Hệ thống chế độ BHXH

Ch­¬ng III HÖ thèng chÕ ®é BHXH I. C¬ së h×nh thµnh vµ ®Æc ®iÓm cña hÖ thèng chÕ ®é BHXH 1.1 C¬ së h×nh thµnh hÖ thèng chÕ ®é BHXH ChÝnh s¸ch BHXH lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi c¬ b¶n nhÊt, lµ h¹t nh©n cña hÖ thèng an sinh x· héi cña mçi quèc gia. M¶ng chÝnh s¸ch nµy mang tÝnh kh¸i qu¸t cao vµ thÓ hiÖn râ môc ®Ých, quan ®iÓm, ®Þnh h­íng, ph¹m vi vµ c¸c mèi quan hÖ ®iÒu chØnh gi÷a Nhµ n­íc víi ng­êi lao ®éng vµ ng­êi sö dông lao ®éng. ViÖc ban hµnh chÝnh s¸ch BHXH ph¶i dùa vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n­íc trong mçi thêi kú vµ xu h­íng vËn ®éng kh¸ch quan cña nÒn kinh tÕ - x· héi. ChÝnh s¸ch BHXH th­êng ®­îc thÓ hiÖn d­íi d¹ng c¸c v¨n b¶n ph¸p quy, c¸c bé luËt vµ hiÕn ph¸p cña mçi n­íc. §Ó triÓn khai vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHXH, vÊn ®Ò cèt lâi lµ ph¶i cô thÓ ho¸ chÝnh s¸ch th«ng qua c¸c chÕ ®é BHXH. ChÕ ®é BHXH lµ nh÷ng quy ®Þnh cô thÓ vµ chi tiÕt, lµ sù bè trÝ, s¾p xÕp nh÷ng chÕ ®Þnh thùc hiÖn BHXH ®èi víi ng­êi lao ®éng. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ mét hÖ thèng c¸c quy ®Þnh ®­îc ph¸p luËt ho¸ vÒ ®èi t­îng vµ ph¹m vi; vÒ nghÜa vô vµ quyÒn lîi, vÒ ®iÒu kiÖn vµ møc ®ãng gãp cho tõng tr­êng hîp BHXH cô thÓ. ChÕ ®é BHXH ®­îc cô thÓ ho¸ d­íi d¹ng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vµ d­íi luËt, c¸c th«ng t­, ®iÒu lÖ... V× thÕ, khi thùc hiÖn mçi chÕ ®é th­êng ph¶i n¾m v÷ng nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh cèt lâi cña chÝnh s¸ch BHXH ®Ó ®¶m b¶o sù ®óng ®¾n vµ tÝnh nhÊt qu¸n trong toµn bé hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH Theo khuyÕn nghÞ cña Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO) ®· nªu trong C«ng ­íc sè 102 th¸ng 6 n¨m 1952 t¹i Gi¬nev¬, hÖ thèng chÕ ®é BHXH bao gåm 9 chÕ ®é sau ®©y: 1. Ch¨m sãc y tÕ 2. Trî cÊp èm ®au 3. Trî cÊp thÊt nghiÖp 4. Trî cÊp tuæi giµ 5. Trî cÊp tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp 6. Trî cÊp gia ®×nh 7. Trî cÊp sinh ®Î 8. Trî cÊp khi tµn phÕ 9. Trî cÊp tiÒn tuÊt (trî cÊp mÊt ng­êi nu«i d­ìng) ChÝn chÕ ®é trªn h×nh thµnh 1 hÖ thèng chÕ ®é BHXH. Tuú theo ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi mµ mçi n­íc tham gia c«ng ­íc Gi¬nev¬ thùc hiÖn khuyÕn nghÞ ®ã ë møc ®é kh¸c nhau, nh­ng Ýt nhÊt lµ ph¶i thùc hiÖn ®­îc 3 chÕ ®é. Trong ®ã, Ýt nhÊt ph¶i cã mét trong 5 chÕ ®é : (3), (4), (5), (8), vµ (9). HÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH ®­îc h×nh thµnh dùa trªn nh÷ng c¬ së chñ yÕu sau: 1.1.1 C¬ së sinh häc C¬ së sinh häc tån t¹i ngay trong b¶n th©n nh÷ng ng­êi lao ®éng tham gia BHXH. §©y ®­îc coi lµ c¬ së kh¸ch quan nhÊt, v× nã liªn quan ®Õn ®é tuæi, giíi tÝnh, sù suy gi¶m søc khoÎ tù nhiªn vµ nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu trong cuéc sèng cña mçi con ng­êi.... - §é tuæi cña mçi con ng­êi lu«n cã giíi h¹n. §øng trªn gãc ®é qu¶n lý d©n sè vµ nguån lao ®éng, ng­êi ta th­êng ph©n chia d©n sè thµnh 3 nhãm tuæi: Nhãm d©n sè trÎ (tõ 0 ®Õn 14 tuæi); nhãm d©n sè trong ®é tuæi lao ®éng (tõ 15 ®Õn 60 tuæi) vµ nhãm d©n sè giµ (tõ 61 tuæi trë lªn). ViÖc ph©n chia nµy cã vai trß rÊt lín khi x©y dùng hÖ thèng chÕ ®é BHXH vµ ®Æc biÖt lµ chÕ ®é trî cÊp tuæi giµ. Tuæi giµ ®Ó ®­îc h­ëng trî cÊp tiÒn h­u trÝ ë c¸c n­íc kh«ng gièng nhau, bëi lÏ "tuæi giµ sinh häc" cña c¸c quèc gia, c¸c vïng cã sù kh¸c nhau ®¸ng kÓ. Tuæi giµ sinh häc chñ yÕu chÞu sù chi phèi cña c¸c qu¸ tr×nh diÔn biÕn sinh lý trong c¬ thÓ cña con ng­êi. Qu¸ tr×nh ®ång ho¸ ngµy cµng gi¶m, qu¸ tr×nh dÞ ho¸ l¹i ngµy cµng t¨ng lªn theo tuæi t¸c, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi¶m vµ tÝnh æn ®Þnh kÐm. Nh÷ng qu¸ tr×nh nµy lµm cho kh¶ n¨ng lao ®éng vµ sù ph¶n x¹ nghÒ nghiÖp cña con ng­êi ngµy cµng gi¶m ®i. Ngoµi ra, tuæi giµ sinh häc cßn chÞu sù ¶nh h­ëng mét phÇn cña ®iÒu kiÖn vµ m«i tr­êng sèng cña con ng­êi, bëi vËy khi x¸c ®Þnh ®é tuæi nghØ h­u cho chÕ ®é trî cÊp tuæi giµ th× "Tuæi giµ sinh häc" lµ c¬ së chñ yÕu. - Giíi tÝnh l¹i lµ c¬ së sinh häc liªn quan ®Õn nhiÒu chÕ ®é BHXH. §èi víi chÕ ®é trî cÊp tuæi giµ, tuæi nghØ h­u cña nam giíi th­êng cao h¬n n÷ giíi, v× kh¶ n¨ng lao ®éng cña n÷ giíi bÞ suy gi¶m kh¸ nhiÒu sau khi sinh ®Î vµ nu«i con nhá. §èi víi chÕ ®é trî cÊp thai s¶n, giíi tÝnh liªn quan trùc tiÕp ®Õn sù kiÖn mang thai vµ sinh con cña phô n÷, ®Õn nhu cÇu sinh häc cña hä trong toµn bé thêi gian ®­îc trî cÊp b¶o hiÓm x· héi. Do ®ã, ®Ó cã ®­îc nguån tµi chÝnh cÇn thiÕt trang tr¶i cho thêi gian bÞ gi·n ®o¹n thu nhËp cÇn ph¶i n¾m ®­îc sè l­îng vµ tû suÊt sinh ë tõng nhãm lao ®éng n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î. - Mét yÕu tè kh¸c còng lµm suy gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng cña ng­êi lao ®éng nãi chung ®ã lµ hiÖn t­îng èm ®au. èm ®au cã thÓ x¶y ra víi bÊt cø ai, trong bÊt cø thêi gian vµ kh«ng gian nµo. Khi èm ®au, ng­êi lao ®éng Ýt nhiÒu bÞ suy gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng vµ nÕu ph¶i n»m viÖn ®iÒu trÞ, phÉu thuËt sÏ ph¸t sinh c¸c chi phÝ y tÕ vµ thu nhËp bÞ gi¸n ®o¹n. V× thÕ, khi x©y dùng chÕ ®é ch¨m sãc y tÕ vµ chÕ ®é trî cÊp èm ®au ph¶i n¾m ®­îc x¸c suÊt èm ®au cho ng­êi lao ®éng, c¸c chi phÝ y tÕ b×nh qu©n cña mét lÇn èm ®au vµ thêi gian nghØ èm b×nh qu©n trong n¨m. v.v… 1.1.2 §iÒu kiÖn vµ m«i tr­êng lao ®éng - §iÒu kiÖn lao ®éng vµ m«i tr­êng lao ®éng gi÷a c¸c ngµnh nghÒ, c«ng viÖc vµ c¸c vïng, miÒn kh¸c nhau ®«i khi cã sù kh¸c nhau rÊt lín. Ch¼ng h¹n, cïng lµm viÖc trong ngµnh khai kho¸ng, nh­ng nh÷ng ng­êi lµm c¸c c«ng viÖc gi¸n tiÕp (nh­: Thèng kª, KÕ to¸n, Cung øng vËt t­…) sÏ Ýt chÞu sù t¸c ®éng cña ®é bôi cña tiÕng ån vµ x¸c suÊt x¶y ra TNL§, bÖnh nghÒ nghiÖp còng thÊp h¬n so víi nh÷ng ng­êi c«ng nh©n trùc tiÕp lµm viÖc d­íi hÇm lß. HoÆc, cïng lµm mét c«ng viÖc nµo ®ã gièng nhau nh­ng nÕu ë vïng s©u, vïng xa, n¬i biªn c­¬ng, h¶i ®¶o th× ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ ®iÒu kiÖn sèng sÏ kh¸c h¼n so víi lµm viÖc ë vïng ®ång b»ng hay ®« thÞ v.v… ChÝnh v× vËy, ®iÒu kiÖn vµ m«i tr­êng lao ®éng còng lµ mét trong nh÷ng c¬ së rÊt quan träng khi thiÕt lËp hÖ thèng chÕ ®é BHXH. Nh÷ng yÕu tè nµy sÏ liªn quan ®Õn viÖc x¸c ®Þnh ®é tuæi khi nghØ h­u cña ng­êi lao ®éng, ®Õn thêi gian nghØ ®Î cña lao ®éng n÷; ®Õn viÖc ph©n lo¹i ngµnh nghÒ ®Ó x¸c ®Þnh møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp trong chÕ ®é TNL§ vµ bÖnh nghÒ nghiÖp. v.v…Ngoµi ra, nã cßn liªn quan c¶ ®Õn c«ng t¸c b¶o hé lao ®éng, vÖ sinh an toµn lao ®éng vµ c«ng t¸c phßn tr¸nh rñi ro. 1.1.3 C¬ së kinh tÕ - x· héi Khi ban hµnh chÝnh s¸ch BHXH vµ ®Æc biÖt lµ khi thiÕt lËp hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH, c¬ së kinh tÕ - x· héi cã t¸c ®éng rÊt lín vµ ®«i khi ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh. C¬ së kinh tÕ - x· héi biÓu hiÖn ë tr×nh ®é d©n trÝ vµ nhËn thøc x· héi cña ng­êi lao ®éng còng nh­ ng­êi sö dông lao ®éng, ë tiÒm lùc vµ søc m¹nh kinh tÕ cña ®Êt n­íc còng nh­ ng­êi sö dông lao ®éng, ë kh¶ n¨ng tæ chøc vµ qu¶n lý x· héi cña mçi quèc gia. v.v... Nh÷ng yÕu tè nµy kh«ng chØ quyÕt ®Þnh mét quèc gia nµo ®ã cã thÓ thùc hiÖn ®­îc bao nhiªu chÕ ®é BHXH; mµ cßn ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn néi dung cña tõng chÕ ®é. Ch¼ng h¹n, khi nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, thu nhËp cña ng­êi lao ®éng ngµy cµng ®­îc n©ng cao th× kh¶ n¨ng ®ãng