Đề tài Góp thêm một bản dịch tiếng Việt cho bài văn bia tưởng niệm bác sĩ Asaba Sakitaro của Phan Bội Châu - Chu Xuân Giao

Chu Xuân Giao Góp thêm một bản dịch tiếng Việt cho bài văn bia tưởng niệm bác sĩ Asaba Sakitaro của Phan Bội Châu Năm 2005 này, đối với Việt Nam, là một năm có nhiều ngày lễ lớn kỉ niệm những sự kiện trọng đại của đất nước, của dân tộc, một trong số đó là việc tròn 100 năm ngày chí sĩ Phan Bội Châu đặt chân đến Nhật, mở màn cho phong trào thanh niên khắp Bắc-Trung-Nam lên đường Đông Du, tìm con đường độc lập cho tổ quốc. Thuật lại việc đến Nhật của mình năm đó, cụ Phan đã viết trong hồi kí như sau: Thượng tuần tháng 3, đến Thượng Hải, gấp muốn tới Nhật Bản ngay, nhưng vì khốn vì lúc bấy giờ, việc Nhật Nga chiến tranh còn chưa bế mạc, những tàu buôn Nhật Bản bị chính phủ thu lưu, Thượng Hải không có tàu Nhật Bản, mà ngoài nữa tàu buôn các nước cũng trở ngại vì việc đánh nhau, chưa có thuyền nào qua Nhật Bản cả. Chúng tôi bất đắc dĩ phải nghỉ lại Thượng Hải hơn 1 tháng. Trung tuần tháng tư, Nhật Nga chiến sự đã xong, mới có thuyền Nhật Bản đến Thượng Hải. Chúng tôi nhờ có ông lưu Nhật học sinh người Trung Quốc tên là Triệu Quang Phục, người tỉnh Hồ Nam làm người chỉ đường cho chúng tôi, chung nhau ngồi thuyền Nhật Bản đi Hoành Tân. Đến lúc đó mới phát sinh một việc rất khốn nạn: Tiếng Nhật đã không thông, mà tiếng Tàu lại ú ớ, nói phô bằng bút, giao thiệp bằng tay, phiền lụy không biết chừng nào! Ngoại giao mà như thế, thiệt đáng xấu hổ! Hạ tuần tháng tư, thuyền đến Thần Hộ (Kobé) bắt đầu bước chân lên đất Nhật Bản, vì chúng tôi hành trang có hơi nặng, ngôn ngữ tập quán Nhật Bản chưa quen thuộc một tí gì, may nhờ Triệu Quân chiếu liệu cho, đem chúng tôi vào nhà hàng nghỉ lại một hôm, mua vé xe sớm đến Hoành Tân, giữa đường trên xe non một ngày một đêm, trăm việc nhu dụng, tất thảy nhờ Triệu Quân biện dùm cho. Hành khách gặp nhau in như anh em, không từ lao, không trách báo, mỹ chất của quốc dân nước lớn, thiệt có như thế, mà cũng nhờ Hán văn làm môi giới đó [1] . Tại Việt Nam, Nhật Bản và một số nước có kiều bào sinh sống khác, đã và đang có nhiều hoạt động với ý nghĩa kỉ niệm 100 năm ngày Phan Bội Châu đến Nhật và phong trào Đông Du. Vào ngày 16 tháng 4, tại Đại học Ngoại ngữ Tokyo, nơi chúng tôi đang học tập, Hội thảo kỉ niệm tròn một trăm năm phong trào Đông Du đã được tổ chức với sự tham dự của khá đông thính giả người Nhật và người Việt (hiện đang học tập, công tác, và sinh sống tại Nhật Bản) [2] . Trước đó, vào dịp quí đông năm 2004, nhằm chuẩn bị cho hoạt động kỉ niệm tại Việt Nam vào năm nay, biết tôi có chút ít kiến thức về Hán Nôm, một nhà nghiên cứu Việt Nam người Nhật đã nhờ tôi dịch bài văn bia mà cụ Phan soạn bằng Hán văn năm 1918 để kỉ niệm bác sĩ Asaba Sakitaro - người có công lao to lớn trong việc giúp đỡ cả về vật chất và tinh thần cho phong trào Đông Du buổi hoạn nạn, khi