©n luËt B¾c kú, D©n luËt Trung Kú... Sau khi n­íc ViÖt Nam d©n chñ céng hßa ra ®êi, c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc còng ®· ®­îc c¸c nhµ lËp ph¸p nghiªn cøu, nh­ng nh÷ng quy ®Þnh ®ã cßn ®¬n gi¶n vµ ch­a ®Çy ®ñ. Trong sè c¸c lo¹i v¨n b¶n nµy, ®¸ng chó ý lµ Th«ng t­ sè 81-TATC ngµy 24-7-1981 cña Tßa ¸n nh©n d©n tèi cao h­íng dÉn gi¶i quyÕt tranh chÊp thõa kÕ (®óc kÕt tõ thùc tiÔn xÐt xö cña ngµnh Tßa ¸n nh©n d©n) vµ Ph¸p lÖnh Thõa kÕ ngµy 10-9-1990. ChØ khi Bé luËt d©n sù n¨m 1995 ®­îc ban hµnh th× vÊn ®Ò c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc míi ®­îc quy ®Þnh râ rµng h¬n. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn Bé luËt nµy, còng cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ph¶i trao ®æi. VÒ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c luËt gia: TÝnh ®Õn thêi ®iÓm hiÖn nay còng ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc nghiªn cøu vÒ thõa kÕ, nh­ng chØ cã mét sè Ýt c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thõa kÕ theo di chóc. §¸ng chó ý trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy, ph¶i kÓ ®Õn ®Ò tµi: "Thõa kÕ theo ph¸p luËt cña c«ng d©n ViÖt Nam tõ n¨m 1945 ®Õn nay" cña tiÕn sÜ Phïng Trung TËp; ®Ò tµi: "Thõa kÕ theo di chóc theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù ViÖt Nam" cña tiÕn sÜ Ph¹m V¨n TuyÕt; cuèn s¸ch: "Mét sè suy nghÜ vÒ thõa kÕ trong luËt d©n sù ViÖt Nam" cña tiÕn sÜ NguyÔn Ngäc §iÖn... Tuy nhiªn, nh÷ng c«ng tr×nh trªn kh«ng nghiªn cøu riªng vµ cã tÝnh hÖ thèng vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc. NhËn thøc ®­îc vÊn ®Ò nµy, t¸c gi¶ luËn v¨n ®· nghiªn cøu trong mét diÖn hÑp vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc ®Ó nh»m lµm s¸ng tá viÖc x¸c ®Þnh c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù n¨m 1995 vµ Bé luËt d©n sù n¨m 2005. Víi kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi: "C¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù" sÏ gióp c¸c c¬ quan lËp ph¸p ban hµnh c¸c v¨n b¶n d­íi luËt ®Ó hoµn thiÖn nh÷ng quy ®Þnh vÒ ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc, ®ång thêi gióp c¸c c¬ quan ¸p dông ph¸p luËt trong viÖc nhËn thøc ®óng ®¾n vµ toµn diÖn khi gi¶i quyÕt nh÷ng tranh chÊp vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc. 3. Ph¹m vi nghiªn cøu ®Ò tµi Néi dung cña luËn v¨n kh«ng nghiªn cøu toµn diÖn nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ thõa kÕ nãi chung vµ thõa kÕ theo di chóc nãi riªng, mµ chØ tËp trung nghiªn cøu vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc ®­îc quy ®Þnh trong Bé luËt d©n sù cña Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam n¨m 1995 vµ cã