Đô thị hóa và sử dụng đất đô thị ở tỉnh bắc ninh giai đoạn 2005 - 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ---e&f--- NGÔ THỊ HẢI YẾN ĐÔ THỊ HÓA VÀ SỬ DỤNG ĐẤT ĐÔ THỊ Ở TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN 2005 - 2015 HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ---e&f--- NGÔ THỊ HẢI YẾN ĐÔ THỊ HÓA VÀ SỬ DỤNG ĐẤT ĐÔ THỊ Ở TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN 2005 - 2015 Chuyên ngành: Địa lý học Mã số: 62.31.05.01 Người hướng dẫn khoa học: 1. GS. TS ĐỖ THỊ MINH ĐỨC 2. PGS. TS LƯƠNG TÚ QUYÊN HÀ NỘI - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong những công trình để bảo vệ bất kỳ một học vị nào. Tác giả luận án Ngô Thị Hải Yến ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ của các thầy cô giáo, các nhà khoa học, đồng nghiệp, bạn bè và những người thân. Lời đầu tiên, tự đáy lòng mình, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Đỗ Thị Minh Đức, GS.TS. Nguyễn Viết Thịnh, PGS.TS. Lương Tú Quyên là những Thầy, Cô giáo, những nhà khoa học đã trực tiếp chỉ bảo, hướng dẫn, giúp đỡ và động viên tôi về mọi mặt để tôi hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Phòng Sau Đại học, Phòng Tài chính - Kế toán, Ban Chủ nhiệm Khoa Địa lý, các Thầy, Cô trong bộ môn Địa lý Kinh tế - Xã hội và các đồng nghiệp trong Khoa Địa lý đã ủng hộ và giúp đỡ tôi về tinh thần, kiến thức và thời gian để tôi được học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của Tổng cục Quản lí đất đai thuộc Bộ Tài nguyên môi trường. Sở TNMT tỉnh Bắc Ninh, Phòng TNMT của thành phố Bắc Ninh, Phòng TNMT thị xã Từ Sơn. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến UBND phường Đồng Nguyên, phường Đình Bảng và bà con sống ở nơi đây đã tạo nhiều điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình tôi đi điều tra thực địa. Cuối cùng, cho tôi bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình tôi: mẹ, chồng và những người thân đã luôn chia sẻ, động viên, chăm sóc và tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Ngô Thị Hải Yến iii MỤC LỤC MỤC LỤC ............................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT................................................................ vii DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU ............................................................... viii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ............................................................................. ix DANH MỤC CÁC BẢN ĐỒ ............................................................................... x PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................. 1 2. Tổng quan các vấn đề nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam ................... 2 2.1. Những nghiên cứu về đô thị hóa .................................................................. 2 2.2. Những nghiên cứu về sử dụng đất đô thị .................................................... 6 2.3. Những nghiên cứu về mối quan hệ giữa ĐTH và sử dụng đất đô thị ....... 8 2.4. Những nghiên cứu liên quan đến tỉnh Bắc Ninh ...................................... 10 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................. 10 3.1. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................... 10 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 11 4. Giới hạn nghiên cứu ....................................................................................... 11 4.1. Giới hạn về nội dung ................................................................................... 11 4.2. Giới hạn về thời gian ................................................................................... 11 4.3. Giới hạn về không gian ............................................................................... 12 5. Quan điểm nghiên cứu ................................................................................... 12 5.1. Quan điểm hệ thống .................................................................................... 12 5.2. Quan điểm lãnh thổ ..................................................................................... 12 5.3. Quan điểm tổng hợp .................................................................................... 12 5.4. Quan điểm lịch sử - viễn cảnh .................................................................... 13 5.5. Quan điểm phát triển bền vững ................................................................. 13 6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 13 6.1. Phương pháp thu thập và xử lí tài liệu ...................................................... 13 6.2. Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh ............................................... 13 6.3. Phương pháp chuyên gia ............................................................................ 13 6.4. Phương pháp điều tra xã hội học ............................................................... 