Đề tài Tổ chức dạy học Địa lí địa phương tỉnh Tây Ninh theo định hướng phát triển năng lực

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng mình. Các số liệu trong luận án là trung thực. Kết quả của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào. Tác giả luận án Nguyễn Trƣờng Vũ LỜI CẢM ƠN Tôi xin dành sự kính trọng, lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Trần Đức Tuấn và PGS.TS. Nguyễn Đức Vũ – hai ngƣời thầy đã tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ, động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới toàn thể Ban lãnh đạo, Hội đồng khoa học Khoa Địa lí - Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội, cùng các thầy cô đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè và đồng nghiệp, đã khích lệ và ủng hộ tôi trong suốt thời gian tôi thực hiện luận án. Hà Nội, tháng 08 năm 2017 Tác giả Nguyễn Trƣờng Vũ MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................ 1 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI.................................................................................................. 1 2. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................................................................... 2 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI ................................................. 9 4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............................................................................ 9 5. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC ........................................................................................................ 10 6. QUAN ĐIỂM NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................... 10 7. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN ..................................................................................................... 14 8. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN ...................................................................................................... 14 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆCTỔ CHỨC DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TỈNHTÂY NINH THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ........................................................................................................................................ 15 1.1. ĐỔI MỚI GIÁO DỤC PHỔ THÔNG TRUNG HỌC THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .......................................................................................................... 15 1.1.1. Quan điểm chỉ đạo đổi mới giáo dục phổ thông.......................................................... 15 1.1.2. Định hƣớng phát triển năng lực trong chƣơng trình giáo dục phổ thông .......................... 15 1.2. ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG ....................................................................................................................................... 20 1.2.1. Quan niệm về năng lực và cấu trúc năng lực ......................................................... 20 1.2.2. Năng lực chung và năng lực chuyên biệt Địa lí ..................................................... 21 1.2.3. Một số con đƣờng hình thành năng lực trong dạy học Địa lí ................................ 22 1.3. TỔ CHỨC DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ......................................................................................................................................... 25 1.3.1. Quan niệm về tổ chức dạy học Địa lí địa phƣơng theo định hƣớng phát triển năng lực . 25 1.3.2. Mục tiêu dạy học Địa lí địa phƣơng theo định hƣớng phát triển năng lực ........... 35 1.3.3. Nội dung dạy học Địa lí địa phƣơng theo định hƣớng phát triển năng lực .......... 36 1.3.4. Xác định một số phƣơng pháp dạy học Địa lí địa phƣơng theo định hƣớng phát triển năng lực ....................................................................................................................................... 37 1.4. KHẢ NĂNG TỔ CHỨC DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Ở TÂY NINH ................................................................................... 44 1.4.1. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh .......................................................................... 44 1.4.2. Đặc điểm chƣơng trình và sách giáo khoa Địa lí 12 THPT .................................. 45 1.4.3. Thực trạng giảng dạy và học tập Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh ...................... 46 1.4.4. Điều kiện để tổ chức dạy học Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực ......................................................................................................................................... 53 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 .................................................................................................................. 