sù ®èi chiÕu víi nh÷ng quy ®Þnh t­¬ng øng trong Bé luËt d©n sù cña Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam n¨m 2005 (cã hiÖu lùc kÓ tõ ngµy 1-1-2006). Qua ®ã, t¸c gi¶ so s¸nh, ®èi chiÕu víi nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt tr­íc khi Bé luËt d©n sù ®­îc ban hµnh ®Ó lµm næi bËt tÝnh hiÖn ®¹i cña nh÷ng quy ®Þnh vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc trong Bé luËt d©n sù n¨m 1995 vµ Bé luËt d©n sù n¨m 2005. MÆt kh¸c, ®Ò tµi còng cã sù so s¸nh (ë diÖn hÑp) vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc ë c¸c n­íc nh­ NhËt B¶n, Céng hßa Ph¸p víi ViÖt Nam ®Ó lµm næi bËt nh÷ng nÐt ®Æc thï vµ tÝnh hiÖn ®¹i cña ph¸p luËt ViÖt Nam quy ®Þnh vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, mét sè c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt cã liªn quan ®Õn néi dung cña ®Ò tµi còng ®­îc t×m hiÓu nh­: N¨ng lùc ph¸p luËt d©n sù, n¨ng lùc hµnh vi d©n sù, giao dÞch d©n sù... theo ph¸p luËt d©n sù ViÖt Nam ®Ó cã sù so s¸nh, ®èi chiÕu, víi môc ®Ých lµm næi bËt nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc. 4. NhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò tµi - LuËn v¨n nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt ë ViÖt Nam. - LuËn v¨n tËp trung nghiªn cøu cã hÖ thèng vµ toµn diÖn tõng ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù n¨m 1995 vµ Bé luËt d©n sù n¨m 2005, hiÖu qu¶ ®iÒu chØnh cña nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn ®ã. LuËn v¨n t×m ra nh÷ng ®iÓm phï hîp víi ®êi sèng x· héi vµ nh÷ng ®iÓm cÇn ph¶i bæ sung c¸c quy ®Þnh vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù. - Qua nghiªn cøu, t¸c gi¶ luËn v¨n cã nh÷ng kiÕn nghÞ nh»m hoµn thiÖn mét b­íc nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc, gióp c¸c nhµ lËp ph¸p bæ sung nh÷ng quy ®Þnh cßn thiÕu vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc ®Ó ®¸p øng kÞp thêi nh÷ng ®ßi hái cña x· héi trong quan hÖ thõa kÕ nãi chung vµ thõa kÕ theo di chóc nãi riªng. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu Dùa trªn ph­¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t­ t­ëng Hå ChÝ Minh vÒ Nhµ n­íc vµ ph¸p luËt, luËn v¨n sö dông ph­¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. Bªn c¹nh ®ã, nh÷ng ph­¬ng ph¸p khoa häc kh¸c nh­: So s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp, thèng kª còng ®­îc sö dông ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò mµ ®Ò tµi ®· ®Æt ra. Mét sè vô ¸n gi¶i quyÕt tranh chÊp vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc còng ®­îc sö dông cã chän läc ®Ó b×nh luËn vµ c¸c sè liÖu thèng kª cña ngµnh Tßa ¸n nh©n d©n còng ®­îc tham kh¶o ®Ó viÖc nghiªn cøu ®­îc toµn diÖn vµ s©u s¾c h¬n. 6. KÕt qu¶ ®¹t ®­îc vµ nh÷ng ®iÓm míi cña luËn v¨n - LuËn v¨n ph©n tÝch cã hÖ thèng nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc. Qua nghiªn cøu, luËn v¨n chØ ra nh÷ng quy ®Þnh phï hîp víi quan hÖ thõa kÕ theo di chóc vµ nh÷ng ®iÓm cßn bÊt cËp vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc trong Bé luËt d©n sù n¨m 1995, nh÷ng ®iÓm cÇn h­íng dÉn thùc hiÖn theo Bé luËt d©n sù n¨m 2005. - KÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi, t¸c gi¶ ®· cã nh÷ng ®iÓm míi sau ®©y: + §©y lµ ®Ò tµi khoa häc ®­îc nghiªn cøu lÇn ®Çu tiªn ë n­íc ta ë cÊp th¹c sÜ luËt häc. + LuËn v¨n hÖ thèng hãa ®­îc nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc ë ViÖt Nam tõ n¨m 1945 ®Õn nay, lµm c¬ së ®Ó nghiªn cøu toµn diÖn vµ hÖ thèng nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc ®­îc quy ®Þnh trong Bé luËt d©n sù n¨m 1995 vµ Bé luËt d©n sù n¨m 2005. + LuËn v¨n chØ ra nh÷ng h¹n chÕ, nh÷ng vÊn ®Ò cßn thiÕu cña nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc trong Bé luËt d©n sù n¨m 1995, ph©n tÝch nh÷ng quy ®Þnh vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù n¨m 2005, qua ®ã cã nh÷ng kiÕn nghÞ khoa häc nh»m hoµn thiÖn nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc trong Bé luËt d©n sù n¨m 2005. + LuËn v¨n chØ ra ®­îc nh÷ng bÊt cËp trong viÖc hiÓu kh«ng ®óng c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña di chóc trong viÖc ¸p dông ph¸p luËt, ®ång thêi cã nh÷ng kiÕn nghÞ ®Ó c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn ban hµnh nh÷ng v¨n b¶n h­íng dÉn cÇn thiÕt. 7. KÕt cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch­¬ng, 10 môc. Ch­¬ng 1 Kh¸i qu¸t chung vÒ di chóc 1.1. Vµi nÐt vÒ thõa kÕ vµ quyÒn thõa kÕ Ngay tõ khi nhµ n­íc vµ ph¸p luËt ch­a ra ®êi th× quan hÖ thõa kÕ ®· tån t¹i nh­ mét yÕu tè kh¸ch quan. Thõa kÕ víi ý nghÜa lµ mét ph¹m trï kinh tÕ cã mÇm mèng vµ xuÊt hiÖn ngay trong thêi kú s¬ khai cña x· héi loµi ng­êi. Thõa kÕ vµ ®Ó l¹i thõa kÕ mÆc dï ch­a ®­îc ®iÒu chØnh b»ng c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, nh­ng nã vÉn tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan trong x· héi. ë thêi kú nµy, quan hÖ thõa kÕ dùa trªn quan hÖ huyÕt thèng vµ do nh÷ng phong tôc tËp qu¸n riªng cña tõng bé l¹c, thÞ téc quyÕt ®Þnh. Quan hÖ thõa kÕ lµ mét quan hÖ ph¸p luËt xuÊt hiÖn ®ång thêi víi quan hÖ së h÷u vµ ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi. Khi cã t­ h÷u, nhµ n­íc ra ®êi, quyÒn thõa kÕ ®­îc ph¸p luËt quy ®Þnh, b¶o vÖ. Mçi nhµ n­íc kh¸c nhau cã hÖ thèng nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt vÒ thõa kÕ kh¸c nhau. Ph¸p luËt thõa kÕ thÓ hiÖn râ b¶n chÊt