14 6.5. Phương pháp bản đồ và hệ thống thông tin Địa lý (GIS) ........................ 15 7. Những đóng góp của luận án......................................................................... 15 8. Cấu trúc của luận án ...................................................................................... 15 Chương 1 ............................................................................................................. 16 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÔ THỊ HÓA ................................. 16 VÀ SỬ DỤNG ĐẤT ĐÔ THỊ ............................................................................ 16 iv 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................. 16 1.1.1. Đô thị hóa .................................................................................................. 16 1.1.1.1. Khái niệm đô thị và đô thị hóa ................................................................ 16 1.1.1.2. Đặc điểm của đô thị hóa .......................................................................... 21 1.1.1.3. Các giai đoạn đô thị hóa .......................................................................... 23 1.1.1.4. Các lý thuyết phát triển đô thị ................................................................. 25 1.1.1.5. Những nhân tố ảnh hưởng đến đô thị hóa ............................................... 28 1.1.1.6. Một số tiêu chí đánh giá đô thị hóa ......................................................... 30 1.1.2. Sử dụng đất đô thị ..................................................................................... 32 1.1.2.1. Khái niệm đất, đất đô thị và sử dụng đất đô thị ...................................... 32 1.1.2.2. Đặc điểm đất đô thị ................................................................................. 35 1.1.2.3. Phân loại đất đô thị .................................................................................. 36 1.1.2.4. Các lý thuyết trong sử dụng đất đô thị .................................................... 37 1.1.2.5. Các mô hình sử dụng đất trong phát triển đô thị ..................................... 39 1.1.2.6. Các tiêu chí đánh giá về sử dụng đất đô thị ............................................ 43 1.1.3. Mối quan hệ giữa đô thị hóa và sử dụng đất đô thị ................................. 44 1.1.3.1. Đô thị hóa với sử dụng đất đô thị ............................................................ 44 1.1.3.2. Sử dụng đất đô thị và phát triển kinh tế - xã hội ở những khu vực đang diễn ra đô thị hóa .................................................................................................. 45 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................. 47 1.2.1. Ở các nước đang phát triển ...................................................................... 47 1.2.2. Đô thị hóa và sử dụng đất đô thị ở Việt Nam........................................... 50 1.3. Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 55 Chương 2 ............................................................................................................. 57 ĐÔ THỊ HÓA VÀ SỬ DỤNG ĐẤT ĐÔ THỊ Ở TỈNH BẮC NINH .............. 57 2.1. Đô thị hóa ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 .................................... 57 2.1.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình đô thị hóa ở tỉnh Bắc Ninh ....... 57 2.1.1.1. Lịch sử phát triển tỉnh Bắc Ninh ............................................................. 57 2.1.1.2. Vị trí địa lý .............................................................................................. 58 2.1.1.3. Các nhân tố kinh tế - xã hội .................................................................... 59 2.1.1.4. Điều kiện tự nhiên và Tài nguyên thiên nhiên ........................................ 65 v 2.1.2. Hiện trạng đô thị hóa ở tỉnh Bắc Ninh .................................................... 66 2.1.2.1. Chức năng đô thị ..................................................................................... 66 2.1.2.2. Kinh tế - xã hội đô thị ............................................................................. 66 2.1.2.3. Cơ sở hạ tầng đô thị ................................................................................ 77 2.1.2.4. Cấu trúc không gian đô thị ...................................................................... 80 2.2. Sử dụng đất đô thị ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ...................... 83 2.2.1. Khái quát chung về sử dụng đất ............................................................... 83 2.2.1.1. Biến động về diện tích và cơ cấu sử dụng đất ......................................... 83 2.2.1.2. Biến động sử dụng đất theo không gian .................................................. 86 2.2.2. Sử dụng đất đô thị ..................................................................................... 