Định hướng về việc áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ĐỊNH HƯỚNG VỀ VIỆC ÁP DỤNG GIÁ TRỊ HỢP LÝ TRONG KẾ TOÁN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH NĂM 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ĐỊNH HƯỚNG VỀ VIỆC ÁP DỤNG GIÁ TRỊ HỢP LÝ TRONG KẾ TOÁN VIỆT NAM Ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TP. HỒ CHÍ MINH NĂM 2017 Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Độc lập – Tự do – Hạnh phúc LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ kinh tế “Định hướng về việc áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô Khoa Kế toán của Trường Đại học Kinh tế TP.HCM, đã tận tình giảng dạy hướng dẫn tôi hoàn thành các học phần trong chương trình đào tạo tiến sĩ của nhà trường. Qua đó đã giúp tôi có được những kiến thức, những kinh nghiệm cần thiết để thực hiện luận án này Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học Kinh tế Tp.HCM, Thầy Cô trong Ban Lãnh đạo Khoa Kế toán, các Thầy Cô trong Khoa Kế toán và đặc biệt là Thầy Cô trong bộ môn Kiểm toán đã động viên, chia sẻ và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn Cô Trần Thị Giang Tân, Cô Nguyễn Thị Thu Hiền, Cô Phạm Thị Ngọc Bích, Thầy Nguyễn Khánh Duy, Thầy Nguyễn Trí Tri và Thầy Hoàng Trọng Hiệp đã có những đóng góp quý báu giúp tôi hoàn thiện luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn Thầy Cô, các anh, chị, bạn bè, các học trò và các doanh nghiệp đã hỗ trợ tôi trong quá trình thu thập dữ liệu khảo sát. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới PGS-TS Vũ Hữu Đức và PGS.TS Huỳnh Đức Lộng. Trong nhiều năm qua, Thầy đã tận tình dìu dắt, chỉ bảo, hướng dẫn tôi thực hiện luận án. Những nhận xét, đánh giá của Thầy, đặc biệt là những gợi ý về hướng giải quyết vấn đề trong suốt quá trình nghiên cứu, thực sự là những bài học vô cùng quý giá đối với tôi không chỉ cho việc thực hiện luận án này mà cả trong công việc và cuộc sống hiện tại của mình. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn GIA ĐÌNH đã động viên tôi hoàn thành luận án. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 20/7/2017 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN DANH MỤC BẢNG DANH MỤC HÌNH DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT PHẦN GIỚI THIỆU .................................................................................................................................... 1i 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................................................. 1i 2. Mục tiêu nghiên cứu – Câu hỏi nghiên cứu ......................................................................................... 3i 3. Phương pháp nghiên cứu và dữ liệu nghiên cứu ................................................................................. 5i 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 6i 5. Kết quả nghiên cứu .............................................................................................................................. 6i 6. Đóng góp mới của luận án ................................................................................................................... 8i 7. Cấu trúc của luận án ............................................................................................................................ 8i CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU VỀ GIÁ TRỊ HỢP LÝ ................................................ 1 1.1. Tổng quan các nghiên cứu về GTHL trên thế giới ................................................................................. 1 1.1.1. Nghiên cứu về tính thích hợp của GTHL ........................................................................................ 2 1.1.2. Nghiên cứu về tính đáng tin cậy của GTHL .................................................................................. 10 1.1.3. Nghiên cứu về sự ủng hộ GTHL .................................................................................................... 14 1.1.4. Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến sự lựa chọn áp dụng GTHL ...................................... 16 1.1.5. Nghiên cứu về đo lường mức độ áp dụng GTHL. ......................................................................... 21 1.2. Các nghiên cứu trước đây tại VN ........................................................................................................ 24 1.2.1 Các nghiên cứu về GTHL ở VN ..................................................................................................... 24 1.2.2. Các nghiên cứu về đo lường mức độ áp dụng GTHL ở VN .......................................................... 26 1.3. Xác định vấn đề nghiên cứu của luận án .............................................................................................. 27 1.3.1. Xác định khe hổng nghiên cứu ...................................................................................................... 27 1.3.2. Xác định vấn đề nghiên cứu của luận án ...................................................................................... 28 Tóm tắt chương 1 ........................................................................................................................................ 32 CHƯƠNG 2 – CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ GTHL VÀ ÁP DỤNG GTHL ................................................... 33 2.1. Khái niệm về đo lường và các cơ sở đo lường trong kế toán ............................................................... 33 2.1.1. Khái niệm về đo lường ................................................................................................................ 33 2.1.2. Các cơ sở đo lường trong kế toán............................................................................................... 34 2.2. Sự hình thành và phát triển của GTHL ................................................................................................ 36 2.2.1. Khái niệm GTHL ........................................................................................................................... 36 2.2.2 Lịch sử hình thành và phát triển của GTHL .................................................................................. 37 2.3 Áp dụng GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế và ở các quốc gia trên thế giới ............................... 41 2.3.1 GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế ........................................................................................ 