giai cÊp. QuyÒn thõa kÕ víi t­ c¸ch lµ mét chÕ ®Þnh ph¸p luËt, lu«n g¾n liÒn víi mét nhµ n­íc nhÊt ®Þnh. Trong chÕ ®é phong kiÕn vµ t­ b¶n, giai cÊp bãc lét chiÕm h÷u hÇu hÕt t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi. C¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt thõa kÕ phong kiÕn vµ t­ b¶n ®¶m b¶o sù chuyÓn dÞch tµi s¶n tõ ng­êi bãc lét nµy sang ng­êi bãc lét kh¸c. Qua viÖc chuyÓn dÞch tµi s¶n b»ng h×nh thøc thõa kÕ, giai cÊp t­ s¶n, giai cÊp phong kiÕn duy tr× sù thèng trÞ c¶ vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ. B»ng c«ng cô ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt vÒ thõa kÕ nãi riªng, giai cÊp bãc lét duy tr× sù thèng trÞ x· héi tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c qua viÖc n¾m gi÷ c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt, ®Ó tõ ®ã n¾m gi÷ thµnh qu¶ lao ®éng cña x· héi. Cã thÓ nhËn thÊy r»ng, b¶n th©n thõa kÕ kh«ng t¹o ra quyÒn thèng trÞ cho giai cÊp bãc lét mµ nã chØ duy tr× quyÒn lùc ®ã mµ th«i. D­íi chÕ ®é x· héi chñ nghÜa, t­ liÖu s¶n xuÊt thuéc vÒ nh©n d©n lao ®éng. V× vËy, ph¸p luËt thõa kÕ tr­íc hÕt ®¶m b¶o cho c«ng d©n yªn t©m lao ®éng, s¶n xuÊt, h­ëng thµnh qu¶ lao ®éng cña m×nh vµ cã quyÒn ®Ó l¹i thµnh qu¶ lao ®éng ®ã cho ng­êi kh¸c theo di chóc hoÆc theo ph¸p luËt khi ng­êi ®ã chÕt. Ph¸p luËt vÒ thõa kÕ trong chÕ ®é x· héi chñ nghÜa ®· ®éng viªn, khuyÕn khÝch ®­îc nh©n d©n trong viÖc t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm cho x· héi. 1.2. Di chóc vµ ®Æc ®iÓm cña di chóc 1.2.1. Di chóc Theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 649 Bé luËt d©n sù n¨m 1995 vµ §iÒu 646 Bé luËt d©n sù n¨m 2005: "Di chóc lµ sù thÓ hiÖn ý chÝ cña c¸ nh©n nh»m chuyÓn tµi s¶n cña m×nh cho ng­êi kh¸c sau khi chÕt". Di chóc chÝnh lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó ph¶n ¸nh ý chÝ cña ng­êi cã tµi s¶n trong viÖc ®Þnh ®o¹t tµi s¶n cña hä cho ng­êi kh¸c h­ëng sau khi ng­êi lËp di chóc chÕt. Mét ng­êi cã thÓ cã nhiÒu b¶n di chóc ®Þnh ®o¹t mét lo¹i tµi s¶n vµ nh÷ng di chóc nµy ®Òu thÓ hiÖn ý chÝ tù nguyÖn cña hä, phï hîp víi nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt nh­ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c di chóc trªn ®Òu ph¸t sinh hiÖu lùc mµ di chóc cã hiÖu lùc ph¸p luËt lµ di chóc thÓ hiÖn ý chÝ sau cïng cña ng­êi lËp di chóc. Di chóc th­êng ®­îc thÓ hiÖn th«ng qua mét h×nh thøc nhÊt ®Þnh. Theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 652 Bé luËt d©n sù n¨m 1995 (§iÒu 649 Bé luËt d©n sù n¨m 2005), di chóc ®­îc thÓ hiÖn d­íi hai h×nh thøc: Di chóc b»ng v¨n b¶n vµ di chóc miÖng. Ph¸p luËt chØ cho phÐp ng­êi lËp di chóc miÖng trong nh÷ng tr­êng hîp ®Æc