gãp cho quü BHXH sÏ ngµy cµng nhiÒu, tõ ®ã cã thÓ n©ng cao ®­îc c¸c møc h­ëng trî cÊp BHXH trong tõng chÕ ®é vµ ng­îc l¹i. HoÆc, mét quèc gia cã c¬ së kinh tÕ - x· héi m¹nh vµ v÷ng ch¾c, cã thÓ thùc hiÖn ®­îc c¶ 9 chÕ ®é BHXH, diÖn b¶o vÖ cña hä th«ng qua chÝnh s¸ch BHXH sÏ ngµy cµng réng h¬n, h×nh thøc vµ tr×nh ®é tæ chøc thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHXH còng ®a d¹ng h¬n. v.v…C¬ së kinh tÕ x· héi cßn ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn c¸c chÝnh s¸ch cøu trî x· héi, cøu ®ãi x· héi trong hÖ thèng an sinh x· héi nãi chung 1.1.4 LuËt ph¸p vµ thÓ chÕ chÝnh trÞ HÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH ph¶i ®­îc cô thÓ ho¸ trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ BHXH. C¸c v¨n b¶n nµy ph¶i n»m trong mèi quan hÖ víi c¸c bé luËt kh¸c cã liªn quan cña tõng n­íc cô thÓ nh­: LuËt lao ®éng, LuËt sü quan qu©n ®éi; LuËt c«ng chøc; LuËt doanh nghiÖp. v.v… V× vËy, tÝnh thèng nhÊt, tÝnh ®ång bé gi÷a c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt, mµ trong ®ã c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ BHXH chØ lµ mét bé phËn ph¶i ®­îc ®¶m b¶o. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ khi thiÕt lËp vµ hoµn thiÖn tõng chÕ ®é còng nh­ toµn bé hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH, th× néi dung cña chóng kh«ng ®­îc m©u thuÉn víi c¸c bé luËt kh¸c cã liªn quan. TÝnh thèng nhÊt vµ ®ång bé ë ®©y thÓ hiÖn ë rÊt nhiÒu khÝa c¹nh liªn quan ®Õn BHXH, nh­: §é tuæi lao ®éng vµ ®é tuæi nghØ h­u cña ng­êi lao ®éng; danh môc ngµnh nghÒ vµ nh÷ng ngµnh nghÒ ®éc h¹i, nguy hiÓm; lao ®éng lµ ng­êi n­íc ngoµi lµm viÖc t¹i ViÖt Nam vµ lao ®éng lµ ng­êi ViÖt Nam lµm viÖc ë n­íc ngoµi; thang b¶ng l­¬ng vµ møc l­¬ng ®ãng BHXH; qu©n nh©n vµ c«ng an nh©n d©n nghØ h­u tr­íc tuæi. v.v… Ngoµi ra, thÓ chÕ chÝnh trÞ còng Ýt nhiÒu ¶nh h­ëng ®Õn sù h×nh thµnh vµ néi dung hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH. Ch¼ng h¹n, ë c¸c n­íc XHCN tr­íc ®©y ng­êi ta kh«ng x©y dùng chÕ ®é trî chÊp thÊt nghiÖp trong hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH . V× hä quan niÖm r»ng d­íi chÕ ®é XHCN kh«ng cã t×nh tr¹ng ng­êi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp. HoÆc, v× môc tiªu b×nh ®¼ng vµ sù tiÕn bé cña phô n÷, v× tÝnh chÊt ­u viÖt cña chÕ ®é XHCN, nªn khi x©y dùng chÕ ®é trî cÊp thai s¶n, thêi gian nghØ ®Î ®­îc h­ëng trî cÊp BHXH quy ®Þnh qu¸ cao (cã thêi kú quy ®Þnh 6 th¸ng