58 Chƣơng 2: TỔ CHỨC NỘI DUNG VÀ CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG TỈNH TÂY NINH THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ....................................................................................................................................... 59 2.1. XÂY DỰNG CHƢƠNG TRÌNH ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TỈNH TÂY NINH THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ................................................................................ 59 2.1.1. Chƣơng trình Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh hiện hành ................................................... 59 2.1.2. Xác định một số nguyên tắc xây dựng chƣơng trình Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .................................................................................................. 61 2.1.3. Xây dựng chƣơng trình Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .................................................................................................................................................. 62 2.2. BIÊN SOẠN TÀI LIỆU HỖ TRỢ DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TỈNH TÂY NINH THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ...................................................... 64 2.2.1. Mục tiêu tài liệu giảng dạy Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .............................................................................................................. 64 2.2.2. Nguyên tắc biên soạn tài liệu giảng dạy Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .......................................................................................... 64 2.2.3. Nội dung và kết cấu tài liệu giảng dạy Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .................................................................................................. 66 2.2.4. Phƣơng pháp và quy trình biên soạn tài liệu giảng dạy Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực ........................................................................ 70 2.3. TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TỈNH TÂY NINH THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .......................................... 75 2.3.1. Nguyên tắc tổ chức các hoạt động dạy học Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .......................................................................................... 75 2.3.2. Quy trình tổ chức các hoạt động dạy học Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .................................................................................................................... 76 2.3.3. Xác định một số phƣơng pháp dạy học Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo định hƣớng phát triển năng lực .......................................................................................... 78 2.4. THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC MỘT SỐ BÀI ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TỈNH TÂY NINH THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ........................ 96 2.4.1. Đặc điểm dân cƣ và lao động của tỉnh Tây Ninh ............................................................ 96 2.4.2. Tìm hiểu thực trạng ngành chăn nuôi ở huyện Dƣơng Minh Châu ................................. 104 2.4.3. Tìm hiểu điều kiện tự nhiên tỉnh Tây Ninh .......................................................................... 111 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ................................................................................................................ 115 Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................................................. 116 3.1. MỤC ĐÍCH THỰC NGHIỆM VÀ NỘI DUNG THỰC NGHIỆM ................................ 116 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................................................ 116 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm .......................................................................................... 116 3.2. NGUYÊN TẮC THỰC NGHIỆM ......................................................................................... 116 3.3. NỘI DUNG THỰC NGHIỆM ................................................................................................ 117 3.4. PHƢƠNG PHÁP THỰC NGHIỆM ...................................................................................... 117 3.4.1. Nguyên tắc chọn lớp thực nghiệm và đối chứng ................................................. 117 3.4.2. Qui trình thực nghiệm ............................................................................................ 117 3.5. TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM .................................................................................................. 118 3.6. TRIỂN KHAI THỰC NGHIỆM ............................................................................................. 