biÖt theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 654 Bé luËt d©n sù n¨m 1995 (§iÒu 651 Bé luËt d©n sù n¨m 2005). VÒ ch÷ viÕt trong di chóc còng ®­îc ph¸p luËt quy ®Þnh: §èi víi ng­êi d©n téc thiÓu sè cã quyÒn lËp di chóc b»ng ch÷ viÕt hoÆc tiÕng nãi cña d©n téc m×nh. Víi nh÷ng quy ®Þnh trªn, ph¸p luËt d©n sù n­íc ta ®· cã nh÷ng quy ®Þnh cô thÓ vÒ di chóc. Cïng chung sèng trªn ®Êt n­íc ta gåm cã nhiÒu d©n téc, nªn ph¸p luËt d©n sù còng ®· tÝnh ®Õn yÕu tè lÞch sö, nhËn thøc… t¹o ®iÒu kiÖn cho mäi c¸ nh©n thùc hiÖn quyÒn lËp di chóc, nÕu c¸ nh©n ®ã cã n¨ng lùc lËp di chóc theo luËt ®Þnh. §èi víi di chóc b»ng v¨n b¶n, ph¸p luËt quy ®Þnh cã 4 lo¹i di chóc b»ng v¨n b¶n: Di chóc b»ng v¨n b¶n kh«ng cã ng­êi lµm chøng, di chóc b»ng v¨n b¶n cã ng­êi lµm chøng, di chóc b»ng v¨n b¶n cã chøng thùc cña c«ng chøng nhµ n­íc hoÆc chøng thùc cña ñy ban nh©n d©n x·, ph­êng, thÞ trÊn vµ di chóc b»ng v¨n b¶n cã gi¸ trÞ nh­ di chóc ®­îc chøng nhËn, chøng thùc. QuyÒn cña ng­êi lËp di chóc ®­îc ph¸p luËt quy ®Þnh t¹i §iÒu 651 Bé luËt d©n sù n¨m 1995, bao gåm nh÷ng quyÒn sau: - ChØ ®Þnh ng­êi thõa kÕ; truÊt quyÒn h­ëng di s¶n cña ng­êi thõa kÕ; - Ph©n ®Þnh phÇn di s¶n cho tõng ng­êi thõa kÕ; - Dµnh mét phÇn tµi s¶n trong khèi di s¶n ®Ó di tÆng, thê cóng; - Giao nghÜa vô cho ng­êi thõa kÕ trong ph¹m vi di s¶n; - ChØ ®Þnh ng­êi gi÷ di chóc, ng­êi qu¶n lý di s¶n, ng­êi ph©n chia di s¶n. Trong thùc tÕ th× kh«ng ph¶i bÊt cø ng­êi lËp di chóc nµo còng thùc hiÖn ®óng c¸c quyÒn ®­îc ghi nhËn trªn, hoÆc lµ sö dông mét phÇn, hoÆc l¹i sö dông qu¸ c¶ phÇn quyÒn ®­îc ph¸p luËt quy ®Þnh. VÒ thùc hiÖn quyÒn ph©n ®Þnh di s¶n th× ng­êi lËp di chóc còng cã sù ph©n ®Þnh di s¶n kh¸c nhau: Cã di chóc chØ ph©n ®Þnh mét phÇn di s¶n cho ng­êi thõa kÕ, cßn mét phÇn di s¶n di chóc kh«ng nh¾c ®Õn. Trªn thùc tÕ còng cã nh÷ng di chóc ®Þnh ®o¹t c¶ phÇn tµi s¶n cña ng­êi kh¸c (th­êng lµ ®Þnh ®o¹t toµn bé tµi s¶n chung vî chång). Trong tr­êng hîp nµy, di chóc chØ cã hiÖu lùc mét phÇn t­¬ng øng víi di s¶n cña ng­êi lËp di chóc. Theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù Ph¸p th× di chóc cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng tù nh­ ph¸p luËt d©n sù n­íc ta, ®­îc thÓ hiÖn: §iÒu 895 quy ®Þnh: "Di chóc lµ mét chøng th­ theo ®ã ng­êi ®Ó l¹i di chóc ®Þnh ®o¹t sau khi chÕt, mét phÇn hoÆc toµn bé tµi s¶n cña m×nh, ng­êi ®ã cã thÓ hñy bá di chóc" [5]. §iÒu 967 quy ®Þnh: "Mäi ng­êi ®Òu cã thÓ ®Þnh ®o¹t b»ng di chóc ®Ó lËp thõa kÕ hoÆc ®Ó di tÆng hoÆc ®­îc gäi b»ng bÊt cø tªn nµo kh¸c ®Ó thÓ hiÖn ý chÝ cña m×nh" [5]. §iÒu 969 quy ®Þnh: "Di chóc cã thÓ viÕt tay, lËp c«ng chøng th­ hoÆc di chóc bÝ mËt" [5]. Cßn Bé luËt d©n sù NhËt B¶n quy ®Þnh