chính phủ Nhật Bản bắt tay với nhà đương cục Pháp bắt đầu trục xuất thanh niên Việt Nam đang học tập tại các trường lúc đó. Trên cơ sở tư liệu về tấm bia dựng trước mộ phần của bác sĩ Asaba mà hiện còn thấy tại thị trấn Asaba tỉnh Shizuoka được nhà nghiên cứu nói trên cung cấp, gồm cả ảnh chụp văn bia và bản khôi phục nguyên văn do các nhà nghiên cứu Nhật Bản thực hiện [3] , kết hợp với những ghi chép trong bản hồi kí Tự phán (tức bản tự dịch cuốn Phan Bội Châu niên biểu của chính Phan Bội Châu), tôi đã hoàn thành bản dịch trong sự cảm động sâu sắc về nghĩa cả của ngài Asaba, cũng như văn tài, khí phách cách mạng, và tấm lòng tri ân nhân hậu của cụ Phan. Dịch xong và gửi văn bản đến cho nhà nghiên cứu trên, rồi lại từ đó, văn bản sẽ được chuyển lên thị trấn Asaba và về Việt Nam chuẩn bị cho một số cuộc trưng bày (tại Hà Nội và Huế), thì tôi tìm được thêm 2 bản dịch nữa về văn bia trên trong điều kiện có thể tra cứu hiện tại của bản thân. Một là của tác giả Vĩnh Sĩnh trong bài “Phan Bội Châu và Asaba Sakitaro” in trong tập tiểu luận Việt Nam và Nhật Bản Giao lưu văn hóa [4] , hai là của một tác giả chưa rõ in trong trang bìa 4 của tập giới thiệu chương trình Kỷ niệm 100 năm (1905-2005) Cụ Phan Bội Châu đến Nhật và phong trào Đông Du [5] . Ở cuối bài viết của Vĩnh Sinh có ghi lại ngày tháng, là “Tháng 8-1990”, nghĩa là bản dịch đó đã được hoàn thành 15 năm trước. Có thể dự đoán là sẽ tìm thêm được một vài bản dịch khác nữa công bố trong các tài liệu về cụ Phan và phong trào Đông Du [6] , nhưng tạm thời chúng tôi có trong tay 4 bản dịch. Để giúp bạn đọc tiện theo dõi, xin tạm đưa ra lược đồ như dưới đây về quá trình hình thành của các bản dịch. Nhân kỉ niệm phong trào Đông Du, chúng tôi có dự định là viết một bài tiểu luận nhỏ khảo về mặt văn bản học, cũng như một số vấn đề mang tính văn hóa dân gian (folklore, dân tục học 民俗学) có liên quan đến bài văn bia, trên cơ sở đó, sẽ cố gắng khuôn định một bản dịch tiếng Việt có thể xem là khả dĩ nhất sau khi đã tham khảo thành quả của các dịch giả trước nay, và góp phần “giải mã” sự kiện lịch sử này dưới góc nhìn folklore. Nhưng bởi hạn chế về mặt thời gian do công việc học tập hiện tại và cả về mặt tư liệu (nhất là tôi chưa có dịp lên viếng mộ ngài Asaba, xem tấm bia bằng mắt thực, và tiến hành những khảo sát folklore cần thiết), nên ở đây chỉ dừng lại ở các phần việc sau. Trước hết là giới thiệu về ngài Asaba Sakitaro và nguyên do dựng tấm bia kỉ niệm, trên cơ sở trích lục hồi kí của Phan Bội Châu và tham khảo những tìm hiểu thêm của Vĩnh Sính [7] . Sau đó là giới thiệu có bình luận sơ lược về các bản dịch theo trình tự từ bản 1 đến bản 4. Cuối cùng là đính kèm thêm ảnh liên quan đến tấm bia, thác bản và bản khôi phục nguyên văn do các nhà nghiên cứu Nhật Bản thực hiện [8] . Chúng tôi mong nhận được ý kiến về các bản dịch từ các độc giả có quan tâm, đặc biệt là các bạn có