trë lªn), trong khi ®ã c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi kh«ng cho phÐp. v.v… 1.2 §Æc ®iÓm cña hÖ thèng chÕ ®é BHXH Trªn ph­¬ng diÖn lý luËn còng nh­ thùc tiÔn triÓn khai BHXH ë c¸c n­íc trªn thÕ giíi cho thÊy, hÖ thèng chÕ ®é BHXH cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu sau: - HÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH ®­îc x©y dùng vµ hoµn thiÖn theo c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt cña mçi n­íc. MÆc dï c¸c c«ng ­íc quèc tÕ ®· quy ®Þnh nh÷ng néi dung c¬ b¶n cho tõng chÕ ®é song ®Ó ®i vµo thùc tÕ cuéc sèng th× néi dung mçi chÕ ®é cÇn ph¶i ®­îc cô thÓ ho¸ chi tiÐt c¶ vÒ môc ®Ých, ®èi t­îng, ®iÒu kiÖn, møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp BHXH. Bëi v× c¸c c«ng ­íc quèc tÕ chri mang tÝnh ®Þnh h­íng, cßn viÖc thùc hiÖn bao nhiªu chÕ ®é vµ néi dung mçi chÕ ®é nh­ thÕ nµo l¹i tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña mçi n­íc. Tuy nhiªn, ®Ó tr¸nh sù l¹m dông chÕ ®é, ®Ó n©ng cao tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn tham gia BHXH th× néi dung cña c¸c chÕ ®é BHXH cÇn ph¶i ®­îc luËt ho¸, kÓ c¶ khi míi x©y dùng còng nh­ trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn - HÖ thèng chÕ ®é BHXH ®¶m b¶o ph©n t¸n rñi ro, san sÎ tµi chÝnh gi÷a ng­êi lao ®éng víi ng­êi lao ®éng, gi÷a ng­êi lao ®éng víi ngêi sö dông lao ®éng vµ gi÷a nh÷ng ng­êi sö dông lao ®éng víi nhau. §Æc ®iÓm nµy biÓu hiÖn kh¸ râ gi÷a nh÷ng ng­êi khoÎ manh víi nh÷ng ng­êi lao ®éng bÞ èm ®au; gi÷a nam vµ n÷; gi÷a nh÷ng ngµnh nghÒ nÆng nhäc, ®éc h¹i, nguy hiÓm dÔ x¶y ra tai n¹n lao ®éng hoÆc bÖnh nghÒ nghiÖp víi nh÷ng ngµnh nghÒ hoÆc c«ng viÖc b×nh th­êng; gi÷a nh÷ng ng­êi lao ®éng cã c«ng ¨n viÖc lµm vµ thu nhËp cao víi nh÷ng ng­êi lao ®éng kh«ng may bÞ thÊt nghiÖp. Ph©n t¸n rñi ro, san sÎ tæn thÊt cßn biÓu hiÖn gi÷a nh÷ng doanh nghiÖp sö dông nhiÒu lao ®éng n÷ víi nh÷ng doanh nghiÖp sö dông lao ®éng n÷ Ýt h¬n; gi÷a c¸c doanh nghiÖp lµm ¨n ph¸t ®¹t cã møc lîi nhuËn cao víi c¸c doanh nghiÖp lµm ¨n thua lç gÆp nhiÒu khã kh¨n bÞ ph¸ s¶n.v.v... - Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp BHXH phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè, song cã 3 yÕu tè rÊt c¬ b¶n mµ c¬ quan BHXH ph¶i tÝnh ®Õn, ®ã lµ: ®èi t­îng tham gia BHXH, møc ®ãng gãp ®Ó h×nh thµnh quü vµ hiÖu qu¶ ®Çu t­ quü BHXH nhµn rçi §èi t­îng tham gia BHXH cµng ®«ng th× rñi ro trong BHXH cµng ®­îc ph©n t¸n vµ dµn máng ®Ó