42 2.3.1.1 Phạm vi áp dụng GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế ..................................................... 42 2.3.1.2 Đo lường GTHL theo IFRS 13 ................................................................................................ 42 2.3.2. Phạm vi áp dụng GTHL ở các quốc gia trên thế giới ................................................................... 44 2.3.2.1. Các quốc gia áp dụng GTHL .................................................................................................. 44 2.3.2.2. Kinh nghiệm áp dụng GTHL ở một số quốc gia tiêu biểu ..................................................... 44 2.4. Cơ sở lý thuyết của GTHL ................................................................................................................... 46 2.4.1. Mục đích của BCTC ...................................................................................................................... 47 2.4.2. Các đặc điểm chất lượng ............................................................................................................... 47 2.4.3. Khái niệm vốn và bảo toàn vốn ..................................................................................................... 49 2.5. Lý thuyết về áp dụng GTHL ................................................................................................................ 52 2.5.1. Lý thuyết lập quy (regulation theory) ............................................................................................ 53 2.5.2 Lý thuyết thông tin hữu ích (decision usefulness theory) ............................................................... 54 2.5.3. Các lý thuyết liên quan đến sự lựa chọn của nhà quản lý ............................................................. 58 2.5.3.1. Lý thuyết ủy nhiệm (Agency theory) ..................................................................................... 58 2.5.3.2. Lý thuyết tín hiệu (signalling theory) ..................................................................................... 59 2.5.3.3. Lý thuyết các đối tượng có liên quan (stakeholder theory) .................................................... 59 Tóm tắt chương 2 ........................................................................................................................................ 62 CHƯƠNG 3 – PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU MỨC ĐỘ TÁC ĐỘNG CỦA GTHL ĐẾN SỰ HÒA HỢP GIỮA QUY ĐỊNH VỀ ĐO LƯỜNG CỦA KẾ TOÁN VN VÀ CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ. ............................................................................. 63 3.1 Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................................................... 63 3.1.1 Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ................................................................................ 63 3.1.2. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................................................. 64 3.1.2.1 Đối tượng nghiên cứu .............................................................................................................. 65 3.1.2.2. Các biến nghiên cứu ............................................................................................................... 66 3.1.2.3 Dữ liệu nghiên cứu và phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu........................................... 70 3.1.2.4. Phương pháp xử lý dữ liệu nghiên cứu ................................................................................... 71 3.2. Kết quả nghiên cứu ............................................................................................................................... 73 3.2.1 Đặc điểm của GTHL trong kế toán VN .......................................................................................... 73 3.2.2 Mức độ hòa hợp giữa các quy định của kế toán VN và chuẩn mực kế toán quốc tế về mặt đo lường. .......................................................................................................................................... 76 3.2.2.1. Mức độ hòa hợp tổng thể về mặt đo lường ............................................................................. 76 3.2.2.2. Mức độ hòa hợp về đo lường của từng biến nghiên cứu ........................................................ 77 3.2.3. Mức độ ảnh hưởng của GTHL đến sự hòa hợp giữa chuẩn mực kế toán VN và chuẩn mực kế toán quốc tế về mặt đo lường. ..................................................................................................... 79 Tóm tắt chương 3 ........................................................................................................................................ 81 CHƯƠNG 4 – PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................... 82 CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN VIỆC LỰA CHỌN ÁP DỤNG GTHL TẠI VIỆT NAM ................. 82 4.1. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................................................... 83 4.1.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................................... 83 4.1.2 Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................................................ 83 4.1.3. Mô hình nghiên cứu ...................................................................................................................... 84 4.1.3.1 Mô hình nghiên cứu ................................................................................................................ 84 4.1.3.2. Các biến trong mô hình nghiên cứu và dự báo ....................................................................... 86 4.1.3.3. Giả thuyết nghiên cứu ............................................................................................................ 89 4.1.4 Phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu và thang đo ................................................................. 90 4.1.4.1 Phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu ............................................................................... 90 4.1.4.2 Thang đo ................................................................................................................................. 90 4.1.5. Trình tự thực hiện nghiên cứu ....................................................................................................... 