119 3.6.1. Tổ chức thực nghiệm bài học Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo phƣơng giải quyết vấn đề ................................................................................................................................................... 119 3.6.2. Tổ chức thực nghiệm bài học Địa lí địa phƣơng tỉnh Tây Ninh theo phƣơng pháp khảo sát điều tra ............................................................................................................................................ 129 3.6.3. Tổ chức thực nghiệm hoạt động dạy học Đại lí địa phƣơng tỉnh Tây ninh với phƣơng pháp dạy học dự án ............................................................................................ 138 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 .............................................................................................................. 145 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................................................. 147 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................................ 152 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 2.1. Qui trình phƣơng pháp GQVĐ ................................................................. 84 Bảng 3.1. Danh sách trƣờng, lớp và GV tham gia TN ............................................ 119 Bảng 3.2. Sĩ số và ĐTB bộ môn năm học trƣớc của 4 lớp TN và ĐC .................... 120 Bảng 3.3. Xây dựng Rubric đánh giá NL GQVĐ ................................................... 121 Bảng 3.4. Ma trận đề kiểm tra NL GQVĐ ............................................................. 125 Bảng 3.5. Kiểm chứng để xác định nhóm tƣơng đƣơng ......................................... 126 Bảng 3.6. Thiết kế nghiên cứu ................................................................................ 126 Bảng 3.7. So sánh ĐTB bài kiểm tra sau tác động.................................................. 127 Bảng 3.8. Sĩ số và ĐTB bộ môn năm học trƣớc của 4 lớp TN và ĐC .................... 130 Bảng 3.9. Ma trận thiết kế đề kiểm tra .................................................................. 131 Bảng 3.10. Xây dựng Rubric đánh giá NL GQVĐ của HS trong khảo sát điểu tra thực trạng ngành chăn nuôi huyện Dƣơng Minh Châu . ......................................... 131 Bảng 3.11. Kiểm chứng để xác định nhóm tƣơng đƣơng ....................................... 135 Bảng 3.12. Thiết kế nghiên cứu .............................................................................. 136 Bảng 3.13. So sánh ĐTB bài kiểm tra sau tác động................................................ 137 Bảng 3.14. Sĩ số và ĐTB bộ môn năm học trƣớc của 4 lớp TN và ĐC .................. 139 Bảng 3.15. Ma trận thiết kế đề kiểm tra số 3 . ....................................................... 140 Bảng 3.16. Kiểm chứng để xác định nhóm tƣơng đƣơng ....................................... 141 Bảng 3.17. Thiết kế nghiên cứu .............................................................................. 141 Bảng 3.18. So sánh ĐTB bài kiểm tra sau tác động................................................ 142 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Mô hình hình thành NL theo kiểu đƣờng thẳng ....................................... 23 Hình 1.2. Mô hình hình thành NL theo vòng tròn xoắn ốc ....................................... 23 Hình 1.3. Mô hình hình thành NL theo tiếp tam giác phát triển ............................... 24 Hình 1.4. Đặc điểm của dạy học dự án ..................................................................... 44 Hình 2.1. Quy trình tổ chức dạy học ĐLĐP theo định hƣớng phát triển NL ........... 77 Hình 2.2. Quy trình xây dựng tình huống có VĐ...................................................... 81 Hình 2.3.Hình ảnh về hội xuân núi Bà Đen .............................................................. 81 Hình 2.4. Quy trình phƣơng pháp khảo sát, điều tra ........................................................ 81 Hình 2.5. Hình ảnh về chăn thả trâu và nuôi cá ở huyện Dƣơng Minh Châu ........... 81 Hình 2.6. Hình ảnh về địa hình và sông ở tỉnh Tây Ninh ......................................... 81 Hình 3.1. Biểu đồ điểm trung bình của lớp TN và ĐC ........................................... 128 Hình 3.2. Biểu đồ ĐTB của lớp TN và ĐC ............................................................. 137 Hình 3.3. Biểu đồ điểm trung bình của lớp TN và ĐC ........................................... 