87 2.2.2.1. Diện tích và cơ cấu sử dụng đất đô thị .................................................... 87 2.2.2.2. Sử dụng đất đô thị theo không gian ........................................................ 89 2.3. Mối quan hệ giữa đô thị hóa và sử dụng đất đô thị ở tỉnh Bắc Ninh ..... 96 2.3.1. Đô thị hóa và sử dụng đất đô thị .............................................................. 96 2.3.1.1. Đô thị hóa làm tăng diện tích và chuyển dịch cơ cấu sử dụng đất đô thị theo xu hướng công nghiệp hóa ........................................................................... 96 2.3.1.2. Đô thị hóa làm thay đổi mục đích sử dụng đất đô thị ............................. 98 2.3.2. Sử dụng đất đô thị và phát triển kinh tế - xã hội ở những khu vực đang diễn ra đô thị hóa .............................................................................................. 102 2.3.2.1. Khái quát về hộ điều tra và tình hình thu hồi đất NN ở P. Đình Bảng và P. Đồng Nguyên ..................................................................................................... 102 2.3.2.2. Sử dụng đất đô thị (thu hồi đất NN) tác động đến phát triển KT - XH 110 2.4. Tiểu kết chương 2 ...................................................................................... 118 2.4.1. Những thuận lợi và khó khăn trong ĐTH và sử dụng đất đô thị ở tỉnh Bắc Ninh ................................................................................................................... 118 2.4.1.1. Thuận lợi ............................................................................................... 118 2.4.1.2. Khó khăn ............................................................................................... 118 2.4.2. Những kết quả đã đạt được và những tồn tại cần khắc phục ............... 119 2.4.2.1. Những kết quả đạt được ........................................................................ 119 2.4.2.2. Những tồn tại cần khắc phục ................................................................. 120 vi Chương 3 ........................................................................................................... 121 ĐỊNH HƯỚNG, ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP THỰC HIỆN ĐÔ THỊ HÓA VÀ SỬ DỤNG ĐẤT ĐÔ THỊ Ở TỈNH BẮC NINH ĐẾN NĂM 2030 ...................... 121 3.1. Những căn cứ xây dựng định hướng đô thị hóa và sử dụng đất đô thị ở tỉnh Bắc Ninh .................................................................................................... 121 3.1.1. Những thành tựu và thách thức trong đô thị hóa ................................. 121 3.1.2. Quy hoạch tổng thể phát triển hệ thống đô thị Việt Nam đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2050 .................................................................................... 124 3.1.3. Quy hoạch vùng Thủ đô Hà Nội ............................................................ 124 3.1.4. Quy hoạch xây dựng vùng tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030, định hướng đến năm 2050............................................................................................................ 126 3.2. Định hướng ĐTH và sử dụng đất đô thị ở tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030 ............................................................................................................................ 128 3.2.1. Định hướng phạm vi, chức năng đô thị ................................................. 128 3.2.2. Định hướng phát triển kinh tế - xã hội đô thị........................................ 129 3.2.3. Định hướng sử dụng đất đô thị .............................................................. 130 3.2.4. Định hướng hạ tầng kỹ thuật và môi trường đô thị .............................. 130 3.2.5. Định hướng cấu trúc không gian đô thị ................................................ 133 3.3. Một số giải pháp thực hiện đô thị hóa và sử dụng đất đô thị ở tỉnh Bắc Ninh ................................................................................................................... 139 3.3.1. Giải pháp về quy hoạch và quản lý đô thị .............................................. 139 3.3.2. Đầu tư xây dựng, nâng cao chất lượng cơ sở hạ tầng đô thị ................ 140 3.3.3. Nâng cao chất lượng nguồn lao động để thực hiện đô thị hóa ............ 142 3.3.4. Thu hút và sử dụng hiệu quả nguồn vốn đầu tư trong phát triển đô thị ............................................................................................................................ 143 3.3.5. Tạo mối liên kết các đô thị trong tỉnh và gắn kết các đô thị tỉnh Bắc Ninh với vùng Thủ đô Hà Nội.................................................................................... 143 3.3.6. Đô thị hóa gắn liền với phát triển khu vực nông thôn .......................... 