Đề tài Đánh giá thực trạng và đề xuất hướng sử dụng đất nông nghiệp bền vững tại thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên Huế

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN VĂN BÌNH ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT HƯỚNG SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG TẠI THỊ XÃ HƯƠNG TRÀ, TỈNH THỪA THIÊN HUẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ KIỂM SOÁT VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG HUẾ - 2017 ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN VĂN BÌNH ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT HƯỚNG SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG TẠI THỊ XÃ HƯƠNG TRÀ, TỈNH THỪA THIÊN HUẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ Chuyên ngành: Quản lý đất đai Mã số: 62 85 01 03 NGƯỜI HƯỚNG DẤN KHOA HỌC: PGS.TS. HỒ KIỆT PGS.TS. HÀ VĂN HÀNH HUẾ - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của tôi. Những số liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận án này là trung thực, khách quan và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Mọi sự giúp đỡ trong quá trình thực hiện luận án này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án đều được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Nguyễn Văn Bình ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành công trình này, tôi nhận được sự giúp đỡ tận tình của Bộ môn Trắc địa – Bản đồ; Khoa Tài nguyên và Môi trường Nông nghiệp; Phòng Đào tạo sau đại học, Trường Đại học Nông Lâm Huế; Tập thể và cá nhân những nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực trong và ngoài ngành. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến: + PGS.TS. Hồ Kiệt và PGS.TS. Hà Văn Hành, những người thầy hướng dẫn hết mực nhiệt tình, đã chỉ dạy cho tôi, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án. + Ban giám hiệu trường Đại học Nông Lâm Huế; Tập thể Khoa Tài nguyên đất và MTNN; Phòng Đào tạo Sau Đại trường Đại học Nông Lâm Huế học đã tạo mọi điều kiện về thời gian, vật chất để tôi có thể hoàn thành luận án này. + Tập thể cán bộ Phòng Tài nguyên và Môi trường; Văn phòng Đăng ký Quyền sử dụng đất chi nhánh thị xã Hương Trà; Phòng Kinh tế; Trạm khuyến Nông - Lâm thị xã Hương Trà, đã giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận án này. + Các cựu sinh viên khoá 44, Nhà giáo ưu tú thạc sĩ Hoàng Văn Công, thạc sĩ Phan Văn Hải Triều và thạc sĩ Thái Thị Huyền đã giúp đỡ tôi trong quá trình làm luận án này. Xin bày tỏ lòng biết ơn gia đình và bạn bè đặc biệt là người vợ yêu quý đã động viên, hỗ trợ tôi trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu này. Tác giả luận án Nguyễn Văn Bình iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ....................................................................... viii DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... ix DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH VẼ ................................................... xii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết chọn đề tài ......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................................. 2 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn .................................................................................. 2 a. Ý nghĩa khoa học ......................................................................................................... 2 b. Ý nghĩa thực tiễn ......................................................................................................... 2 4. Những đóng góp mới của luận án ............................................................................ 3 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................... 4 1.1. KHÁI QUÁT TÌNH HÌNH SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM .................................................................................................... 4 1.1.1. Những vấn đề về đất nông nghiệp và sử dụng đất nông nghiệp ..................... 4 1.1.1.1. Những vấn đề về đất nông nghiệp ...................................................................... 4 1.1.1.2. Sử dụng đất nông nghiệp .................................................................................... 5 1.1.2. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp trên thế giới ............................................. 5 1.1.3. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp ở Việt Nam .............................................. 7 1.2. ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP ........................... 10 1.3. SỬ DỤNG ĐẤT ĐAI BỀN VỮNG ...................................................................... 12 1.3.1. Quan điểm sử dụng đất bền vững .................................................................... 12 1.3.2. Nguyên tắc sử dụng đất bền vững .................................................................... 14 1.3.3. Quan điểm và nguyên tắc về phát triển nông nghiệp bền vững .................... 15 1.4. ĐÁNH GIÁ ĐẤT ĐAI PHỤC VỤ NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG ................... 16 1.4.1. Phương pháp đánh giá đất đai của một số nước trên thế giới ...................... 16 1.4.1.1. Phương pháp đánh giá đất đai của Liên Xô (cũ) .............................................. 16 1.4.1.2. Phương pháp đánh giá đất đai ở Hoa Kỳ .......................................................... 17 1.4.1.3. Đánh giá đất ở Ấn Độ và các nước vùng nhiệt đới ẩm Châu Phi ..................... 17 1.4.2. Phương pháp đánh giá đất theo chỉ dẫn của FAO ......................................... 18 iv 1.4.2.1. Yêu cầu chính trong đánh giá đất theo FAO .................................................... 18 1.4.2.2. Phương pháp đánh giá đất theo FAO ............................................................... 19 1.4.3.3. Phân hạng thích hợp đất đai ............................................................................. 20 1.4.3. Tình hình đánh giá đất Việt Nam theo chỉ dẫn của FAO .............................. 21 1.5. ỨNG DỤNG PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ ĐA CHỈ TIÊU (MCE) VÀ HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ (GIS) TRONG ĐÁNH GIÁ ĐẤT ĐAI PHỤC VỤ CHO NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG .......................................................................... 24 1.5.1. Ứng dụng phương pháp đánh giá đa chỉ tiêu (MCE) trong đánh giá đất đai ....................................................................................................................................... 