di chóc tuy cã nh÷ng ®Æc tr­ng riªng, nh­ng vÒ c¬ b¶n c¸c quy ®Þnh còng t­¬ng tù nh­ Bé luËt d©n sù cña Céng hßa Ph¸p. Ph¸p luËt d©n sù cña Céng hßa Ph¸p vµ ph¸p luËt d©n sù NhËt B¶n cßn cã quy ®Þnh h×nh thøc cña di chóc bÝ mËt. B¶n chÊt cña di chóc bÝ mËt t­¬ng tù nh­ di chóc ®­îc lËp t¹i c«ng chøng nhµ n­íc ë n­íc ta, nh­ng cã thñ tôc chÆt chÏ h¬n (chóng t«i xin ph©n tÝch kü h¬n ë phÇn h×nh thøc cña di chóc). 1.2.2. §Æc ®iÓm cña di chóc Di chóc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt so víi c¸c giao dÞch d©n sù kh¸c ë nh÷ng ®iÓm sau: Tr­íc hÕt, di chóc chÝnh lµ sù thÓ hiÖn ý chÝ ®¬n ph­¬ng cña ng­êi lËp di chóc. ý chÝ ®¬n ph­¬ng nµy ®­îc thÓ hiÖn qua viÖc ng­êi lËp di chóc toµn quyÒn ®Þnh ®o¹t tµi s¶n thuéc quyÒn së h÷u cña m×nh cho ng­êi kh¸c sau khi chÕt. Ng­êi lËp di chóc kh«ng ph¶i bµn b¹c víi bÊt kú ai trong viÖc ®Þnh ®o¹t tµi s¶n thuéc quyÒn së h÷u cña m×nh (tr­êng hîp lËp di chóc chung vî chång thùc chÊt th× vÉn lµ phÇn tµi s¶n cña ai th× ng­êi ®ã cã quyÒn ®Þnh ®o¹t). Ng­êi lËp di chóc kh«ng cã nghÜa vô ph¶i trao ®æi víi nh÷ng ng­êi thõa kÕ vÒ néi dung di chóc. Ng­êi lËp di chóc ph¶i tù nguyÖn, kh«ng bÞ ®e däa, c­ìng Ðp trong viÖc lËp di chóc. Di chóc thÓ hiÖn ý chÝ cña ng­êi lËp di chóc, kh«ng bÞ sù chi phèi nµo cña ng­êi kh¸c. B»ng viÖc lËp di chóc, ng­êi ®Ó l¹i di s¶n ®· x¸c lËp mét giao dÞch d©n sù vÒ thõa kÕ theo di chóc. ý chÝ ®¬n ph­¬ng cña ng­êi lËp di chóc cßn ®­îc thÓ hiÖn viÖc ng­êi lËp di chóc toµn quyÒn ®Þnh ®o¹t tµi s¶n thuéc së h÷u cña m×nh cho bÊt kú ai vµ cã quyÒn cho ai bao nhiªu phÇn tr¨m sè tµi s¶n thuéc quyÒn së h÷u cña m×nh mµ kh«ng phô thuéc vµo viÖc ng­êi ®­îc h­ëng thõa kÕ theo di chóc cã quan hÖ huyÕt thèng, nu«i d­ìng hay th©n thÝch víi ng­êi lËp di chóc. Ng­êi lËp di chóc cã thÓ cho ng­êi nµy nhiÒu, ng­êi kia Ýt, hoÆc kh«ng cho ng­êi nµo ®ã trong sè nh÷ng ng­êi thuéc diÖn thõa kÕ theo ph¸p luËt. Nh­ vËy, nÕu nh­ trong tÊt c¶ c¸c lo¹i hîp ®ång d©n sù ®Òu ph¶i thÓ hiÖn ý chÝ cña c¸c bªn tham gia hîp ®ång vµ c¸c bªn ®Òu ph¶i tù nguyÖn tháa thuËn, bµn b¹c, trao ®æi..., th× di chóc chØ thÓ hiÖn ý chÝ cña bªn lËp di chóc. Hîp ®ång d©n sù chØ ph¸t sinh hiÖu lùc khi c¸c bªn tham gia hîp ®ång thèng nhÊt ®­îc nh÷ng ®iÒu kho¶n ghi nhËn trong hîp ®ång vµ cïng nhau ký kÕt hîp ®ång, cßn trong di chóc th× kh«ng cã sù thèng nhÊt gi÷a ng­êi lËp di chóc vµ ng­êi ®­îc thõa kÕ theo di chóc. Thùc tÕ ®· cã nhiÒu tr­êng hîp ng­êi ®­îc h­ëng thõa kÕ theo di chóc kh«ng thÓ biÕt m×nh cã quyÒn ®­îc h­ëng di s¶n theo di chóc v× di chóc ch­a ®­îc c«ng bè vµ ®­îc cÊt gi÷ bÝ mËt. §èi víi nh÷ng di chóc do vî chång lËp chung, trong ®ã mÆc dï thÓ hiÖn ý chÝ chung cña hai ng­êi, nh­ng thùc chÊt vÉn