91 4.2 Kết quả nghiên cứu định tính – xây dựng thang đo .............................................................................. 93 4.2.1 Cơ sở xây dựng thang đo ............................................................................................................... 93 4.2.2. Thang đo ....................................................................................................................................... 95 4.2.2.1 Thang đo “Sự lựa chọn áp dụng GTHL” ................................................................................ 95 4.2.2.2 Thang đo tính “Thích hợp” ..................................................................................................... 95 4.2.2.3. Thang đo tính “đáng tin cậy” ................................................................................................. 96 4.2.2.4 Thang đo “Chi phí đo lường GTHL” .................................................................................... 100 4.2.2.5 Thang đo “tiết lộ nhiều thông tin” ......................................................................................... 100 4.2.2.6. Thang đo các biến kiểm soát. ............................................................................................... 101 4.2.3. Kiểm định thang đo ..................................................................................................................... 103 4.2.3.1 Phỏng vấn chuyên gia về thang đo ........................................................................................ 103 4.2.3.2 Thực hiện khảo sát sơ bộ ban đầu về thang đo...................................................................... 104 4.2.3.3 Giải pháp khắc phục các vấn đề không mong muốn ............................................................. 104 4.2.3.4. Kết quả kiểm định thang đo sau điều chỉnh ......................................................................... 106 4.3 Kết quả nghiên cứu định lượng – Các nhân tố tác động đến việc lựa chọn áp dụng GTHL tại VN ............................................................................................................................................................. 106 4.3.1. Công cụ xử lý dữ liệu tương ứng với từng vấn đề nghiên cứu ................................................... 106 4.3.2 Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................................................. 108 4.3.2.1 Mẫu nghiên cứu ..................................................................................................................... 108 4.3.2.2 Tính thích hợp của GTHL ..................................................................................................... 110 4.3.2.3 Tính đáng tin cậy của GTHL ................................................................................................ 114 4.3.2.4. Mức độ ủng hộ áp dụng GTHL ............................................................................................ 119 4.3.2.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn áp dụng GTHL. ................................................. 120 Tóm tắt chương 4 ...................................................................................................................................... 126 CHƯƠNG 5 - KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................................... 129 5.1 Kết luận về vai trò, sự cần thiết và khả năng áp dụng GTHL ở VN ................................................... 130 5.1.1 Kết luận về vai trò của GTHL ...................................................................................................... 130 5.1.2 Kết luận về sự cần thiết phải áp dụng GTHL ở VN ...................................................................... 130 5.1.3. Kết luận về khả năng áp dụng GTHL ở VN. ................................................................................ 132 5.2 Định hướng áp dụng GTHL ở VN ...................................................................................................... 133 5.2.1 Về phương diện kế toán ................................................................................................................ 133 5.2.2 Về phương diện kiểm toán ............................................................................................................ 134 5.2.3 Về lộ trình áp dụng ....................................................................................................................... 134 5.2.4. Về các biện pháp hỗ trợ: ............................................................................................................. 135 5.3 Đóng góp của luận án. ......................................................................................................................... 136 5.3.1 Đóng góp của luận án liên quan đến các lý thuyết nền ................................................................ 137 5.3.2 Đóng góp liên quan đến sự cần thiết và khả năng áp dụng GTHL. ............................................. 139 5.3.3 Đóng góp liên quan đến các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn áp dụng GTHL ................... 140 5.3.4 Đóng góp liên quan đến phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 142 5.4. Hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu tiếp theo .......................................................................... 143 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................................................... 144 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ......................................................................................... 145 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 1ii DANH MỤC PHỤ LỤC .......................................................................................................................... 11ii Phụ lục 1 - Các hệ thống định giá kế toán và ví dụ .............................................................................. 11ii Phụ lục 2 - Các văn bản pháp luật cơ bản có liên quan đến kế toán trong thời gian từ năm 2001 đến nay ........................................................................................................................................ 17ii Phụ lục 3 - Phạm vi áp dụng GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế và chuẩn mực kế toán VN ......................................................................................................................................................... 21ii Phụ lục 4 – Liệt kê các nghiên cứu về tính thích h