kiến thức vững về Hán văn. 1. Mấy nét về thân thế ngài Asaba Sakitaro và nguyên do dựng bia kỉ niệm Asaba 浅羽 là họ, Sakitaro 佐喜太郎 là tên (nhân danh của người Nhật chỉ có họ và tên, không có tên lót), được viết thành 6 chữ Hán là 浅羽 佐喜太郎 (hai chữ đầu là họ, bốn chữ sau là tên), và đọc theo âm Hán Việt là Thiển-Vũ Tá-Hỉ-Thái-Lang. Tên này, trong Tự phán thì được ghi là Thiện Vũ. Còn trong bản dịch Phan Bội Châu niên biểu của nhóm tác giả Phạm Trọng Điềm và Tôn Quang Phiệt thì được ghi là Thiển-vũ-tá-hỉ Thái-lang [9] . Trong Tự phán, Phan Bội Châu đã viết về Asaba như sau, chúng tôi xin trích một đoạn dài để giúp bạn đọc có được cảm giác “trực tuyến” với tình hình phong trào Đông Du lúc đó cũng như tiếp xúc với văn phong tiếng Việt của cụ Phan (các đoạn trích dài khác đều với ý nghĩa như vậy): Nghĩa hiệp của một danh nhân Nhật Bản: ông Thiện Vũ. Mùa đông tháng 10 năm Mậu Thân (1908), việc giải tán học sinh đã xong rồi, Công Hiến Hội đã chết rồi, tôi biết Nhật Bản không thể nương cậy được, chuyển khuynh hướng về Trung Hoa cách mạng và hy vọng với những dân tộc đồng bệnh với ta nên lại nhờ đến ông Tôn Trung Sơn, ông Tôn giới thiệu cho tôi một người là Cung Kỳ Thao Thiên. Người ấy là một tay lãng nhân ở Nhật Bản, ôm tư tưởng toàn thế giới cách mạng. Tôi thoạt đầu gặp ông Cung Kỳ Thao Thiên, ông nói với tôi: “Thế lực một mình Việt Nam, tất không đánh đổ được Pháp, thế thì cầu giúp gì được với nước láng giềng cũng là phải. Nhưng Nhật Bản làm gì giúp cho các người được? Nhật Bản chính trị gia, tất thảy giàu về phần dã tâm, mà đói về phần nghĩa hiệp. Ông nên khuyên các thanh niên nên học lấy tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng Đức, giao kết với người thế giới cho nhiều, tuyên bố tội ác nước Pháp, khiến cho người thế giới chắc không thiếu hạng người ấy, mà chỉ duy hạng người ấy mới chịu giúp được các ngài”. Tôi lúc đầu chưa lấy lời nói ấy làm tin; tới nay mới cho là nghiệm, mà tư tưởng liên kết thế giới cũng vì đó mà nẩy ra. Nhưng có một điều rất khốn nạn, bởi vì trong túi đã không có tiền lữ hành được thế giới, mà tiếng Tây, chữ Tây lại không hiểu, chỉ là người mù người điếc trong thế giới, muốn đi rong Âu Mỹ làm sao đi đặng, nên việc kết giao Âu Mỹ, chỉ nghe nói mà nhịn thèm. Phải trụt xuống một bước nữa là trước hết liên kết các chí sĩ ở toàn Á và những dân tộc vong quốc ở Á châu, làm thế nào đoàn kết thành một đảng, sẽ có lúc đồng thời cách mạng cả. Một phương diện đã tính như thế, còn một phương diện nữa chỉ lấy cách mạng tuyên truyền làm môn giáo dục ở trong thời kỳ vong quốc. Nghĩ được như thế, mà vấn đề khốn nạn lại xảy ra, nhưng cũng vì vấn đề ấy mà cám ơn ông Thiện Vũ hơn cha mẹ đẻ. Vì tôi lúc bấy giờ nội khoản cũng không có, lại túi không như xối, trong khoảng mươi ngày vận động được bao nhiêu thảy cung cấp cho học sinh về nước hết, phí quán xá phí ngoại giao, phí in sách, nhất thiết chỉ giơ tay không. Hơn 10 người bạn trong một nhà, cười lạt thay khóc, thấp thoáng lại hát nghêu ngao ít câu: Non cùng sông hết e đường tịt Liễu lấp hoa lòe nứt lối ra (Sơn cùng thủy tận nghi vô lộ Liễu ám hoa minh biệt hữu thôn) Tình cờ gặp được một người nghĩa hiệp là tức là Thiên Vũ Thái Lang tiên sinh (Miyazaki Torazo) [10] . Thiện Vũ tiên sinh, trước nhân lúc đi đường gặp một người nước ta đương ăn xin dọc đường là Nguyễn Thái Bạt, tiên sinh hỏi đầu đuôi rồi đem về nhà nuôi và dạy cho học, xem như con nhà mình, thiệt là lòng hào hiệp hiếm có. Đến ngày sau, Hiệp Hội Việt Nam Công Hiến thành lập ở Đông Kinh, Nguyễn Thái Bạt được tin, xin với tiên sinh cho lên Đông Kinh tìm chúng tôi, tiên sinh ừ cho, mà lại cấp cho tiền học phí cho được vào Đồng Văn thư viện. Anh em chúng tôi ai cũng lấy việc nghĩa hiệp ấy làm lạ. Tôi lúc bấy giờ nghĩ cảnh quẩn tình bức, tráng sĩ đồ cùng, chỉ còn một chước ăn mày nữa là sách tối hậu, Nhưng ăn mày bằng một cách cao đẳng há dễ dàng đâu! Tất biết sẵn là người nghĩa hiệp mới dám gõ cửa mà cầu cứu giúp. Tôi sực nhớ đến tiên sinh, mới đem ý ấy bàn với Nguyễn Thái Bạt. Nguyễn lấy làm phải, tôi mới viết một bài văn khất ai, cậy Nguyễn quân cầm tới nhà tiên sinh. Than ôi! Ơn người chưa giả mà còn cầu nữa! Huống gì ăn mày to mà lại làm cách ăn mày lịch sự với một người thưở nay chưa biết mặt, mộng tưởng chẳng quá điên hay sao? Ai ngờ giấy tôi gửi lại buổi sớm, mà ngân phiếu tiên sinh gửi lại buổi chiều. Tiên sinh đã gửi lên Đông Kinh cho tôi 1.700 đồng Nhật [11] và lại cho tôi bức thư, trong nói vắn tắt mấy câu: “Hiện nay tôi vơ vét trong nhà chỉ sẵn có bấy nhiêu, chờ sau tôi có kiếm được số bạc như các người còn dùng thì đánh giấy lại mau”. Chỉ có bấy nhiêu lời, ngoài ra không có chữ gì có giọng khách khí. Trong lúc cùng khốn mà được việc may mắn như thế, mừng biết chừng nào! Tôi bây giờ trích ở trong số bạc ấy, chia ra làm 3 khoản: 1. Phí ngoại giao nhiều hơn, 2. Phí in sách, 3. Lữ phí [12] . Theo tìm hiểu thêm của Vĩnh Sính thì Asaba Sakitaro sinh ngày 1 tháng 3 năm 1867 (cùng năm sinh với cụ Phan) tại thị trấn Asaba浅羽町, huyện Iwata磐田郡, tỉnh Shizuoka静岡県 ngày nay, trong một gia đình nối đời làm Shin-kan神官 (thầy cúng) tại ngôi đền Hachiman. Thân phụ của ông đã từng gia nhập vào quân đội của chính phủ mới, sau khi giải ngũ, đã từng làm giám đốc ngân hàng Shiba (Tokyo). Asaba đã tốt nghiệp y khoa ở Đại học Đế chế Tokyo (tiền thân của Đại học Tokyo ngày nay) năm 1894. Ông từng có dự định đi du học ở Đức, nhưng do sức khỏe mà đành thôi, quyết định ở lại Nhật trong bệnh viện tư của mình mở tại một làng đánh cá nghèo và xa trung tâm. Ông nổi tiếng trong vùng là một bác sĩ ưu tú, nhân hậu. Nhờ có số tiền lớn mà Asaba trợ giúp khi cùng đường, Phan đã dựng lại được phong trào. Phan trích một số khoản để đóng góp cho Hội Điền Quế Việt Liên Minh vừa mới thành lập; một khoản dùng làm lữ phí để rời Nhật; và