144 3.3.7. Giải pháp trong sử dụng đất ................................................................... 146 3.4. Tiểu kết chương 3 ...................................................................................... 147 PHẦN KẾT LUẬN ........................................................................................... 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ ............................................. 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 152 Tiếng Việt .......................................................................................................... 152 Tiếng Anh .......................................................................................................... 157 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 159 vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. Chữ viêt tắt tiếng Việt TT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 CCN Cụm công nghiệp 2 CCNLN Cụm công nghiệp làng nghề 3 CN Công nghiệp 4 CNH Công nghiệp hóa 5 CSHT Cơ sở hạ tầng 6 DV Dịch vụ 7 ĐBSH Đồng bằng sông Hồng 8 ĐTH Đô thị hóa 9 ĐTM Đô thị mới 10 GTVT Giao thông vận tải 11 HĐH Hiện đại hóa 12 KCN Khu công nghiệp 13 KT - XH Kinh tế - xã hội 14 LLSX Lực lượng sản xuất 15 NN Nông nghiệp 16 NLTS Nông lâm thủy sản 17 P. Phường 18 TDMNPB Trung du miền núi phía Bắc 19 TM Thương mại 20 TP. Thành phố 21 TX. Thị xã 2. Chữ viết tắt tiếng Anh TT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 ADB Asian Development Bank 2 CBD Central Business District 3 FDI Foreign Direct Investment 4 GDP Gross Domestic Product 5 ODA Official Development Assistance 6 PCI Provincial Competitiveness Index 7 SSRC Social Science Research Council 8 UNDP United Nations Development Program 9 UNESCO United Nations Educcational Scientific and Cultural Oganization 10 WB World Bank viii DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 1.1. Dân số đô thị trên thế giới giai đoạn 1990-2014 và dự báo đến năm 2050 .. 47 Bảng 1.2. Số đô thị trên 500 nghìn dân, giai đoạn 1990-2014 ................................. 47 Bảng 1.3. Tỉ lệ dân đô thị phân theo các vùng giai đọan 2005 - 2015 ........................ 51 Bảng 1.4. Dân số đô thị và tỉ lệ dân đô thị của Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh ....... 52 Bảng 1.5. Diện tích đất đô thị, dân số đô thị của TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội ........ 54 Bảng 2.1. Quy mô dân số tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ......................................... 59 Bảng 2.2. Gia tăng dân số tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ........................................ 60 Bảng 2.3. Cơ cấu lao động tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ...................................... 62 Bảng 2 4. Số dự án, số vốn đăng kí, số vốn thực hiện đầu tư trực tiếp nước ngoài ........... 63 Bảng 2.5.Tổng số dân, số dân đô thị, số dân nông thôn tỉnh Bắc Ninh .............................. 67 Bảng 2.6. Quy mô dân số đô thị phân theo đơn vị hành chính giai đoạn 2005 - 2015 .. 67 Bảng 2.7. Tỉ lệ dân đô thị các tỉnh vùng đồng bằng sông Hồng giai đoạn 2005-2015 ..... 70 Bảng 2.8. Tỉ lệ dân đô thị tỉnh Bắc Ninh phân theo địa phương giai đoạn 2005-2015 .. 70 Bảng 2.9. Tốc độ tăng dân số phân theo ĐVHC tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005-2015 .. 71 Bảng 2.10. GDP của tỉnh Bắc Ninh phân theo khu vực kinh tế giai đoạn 2005 - 2015 . 74 Bảng 2.11. Cơ cấu GDP phân theo thành phần kinh tế giai đoạn 2005 - 2015 ................ 76 Bảng 2.12. Tốc độ tăng trưởng kinh tế phân theo khu vực kinh tế giai đoạn 2005-2015 . 76 Bảng 2.13. Giá trị sản xuất công nghiệp vùng KTTĐBB giai đoạn 2005 - 2015 ............. 77 Bảng 2.14. Cơ cấu GTSXCN phân theo tiểu vùng tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005-2015 .. 77 Bảng 2.15. Số lượng đô thị và mật độ đô thị tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ........ 80 Bảng 2.16. Diện tích, dân số, mật độ dân số, tỉ lệ dân đô thị ở 2 tiểu vùng năm 2015 ..... 81 Bảng 2.17. Biến động diện tích đất tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ......................... 84 Bảng 2.18. Cơ cấu sử dụng đất tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2000 - 2015 ............................... 84 Bảng 2.19. Cơ cấu sử dụng đất NN tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ........................ 85 Bảng 2.20. Cơ cấu sử dụng đất phi NN ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015............... 85 Bảng 2.21. Diện tích và cơ cấu sử dụng đất đô thị tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005-2015 .. 88 Bảng 2.22. Biến động diện tích đất đô thị ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005 - 2015 ........... 88 Bảng 2.23. Diện tích đất đô thị và tỉ lệ đất đô thị tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2005-2015 .... 89 Bảng 2.24. Cơ cấu đất đô thị phân t