24 1.5.2. Hệ thống thông tin địa lý (GIS) ........................................................................ 26 1.5.3. Tích hợp đánh giá đất đa chỉ tiêu (MCE) và hệ thống thông tin địa lý (GIS) trong đánh giá đất đai phục vụ cho nông nghiệp bền vững .................................... 27 1.6. PHƯƠNG HƯỚNG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ................. 30 1.6.1. Thực tiễn phát triển nông nghiệp bền vững ở Việt Nam ............................... 30 1.6.2. Định hướng và giải pháp phát triển nông nghiệp Việt Nam ......................... 31 CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU . 42 2.1. PHẠM VI, ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU .......................................................... 42 2.1.1. Phạm vi ............................................................................................................... 42 2.1.1.1. Phạm vi không gian .......................................................................................... 42 2.1.1.2. Phạm vi thời gian .............................................................................................. 42 2.1.2. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................ 42 2.2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ................................................................................. 42 2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................................................................... 43 2.3.1. Phương pháp điều tra, thu thập số liệu ........................................................... 43 2.3.1.1. Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp .............................................................. 43 2.3.1.2. Phương pháp chọn điểm .................................................................................. 43 2.3.1.3. Số liệu sơ cấp .................................................................................................... 43 2.3.2. Phương pháp chuyên gia ................................................................................... 44 2.3.3. Phương pháp điều tra, phân loại đất ............................................................... 44 2.3.4. Phương pháp phân tích đất .............................................................................. 44 2.3.5. Hệ thống chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ..................... 44 2.3.6. Phương pháp đánh giá phân hạng đất thích hợp theo FAO ......................... 47 2.3.7. Đánh giá hiệu quả sử dụng đất, tổng hợp hiệu quả sử dụng đất và tính bền vững các kiểu sử dụng đất nông nghiệp bằng phương pháp đánh giá đa chỉ tiêu (MCE) ........................................................................................................................... 49 2.4.8. Phương pháp minh hoạ bằng bản đồ, biểu đồ ................................................ 52 v 2.3.9. Phương pháp thống kê và xử lý số liệu ............................................................ 53 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN` ................................. 54 3.1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI LIÊN QUAN ĐẾN SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TẠI THỊ XÃ HƯƠNG TRÀ ................................................ 54 3.1.1. Vị trí địa lý ......................................................................................................... 54 3.1.2. Điều kiện tự nhiên.............................................................................................. 55 3.1.2.1. Địa hình ............................................................................................................ 55 3.1.2.2. Khí hậu, thuỷ văn ............................................................................................. 55 3.1.2.3. Tài nguyên ........................................................................................................ 57 b. Tài nguyên nước ........................................................................................................ 60 3.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội .................................................................................. 60 3.1.3.1. Tình hình kinh tế .............................................................................................. 60 3.1.3.2. Tình hình xã hội ................................................................................................ 63 3.2. HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG ĐẤT, BIẾN ĐỘNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ HƯƠNG TRÀ ............................................................................. 65 3.2.1. Hiện trạng sử dụng đất của thị xã Hương Trà năm 2015 .............................. 65 3.2.1.1. Đất nông nghiệp ............................................................................................... 66 3.2.1.2. Đất phi nông nghiệp ......................................................................................... 67 3.2.1.3. Đất chưa sử dụng .............................................................................................. 68 3.2.2. Tình hình biến động đất nông nghiệp trên địa bàn thị xã Hương Trà giai đoạn 2005 - 2015 .......................................................................................................... 69 3.2.2.1. Tình hình biến động đất đai trên địa bàn thị xã giai đoạn 2005 - 2015 ............ 69 ....................................................................................................................................... 69 b. Đất phi nông nghiệp .................................................................................................. 71 c. Đất chưa sử dụng ....................................................................................................... 71 3.2.2.2. Biến động đất nông nghiệp theo đơn vị hành chính trên địa bàn thị xã giai đoạn 2005 - 2015 ........................................................................................................... 71 3.2.3. Chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn thị xã Hương Trà giai đoạn 2005 - 2015 ................................................................................................... 78 3.2.3.1. Chuyển đổi từ đất nông nghiệp sang đất phi nông nghiệp ............................... 78 3.2.3.2. Chuyển đổi từ đất chưa sử dụng sang đất nông nghiệp .................................... 80 3.2.3.3. Chuyển đổi mục đích sử dụng đất trong nội bộ đất nông nghiệp ..................... 80 3.2.3.4. Nguyên nhân của việc chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp ................ 