thÓ hiÖn ý chÝ ®¬n ph­¬ng cña tõng ng­êi trong viÖc ®Þnh ®o¹t tµi s¶n chung (ý chÝ ®¬n ph­¬ng cña chång vµ vî trïng nhau trong viÖc ®Þnh ®o¹t tµi s¶n chung vî chång). MÆt kh¸c, di chóc chung cña vî chång vÉn chØ thÓ hiÖn ý chÝ cña mét bªn - bªn chuyÓn giao tµi s¶n. ý chÝ ®¬n ph­¬ng nµy lµ ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt cña di chóc víi c¸c lo¹i giao dÞch d©n sù kh¸c. §©y kh«ng ph¶i chØ riªng di chóc theo ph¸p luËt d©n sù ViÖt Nam mµ ph¸p luËt d©n sù cña hÇu hÕt c¸c n­íc th× vÊn ®Ò nµy còng ®­îc quy ®Þnh râ nh­: Bé luËt d©n sù cña Céng hßa Ph¸p, §øc… §Æc ®iÓm thø hai: Di chóc thÓ hiÖn sù ®Þnh ®o¹t tµi s¶n cña ng­êi lËp di chóc nh»m chuyÓn dÞch tµi s¶n cho ng­êi kh¸c, sau khi ng­êi lËp di chóc chÕt. NÕu nh­ c¸c lo¹i hîp ®ång d©n sù ®Òu thÓ hiÖn ý chÝ tháa thuËn cña c¸c chñ thÓ nh»m chuyÓn dÞch tµi s¶n tõ ng­êi nµy sang ng­êi kh¸c th× di chóc l¹i nh»m chuyÓn dÞch tµi s¶n cña ng­êi ®· chÕt sang cho ng­êi cßn sèng. Ng­êi thõa kÕ theo di chóc ph¶i cßn sèng vµo thêi ®iÓm më thõa kÕ. Thùc tÕ cho thÊy kh«ng ph¶i bÊt cø ai tr­íc khi chÕt còng lËp di chóc, mµ cã ng­êi tr­íc khi chÕt hä chØ ®Ó l¹i nh÷ng lêi dÆn dß, vÝ dô: DÆn dß c¸c con ph¶i th­¬ng yªu nhau, ph¶i cè g¾ng häc tËp, tr¸nh xa c¸c thãi h­, tËt xÊu... Víi kh¸i niÖm vÒ di chóc t¹i §iÒu 649 Bé luËt d©n sù n¨m 1995 (§iÒu 646 Bé luËt d©n sù n¨m 2005) th× di chóc ph¶i thÓ hiÖn viÖc chuyÓn dÞch tµi s¶n cña ng­êi lËp di chóc cho ng­êi kh¸c sau khi ng­êi lËp di chóc chÕt. V× vËy, nÕu nh­ mét tµi liÖu nµo ®ã cña ng­êi chÕt ®Ó l¹i mµ kh«ng hµm chøa néi dung chuyÓn tµi s¶n cho ng­êi kh¸c, th× kh«ng thÓ ®­îc coi lµ di chóc. Ph¸p luËt cho phÐp c«ng d©n cã quyÒn ®Þnh ®o¹t tµi s¶n, trong ®ã cã viÖc ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ theo di chóc, nh­ng ph¸p luËt còng chØ c«ng nhËn khi di chóc cña c«ng d©n ®ã tháa m·n nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Trong thùc tiÔn ®· cã kh«ng Ýt nh÷ng di chóc kh«ng tu©n theo nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ h×nh thøc vµ néi dung, dÉn tíi di chóc kh«ng ®­îc c«ng nhËn hoÆc chØ ®­îc c«ng nhËn mét phÇn. §Æc ®iÓm thø ba: Di chóc lµ mét lo¹i giao dÞch d©n sù ®Æc biÖt, chØ cã hiÖu lùc khi ng­êi lËp di chóc chÕt. Kho¶n 1 §iÒu 670 Bé luËt d©n sù n¨m 1995 (kho¶n 1 §iÒu 667 Bé luËt d©n sù n¨m 2005) quy ®Þnh: "Di chóc cã hiÖu lùc ph¸p luËt tõ thêi ®iÓm më thõa kÕ" [6], [7]. VÒ thêi ®iÓm më thõa kÕ, Bé luËt d©n sù n¨m 1995 vµ Bé luËt d©n sù n¨m 2005 quy ®Þnh thêi ®iÓm më thõa kÕ lµ thêi ®iÓm ng­êi cã tµi s¶n chÕt. Trong tr­êng hîp Tßa ¸n tuyªn bè mét ng­êi lµ ®· chÕt, th× thêi ®iÓm më thõa kÕ lµ ngµy ®­îc x¸c ®Þnh theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. §©y lµ mét