một khoản để in cuốn Hải ngoại huyết thư bằng ba thứ chữ Hán-Nôm-Quốc ngữ với 3000 bản, cuốn Việt Nam quốc sử khảo với 1000 bản, và cuốn Trần Đông Phong truyện. Nhưng rủi thay, khi 3000 cuốn Hải ngoại huyết thư chưa kịp gửi về Việt Nam thì bị nhà đương cục Nhật tịch thu theo yêu cầu của phía Pháp, đem đốt trước sân sứ quán Pháp ở Tokyo, may có người báo nên cụ giấu được 130 cuốn [13] . Về việc này, cụ Phan viết: Tuy nhiên, những việc hành động như trên kia, vẫn là việc thất bại, giở khóc giở cười. Nhưng còn làm ra được những cái thất bại ấy thì cũng gọi bằng thành công. Nếu lúc đó không có người khẳng khái vứt tiền như ông Thiện Vũ thì e muốn làm cái thất bại cũng không thể làm được. Nghĩ thế mà biết ơn ông Thiện Vũ to lớn không biết chừng nào [14] . Phan Bội Châu thuật tiếp: Trước khi toan lìa Nhật Bản, tôi muốn tạ ơn ông Thiện Vũ, đi đến Quốc Phủ Tân [15] yết kiến tiên sinh. Khi mới vào cửa, Thái Bạt giới thiệu tôi với tiên sinh, tôi chưa kịp nói tạ ơn, tiên sinh vội vàng dắt tay tôi, kéo vào cùng nói chuyện, chốc bày cơm rượu ra, không một chút tục khí. (lược một đoạn) Khi tiên sinh nói chuyện với tôi, rất khinh bỉ chính khách Nhật Bản, như Đại Ôi, Khuyển Dưỡng [16] , tiên sinh cũng không xem ra gì, nên nói với tôi rằng: “Bọn nó đối với các ngài chỉ là món ngoại giao của bọn âm mưu dã tâm mà thôi. Tôi từ biệt trở về Tàu, cách nhau 10 năm tôi lại qua Nhật Bản thì tiên sinh đã tạ thế, tôi rất cảm ơn của tiên sinh, chưa kịp đền giả mà lấy làm thẹn, không lấy gì cảm mình với người tri kỷ, bèn trồng một tấm bia ở trước mả tiên sinh, có khắc bài văn [17] . Về nội dung bài văn bia chép lại theo trí nhớ và bản tự dịch của Phan, sẽ đề cập ở dưới đây. Tiếp theo, xin xem về quá trình dựng tấm bia này qua hồi kí của Phan. Việc dựng bia ông Thiện Vũ. Chỉ xem một việc dựng bia dưới này, cũng biết trình độ quốc dân của Nhật Bản, nên chép kỹ vào đây: Lúc tôi mới đến huyện Tịnh Cường (Shizuoka), trù hoạch việc dựng bia, các phí tổn tài liệu và đục chạm vừa hết 100 đồng mà công trình vận tải và kiến trúc còn phải phí tổn 100 đồng nữa mới xong. Thế mà trong túi tôi chỉ có 120 đồng, nghĩ chắc không làm đủ. Nhưng vì đã hứa với người chết thì quyết tính cho xong. Tôi mời người bạn Lý Trọng Bá tới nhà ông thôn trưởng thôn Thiện Vũ là Thiện Vũ Hạnh Thái Lang tỏ ý muốn với ông và thuật chuyện Thiện Vũ tiên sinh cứu giúp ngày trước cho ông nghe cùng việc dựng bia. Lúc bấy giờ mới biết việc tiên sinh làm, chưa nói với ai bao giờ. Thôn trưởng nghe, cảm động vô cùng, rất tán đồng ý với tôi, giục tôi chóng làm xong. Tôi cũng nói thật tình với thôn trưởng vì hiện khoản chưa đủ, xin gửi 100 đồng nơi ông, còn nữa tôi sẽ trở về Tàu trù đủ số khoản phí sẽ trở qua làm xong việc này. Thôn trưởng nói: “Các ngài đã có lòng kỷ niệm đến người thôn tôi, tôi nên giúp thành cái chí các ngài không cần phải lăn lộn cho nhọc”. Tôi nghe quá mừng. Thôn