143 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CNTT Công nghệ thông tin DA Dự án DHDA Dạy học dự án DH Dạy học ĐC Đối chứng ĐG Đánh giá ĐHSP Đại học Sƣ phạm ĐLĐP Địa lí địa phƣơng ĐTB Điểm trung bình GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GQVĐ Giải quyết vấn đề GV Giáo viên HS Học sinh KT-XH Kinh tế - xã hội KT Kiểm tra NL Năng lực NXB Nhà xuất bản PPDH Phƣơng pháp dạy học SGK Sách giáo khoa TBC Trung bình cộng TB Trung bình TĐ Tác động THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm VĐ Vấn đề 1 MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI - Mục tiêu của giáo dục phổ thông trong giai đoạn hiện nay đòi hỏi nhà trƣờng cần phải đào tạo ra những học sinh (HS) không chỉ nắm bắt đƣợc kiến thức khoa học, mà phải có năng lực sáng tạo, giải quyết những vấn đề mới mẻ của bản thân, của xã hội và đất nƣớc. Định hƣớng này thể hiện rõ trong Nghị Quyết Đại hội lần thứ XI của Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng Cộng sản Việt Nam “Việc đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học, phương pháp thi, kiểm tra theo hướng hiện đại; nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đặc biệt coi trọng giáo dục lý tưởng, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, tác phong công nghiệp, ý thức trách nhiệm xã hội”. [29] - Địa lí địa phƣơng (ĐLĐP) tàng trữ một khối lƣợng lớn kiến thức, là nguồn minh chứng cụ thể địa lí phổ thông. Do đó, việc dạy học ĐLĐP cần phải bắt đầu từ những hiện tƣợng sự kiện có thực trong không gian nơi mà học sinh (HS) có thể quan sát đƣợc. Việc giảng dạy ĐLĐP là nhiệm vụ rất khó khăn đối với giáo viên (GV). GV không những cung cấp kiến thức cho HS mà còn giúp HS liên hệ đối chiếu với thực tế. Bộ GD&ĐT đánh giá vai trò rất quan trọng của ĐLĐP, cho nên đã yêu cầu giảng dạy ĐLĐP trong chƣơng trình nội khóa nhiều năm nay. Tuy nhiên, việc giảng dạy ĐLĐP của nhiều GV còn hoa loa mang tính hình thức, miễn sao hoàn thành phân phối chƣơng trình do Bộ GD&ĐT quy định. - Trong dạy học ĐLĐP đang diễn ra xu hƣớng đẩy mạnh đổi mới phƣơng pháp dạy học (PPDH) theo hƣớng tổ chức cho HS hoạt động tích cực, tự lực, tìm tòi, xây dựng kiến thức, hình thành và phát triển năng lực (NL). Hiện nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu về biên soạn tài liệu dạy học ĐLĐP đƣợc triển khai và áp dụng ở các trƣờng phổ thông bƣớc đầu đem lại những kết quả nhất định. Tuy nhiên, các tài liệu dạy học ĐLĐP hiện nay chủ yếu nghiên cứu biên soạn tài liệu cung cấp nội dung kiến thức khái quát về đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội (KT-XH) của địa phƣơng, 2 hình thành các kỹ năng địa lí chủ yếu nhƣ: Biểu đồ, bản đồ... Phƣơng pháp chủ yếu là các phƣơng pháp truyền thống, đặc biệt lấy phƣơng pháp thuyết trình làm chủ đạo. Do đó, việc dạy học ĐLĐP ở trƣờng phổ thông còn rất thụ động, khả năng tự tìm tòi nghiên cứu để hình thành tri thức của HS còn rất hạn chế, học chƣa đi đôi với hành, học mà chƣa sáng tạo - Việc giảng dạy ĐLĐP ở trƣờng THPT trên địa bàn tỉnh Tây Ninh hiện nay còn nhiều bất cập. Khi giảng dạy chỉ chú trọng truyền đạt kiến thức, chƣa đáp ứng yêu cầu hình thành phát triển phẩm chất NL. GV khi thiết kế nội dung và phƣơng pháp dạy học ĐLĐP chủ yếu truyền thụ kiến thức, chƣa đảm bảo tính hiện đại cơ bản, còn nhiều kiến thức hàn lâm, còn nặng nề với HS. Ngoài ra, có một số trƣờng hợp GV dạy ĐLĐP tỉnh Tây Ninh yêu cầu HS tự học, nhƣng không cung cấp tài liệu cho các em, không kiểm tra đánh giá xem mức độ hiểu biết của các em nhƣ thế nào. Nhìn chung, cho thấy việc giảng dạy ĐLĐP tỉnh Tây Ninh còn nhiều vấn đề bất cập, chƣa đạt đƣợc hiệu quả, chƣa phù hợp hợp với xu thế đổi mới giáo dục hiện nay. Thông qua việc tiếp cận thực tế trong quá trình giảng dạy và phân tích thực tiễn, với mong muốn góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học ĐLĐP nói chung, dạy học ĐLĐP tỉnh Tây Ninh nói riêng. Với các lí do nêu trên, tôi chọn nghiên cứu đề tài “Tổ chức dạy học Địa lí địa phương tỉnh Tây Ninh theo định hướng phát triển năng lực” trong khuôn khổ đề tài nghiên cứu sinh của mình về phƣơng pháp dạy học Địa lí. 2. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Tình hình dạy học ĐLĐP ở một số nƣớc trên thế giới Ở Liên Xô (trƣớc đây) trong những năm đầu của thế kỷ XX, Địa phƣơng học đƣợc xem là môn học về một lãnh thổ nhỏ có những nét riêng về hành chính, chính trị và kinh tế. Những năm 30 của thế kỷ XX ở Liên Xô, đối tƣợng của Địa phƣơng học coi nhƣ một bộ phận lãnh thổ đƣợc các nhà khoa học nghiên cứu toàn diện: Lịch sử, ngôn ngữ và văn học, kiến trúc, văn hoá. Địa phƣơng học có đối tƣợng nghiên cứu rộng hơn ĐLĐP. Năm 1925, L. X. Berg gọi ĐLĐP là môn Địa lí quê hƣơng. Năm 1961, A. X. Barakov cho rằng ĐLĐP cần nghiên cứu một cách khoa học và toàn diện, nhằm xây dựng xã hội tốt đẹp và có thể xem ĐLĐP nhƣ môn “Địa lí học nhỏ”. 3 Các nhà địa lí học Xô - Viết trƣớc đây và các nhà sƣ phạm Nga ngày nay đã tổng kết quá trình nghiên cứu và phát triển môn ĐLĐP ở trƣờng phổ thông trong mấy chục năm thống nhất coi môn ĐLĐP là một bộ phận của địa phƣơng học, là môn học về quê hƣơng. Nó nghiên cứu những nội dung địa lí tự nhiên, địa lí dân cƣ và địa lí kinh tế. Đây là môn học ĐLĐP trong trƣờng phổ thông. Vì vậy trong chƣơng trình đào tạo hiện nay họ đã dành thời lƣợng nhất định cho việc dạy môn học này ở các trƣờng phổ thông. Môn ĐLĐP đƣợc dạy học bằng các phƣơng pháp dạy học tích cực [21], [63], [96]. Ở Hoa Kỳ, ĐLĐP đƣợc đƣa vào giảng dạy lồng ghép vào ngay từ cấp tiểu học (Primary school) với những khám phá cơ bản về tự nhiên, kinh tế - xã hội, văn hóa, của địa phƣơ