83 3.2.3.5. Đánh giá chung về thực trạng quá trình chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp ............................................................................................................................ 84 vi 3.2.4. Các loại hình sử dụng đất nông nghiệp hiện có tại khu vực nghiên cứu ...... 85 3.3. ĐÁNH GIÁ THÍCH HỢP ĐẤT ĐAI VÀ TÍNH BỀN VỮNG CỦA CÁC LOẠI HÌNH SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ HƯƠNG TRÀ .............................................................................................................. 86 3.3.1. Xây dựng bản đồ đơn vị đất đai ....................................................................... 86 3.3.1.1. Xác định các yếu tố chỉ tiêu ............................................................................. 86 3.3.1.2. Xây dựng bản đồ đơn vị đất đai ....................................................................... 88 3.3.1.3. Mô tả các loại đất, đơn vị đất đai chính tại thị xã Hương Trà .......................... 89 3.3.2. Đánh giá thích hợp yêu cầu sử dụng đất đai cho các loại hình sử dụng đất nông nghiệp đã được lựa chọn tại thị xã Hương Trà ............................................... 90 3.3.2.1. Xếp hạng các yếu tố chẩn đoán (yêu cầu sử dụng đất) đối với các loại hình sử dụng đất ......................................................................................................................... 90 3.3.2.2. Đánh giá thích hợp yêu cầu sử dụng đất .......................................................... 93 3.3.3. Đánh giá hiệu quả các loại hình sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn thị xã Hương Trà .................................................................................................................... 97 3.3.3.1. Đánh giá hiệu quả kinh tế của các loại hình sử dụng đất ................................. 97 3.3.3.2. Hiệu quả xã hội ............................................................................................... 105 3.3.3.3. Hiệu quả môi trường ....................................................................................... 109 3.3.3.4. Đánh giá tổng hợp hiệu quả kinh tế, xã hội và môi trường của các loại hình sử dụng đất ở các khu vực của thị xã Hương Trà ............................................................ 111 3.3.3.5. Đánh giá tổng hợp hiệu quả của các loại hình sử dụng đất ............................ 114 3.3.4. Đánh giá tính bền vững của các loại hình sử dụng đất nông nghiệp được lựa chọn ............................................................................................................................. 116 3.3.4.1. Lựa chọn các tiêu chí để đánh giá bền vững .................................................. 116 3.3.4.2. Tính trọng số các tiêu chí ............................................................................... 117 3.3.4.3. Đánh giá bền vững theo từng đơn vị đất đai của các loại hình sử dụng đất nông nghiệp .......................................................................................................................... 119 3.4. KẾT QUẢ THEO DÕI MỘT SỐ MÔ HÌNH SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ HƯƠNG TRÀ .............................................. 128 3.4.1. Mô hình Bưởi - Thanh Trà (mô hình 1) ........................................................ 128 3.4.2. Mô hình cao su (mô hình 2) ............................................................................ 129 3.4.3. Mô hình lúa 2 vụ (lúa đông xuân – hè thu) (mô hình 3) .............................. 129 3.4.4. Mô hình hành - rau (mô hình 4) ..................................................................... 130 3.4.5. Đánh giá chung các mô hình theo dõi ............................................................ 131 3.5. ĐỀ XUẤT ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG TẠI THỊ XÃ HƯƠNG TRÀ .............................................. 134 vii 3.5.1. Đề xuất hướng sử dụng đất nông nghiệp bền vững của thị xã Hương Trà134 3.5.1.1. Quan điểm đề xuất sử dụng đất bền vững ...................................................... 134 3.5.1.2. Cơ sở đề xuất sử dụng đất nông nghiệp bền vững ......................................... 135 3.5.1.3. Đề xuất sử dụng đất nông nghiệp bền vững trên địa bàn thị xã Hương Trà .. 135 3.5.1.4. Đề xuất định hướng sử dụng đất nông nghiệp bền vững trên địa bàn thị xã Hương Trà đến năm 2025 ............................................................................................ 138 3.5.1.5. Đề xuất mô hình sử dụng đất theo tiểu địa hình trên địa bàn thị xã Hương Trà ..................................................................................................................................... 142 3.5.2. Đề xuất một số giải pháp để khai thác, sử dụng bền vững đất nông nghiệp trong tương lai tại thị xã Hương Trà ....................................................................... 147 3.5.2.1. Nhóm giải pháp về hoàn thiện các chính sách phát triển sản xuất nông nghiệp ..................................................................................................................................... 147 3.5.2.2. Nhóm giải pháp về tổ chức sản xuất, liên kết sản xuất, khuyến nông, chuyển giao khoa học kỹ thuật ................................................................................................. 147 3.5.2.3. Nhóm giải pháp xúc tiến thương mại, phát triển thị trường tiêu thụ .............. 148 3.5.2.4. Nhóm giải pháp về các giải pháp kĩ thuật, vốn, các giải pháp công trình và phi công trình ..................................................................................................................... 149 3.5.2.5. Nhóm giải pháp về tăng cường năng lực của các cơ quan quản lý nhà nước các cấp ................................................................................................................................ 151 3.5.2.6. Nhóm giải pháp tuyên truyền, vận động ........................................................ 152 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................... 153 1. KẾT LUẬN ............................................................................................................ 153 2. KIẾN NGHỊ ........................................................................................................... 155 CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ......................... 156 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 157 PHỤ LỤC viii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AHP : Analytic Hierarchy Process (quá trình phân tích thứ bậc) BVTV : Bảo vệ thực vật CNQG : Công nghiệp Quốc gia CCSDĐ : Cơ