trưởng lại mời tôi nghỉ ở nhà, khiến vợ con trong nhà tiếp đãi. Tới ngày thứ bảy tháng ấy, thông trưởng dắt tôi cùng xem nhà học hiệu trong làng và truyền cáo với các học sinh rằng ngày mai là ngày chủ nhật, mời hết cha anh học sinh nhóm nơi trường học sẽ có lời huấn dụ. Theo hiện quy địa phương tự trị của Nhật Bản, chức thôn trưởng tức là người chủ não hành chính ở trong thôn. Đến ngày ấy, tôi, thôn trưởng đến nhà trường, gia trưởng các nhà ở trong thôn đã nhóm đủ. Thôn trưởng lên đàn diễn thuyết, bắt đầu kể lịch sử nghĩa hiệp của Thiện Vũ tiên sinh, thứ lại giới thiệu tôi và ông Lý Trọng Bá cho thôn dân biết (Lý người nước ta, đỗ công khoa tiến sĩ Nhật), đoạn nói tiếp rằng:”Loài người sở dĩ sinh tồn được lâu dài nhờ có tấm cảm tình thương yêu nhau mà thôi; ông Thiện Vũ người thôn ta đem lòng nghĩa hiệp giúp cho người một nước khác, đã vun trồng danh giá cho người thôn ta nhiều lắm. Người thôn ta há có lẽ chỉ một mình ông làm quân tử rư ? Hiện nay hai ông Phan, Lý xông pha gió sóng, vượt đường bể muôn dặm, quý trọng người thôn ta, mà vì ông Thiện Vũ dựng bia kỷ niệm. Chúng họ đối với thôn ta, nghĩa khí chân tình đến thế. Chúng ta đối với họ lại hững hờ lơ lửng, người trong thôn ta không nhục mà thôi, mà nhục đến quốc nhân Nhật Bản ta nữa”. Nói đến đó thì tiếng vỗ tay dậy như sấm, ở trong đám đông người, có người đứng ra nói: “Chúng tôi thật thà quê kịch, duy thôn trưởng dạy cho” (thôn này là nông thôn, nhiều võ nhân với nông phu, mà văn sĩ phần ít). Thôn trưởng lại nói tiếp: “Ý tôi muốn thế này: Việc dựng bia kỷ niệm đó, tiền mua đá to nhỏ nhiều ít tùy ý chúng họ làm và công thợ họ chịu, duy những công trình vận tống kiến trúc, thôn nhân ta chỉ lấy nghĩa vụ làm giúp; bởi hi sinh tiền lao lực của ta để hoàn thành một kỷ niệm vật cho người nghĩa hiệp, cũng là thiên chức của dân Nhật Bản ta vậy.” Nói chưa dứt, tiếng ừ vang nhà. Sau trong một tuần bia đình dựng thành, cao ước 4 thước rưỡi tây, làm bằng đá thiên nhiên (theo tục Nhật Bản quý trọng đá thiên nhiên), dày 5 tấc, bề ngang ước được 2 thước, chữ lớn như bàn tay trẻ con. Tới ngày hoàn thành, nhóm người cả thôn lại, làm lễ lạc thành, lại góp bạc đặt tiệc rượu để tiếp đãi chúng tôi và khách khứa các làng chung quanh đến. Việc này thảy đều do kế hoạch của thôn trưởng, chúng tôi chỉ tốn hơn 100 đồng mà thôi. Muốn cho đồng bào biết việc nghĩa của người Nhật Bản, nên không sợ rờm bút [18] . Tác giả Shibata thì cho rằng trong gần một tháng thời gian dựng bia, Phan và Lý đã lưu lại ở nhà một người họ hàng của Asaba có tên là Asaba Yoshio. Nhưng dựa theo hồi kí của Phan Bội Châu, tác giả Vĩnh Sính cho rằng trong thời gian đó, có lẽ Phan và Lý ở Nagoya, và chỉ về thăm Asaba Yoshio vào những ngày cuối tuần để theo dõi việc dựng bia hay khi nào có việc cần kíp. Và người đã viết lại bài văn bia của cụ Phan cho thợ khắc vào đá là Lý Huy Lượng, trong nhà cũ của Asaba vẫn lưu được một tấm hình của người này. Rất có thể Lý Huy Lượng chính là Nguyễn Thái Bạt, khi dựng bia cho Asaba thì ở khoảng tuổi 32-33. Về sau, Nguyễn Thái Bạt về hợp tác với chính quyền thuộc địa dưới cái tên mới là Nguyễn Phong Di [19] . 2. Bản dịch 1 - Bản ghi lại bằng chữ Hán dựa vào trí nhớ và bản tự dịch ra quốc ngữ của chính cụ Phan trong thời kì “ông già Bến Ngự” ở Huế (khoảng 1927-29) Theo Tự phán, phiên âm Hán Việt (không kèm theo chữ Hán) và bản tự dịch ra Việt ngữ bài văn bia dựng trước mộ Asaba như sau. Phiên âm Hán Việt [20] : (…) bèn trồng một tấm bia ở trước mả tiên sinh, có khắc bài văn: Dư đảng dĩ quốc nạn, bôn Phù Tang, công ai kỳ chí, chửng trách bất kế sở thù, cái cổ chi kỳ hiệp giả. Kim dư lai thử, công dĩ thệ hỹ, phủ nhưỡng tứ cố, huých kỳ vô nhân, thương mang hải thiên, thử tân thùy tố, viên lắc sở cảm vu thạch. Minh viết: Hào không cổ kim, nghĩa cái Trung quốc, nông thí dĩ thiên, ngã thụ dĩ hải. Ngã chí vị thành, công bất ngã đái, du thử tâm, kỳ ức vạn tái. Việt Nam Quang Phục hội đảng nhân tặc [21] . Dịch Việt: Chúng tôi vì nạn nước, chạy sang Nhật Bản, tiên sinh thương đến khổ tâm, giúp chúng tôi trong lúc cùng khốn, rõ là một người kỳ hiệp. Nay chúng tôi sang thì tiên sinh đã tạ thế, tứ bề hiu quạnh trông không thấy ai, trời biển mênh mông, lòng này ai tỏ! bèn ghi mối cảm nơi viên đá, hào suốt xưa nay, nghĩa trùm trong ngoài, công thời như trời, tôi chịu như biển. Chí tôi chưa thỏa, ông không chờ đợi. Thăm thẳm lòng này, trải muôn ngàn đời. Việt Nam Quang Phục đông nhân ghi [22] . Theo Vĩnh Sính, bản chữ Hán của văn bia được in lại trong bản dịch Phan Bội Châu niên biểu của nhóm Phạm Trọng Điềm và Tôn Quang Phiệt, nhưng sách ấy không có phiên âm Hán Việt, chỉ có bản dịch Việt như sau: Chúng tôi vì việc nước, chạy sang đất Phù Tang, ông thương chí của chúng tôi, giúp khi hoạn nạn, không mong báo đáp lại, ông có thể so sánh với hào kiệt ngày xưa. Nay tôi trở lại đây, ông đã mất rồi. Trông khắp bốn bề, bóng người đã vắng, mênh mông trời bể, lòng này khôn tỏ. Mới khắc cảm tưởng vào đá, ghi rằng: Hào hơn xưa nay, nghĩa đầy trong ngoài, ông giúp như trời, tôi chịu như bể, chí tôi chưa thành, ông không chờ tôi, lòng này đau thương, đến ức vạn năm. Tất cả người của Hội Quang Phục xin ghi lại [23] . Chúng tôi tán thành với nhận định sau của Vĩnh Sính về bản chép lại bài văn bia theo trí nhớ cụ Phan: Thật ra, nguyên văn của bài văn bia do chính cụ Phan viết có vài chỗ khác biệt so với bài trên, nhưng có lẽ vì khi cụ Phan viết tập hồi ký PBCNB mười năm sau khi dựng bia, cụ không có tài liệu bên mình nên phải dựa vào ký ức để ghi lại. Mười năm với bao nhiêu dâu biển, dầu trí nhớ của cụ có siêu việt đến đâu cũng khó tránh những sai lạc [24] . Có nghĩa bản chép lại theo trí nhớ của chính cụ Phan là không hoàn toàn chính xác, mà có nhiều điểm khác với nguyên bản hiện thấy tại Nhật Bản. Hiện chưa rõ bản