nhiÒu ng­êi cïng g¸nh chÞu vµ khi ®ã quy luËt sè ®«ng bï sè Ýt míi thËt sù ph¸t huy t¸c dông. Cßn møc ®ãng gãp BHXH cña c¸c bªn tham gia lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh, bëi v× BHXH còng ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c cã ®ãng gãp míi ®­îc h­ëng, ®ãng nhiÒu h­ëng nhiÒu, ®ãng Ýt h­ëng Ýt. Møc ®ãng gãp vµ møc trî cÊp BHXH theo c¸c chÕ ®é ph¶i lu«n lu«n tû lÖ thuËn víi nhau. Mèi quan hÖ nµy lµ c¬ së chñ yÕu ®Ó c©n ®èi quü BHXH. MÆt kh¸c, quü BHXH ®­îc h×nh thµnh vµ tån tÝch l¹i qua nhiÒu n¨m, nhiÒu thÕ hÖ ng­êi lao ®éng. Trong tæng nguån quü, bao giê còng ph¶i chia ra c¸c lo¹i quü kh¸c nhau ®Ó qu¶n lý (nh­: quü chi tr¶ trî cÊp th­êng xuyªn, quü dù tr÷ dù phßng, quü trî cÊp ng¾n h¹n, quü trî cÊp dµi h¹n v.v...) V× thÕ lu«n cã mét bé phËn quü BHXH nhµn rçi ch­a sö dông ®Õn. NÕu bé phËn quü nµy ®­îc ®Çu t­ cã hiÖu qu¶ sÏ lµ mét nh©n tè rÊt quan träng ®Ó n©ng cao møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp BHXH. - HÇu hÕt c¸c chÕ ®é BHXH ®Òu ®­îc chi tr¶ ®Þnh kú, (trõ chÕ ®é ch¨m sãc y tÕ), ®ång tiÒn ®­îc sö dông lµm ph­¬ng tiÖn chi tr¶ vµ thanh quyÕt to¸n. §Þnh kú chi tr¶ trî cÊp BHXH theo th¸ng ®­îc hÇu hÕt c¸c n­íc sö dông. §iÒu nµy xuÊt ph¸t tõ ®èi t­îng cña BHXH lµ thu nhËp cña ng­êi lao ®éng, mµ thu nhËp l¹i biÓu hiÖn ë tiÒn l­¬ng, tiÒn c«ng do ng­êi sö dông lao ®éng chi tr¶ hµng th¸ng. ChÝnh v× thÕ, kho¶n trî cÊp BHXH ®Ó bï ®¾p, thay thÕ phÇn thu nhËp bÞ gi¶m hoÆc mÊt ®i ®­îc tiÕn hµnh ®Þnh kú theo th¸ng lµ rÊt phï hîp. Cã nh­ vËy míi trùc tiÕp gãp phÇn æn ®Þnh cuéc sèng cho ng­êi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi ng­êi lao ®éng gÆp rñi ro hay sù kiÖn b¶o hiÓm. Cßn ng­êi ®ãng gãp BHXH l¹i c¨n cø chñ yÕu vµo tiÒn l­¬ng, tiÒn c«ng, cho nªn viÖc chi tr¶ trî cÊp vµ thanh quyÕt to¸n cho tõng chÕ ®é d­íi h×nh thøc gi¸ trÞ (tøc b»ng tiÒn) cïng víi sù hîp lý - Ph­¬ng thøc chi tr¶ nµy võa nhanh chãng thuËn tiÖn, l¹i võa dÔ dµng ®iÒu chØnh khi chÝnh s¸ch BHXH cã sù thay ®æi. - HÖ thèng chÕ ®é BHXH cã tÝnh æn ®Þnh t­¬ng ®èi. NÕu cÇn söa ®æi, bæ sung cã thÓ sö dông c¸c v¨n b¶n ph¸p quy d­íi luËt ®Ó ®iÒu chØnh. ChØ khi nµo t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi cã nh÷ng biÕn ®éng lín, c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi liªn quan cã nhiÒu thay ®æi th× hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH míi cã sù ®iÒu chØnh mang tÝnh tæng thÓ. Tõ ®Æc ®iÓm nµy ®ßi hái khi cô thÓ ho¸ chÝnh s¸ch BHXH ®Ó x©y dùng hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH cÇn ph¶i thËn träng, ®óng h­íng vµ ph¶i phï hîp víi thùc tiÔn. TÝnh æn ®Þnh cña hÖ thèng chÕ ®é BHXH kh«ng chØ gióp c¸c c¬ quan BHXH hoµn thµnh tèt chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña m×nh mµ cßn gi¶m thiÓu tèi ®a nh÷ng rñi ro vµ nh÷ng khã kh¨n phøc t¹p ph¸t sinh liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh qu¶n lý quü BHXH II. KÕt cÊu chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi Trong c¸c c«ng ­íc quèc tÕ, mçi chÕ ®é BHXH ®Òu ®­îc cô thÓ ho¸ b»ng nh÷ng ®iÒu, nh÷ng môc võa cô thÓ, võa mang tÝnh ®Þnh h­íng ®Ó c¸c n­íc vËn dông. NÕu nh×n nhËn mét c¸ch tæng qu¸t, mçi chÕ ®é ®Òu ®­îc kÕt cÊu bëi c¸c néi dung sau: - Môc ®Ých thùc hiÖn chÕ ®é; - §èi t­îng ®­îc b¶o hiÓm; - §iÒu kiÖn ®­îc trî cÊp; - Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp BHXH Môc ®Ých trî cÊp theo tõng chÕ ®é BHXH sÏ gióp ng­êi lao ®éng vµ ng­êi sö dông lao ®éng nhËn thøc râ tr¸ch nhiÖm vµ quyÒn lîi cña m×nh khi tham gia BHXH. §ång thêi cßn thÓ hiÓn râ quan ®iÓm ®Þnh h­íng vµ môc tiªu cña chÝnh s¸ch BHXH ë tõng n­íc. Trªn ph­¬ng diÖn x· héi môc ®Ých trî cÊp cßn ph¶n ¸nh vai trß cña tõng chÕ ®é vµ t¹o thªm niÒm tin cho ng­êi lao ®éng ®èi víi chÝnh s¸ch BHXH. Mét khi ng­êi lao ®éng vµ ng­êi sö dông lao ®éng ®· nhËn thøc ®­îc ®Çy ®ñ vÊn ®Ò nµy th× viÖc më réng ®èi t­îng tham gia BHXH sÏ dÔ dµng vµ nhanh chãng h¬n. §èi t­îng ®­îc b¶o hiÓm thÓ hiÖn ph¹m vi cña chÝnh s¸ch BHXH trong tõng chÕ ®é. Tuú theo tõng lo¹i chÕ ®é mµ ®èi t­îng nµy cã thÓ kh¸c nhau. Cã chÕ ®é ®èi t­îng ®­îc trî cÊp chÝnh lµ b¶n th©n ng­êi lao ®éng tham gia BHXH; cã chÕ ®é ®èi t­îng trî cÊp l¹i lµ vî (chång), con c¸i vµ bè mÑ ng­êi lao ®éng (chÕ ®é trî cÊp tiÒn tuÊt). Cã chÕ ®é ®èi t­îng nµy n»m trong qu¸ tr×nh lao ®éng (chÕ ®é trî cÊp thai s¶n); cã chÕ ®é ®èi t­îng trî cÊp l¹i n»m ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng (chÕ ®é trî cÊp tuæi giµ) v.v... X¸c ®Þnh chÝnh x¸c ®èi t­îng ®­îc trî cÊp b¶o hiÓm trong mçi chÕ ®é sÏ gióp c¬ quan BHXH chØ tr¶ ®óng ®èi t­îng, ®óng môc ®Ých, h¹n chÕ tèi ®a nh÷ng hiÖn t­îng nhÇm lÉn vµ tiªu cùc ph¸t sinh. §iÒu kiÖn ®­îc trî cÊp còng lµ mét néi dung rÊt quan träng khi thiÕt kÕ c¸c chÕ ®é BHXH. Nh×n chung c¸c chÕ ®é BHXH kh¸c nhau th× ®iÒu kiÖn ®­îc trî cÊp còng kh¸c nhau, bëi v× viÖc giíi h¹n ®iÒu kiÖn trî cÊp xuÊt ph¸t tõ c¸c rñi ro hoÆc sù kiÖn b¶o hiÓm liªn quan ®Õn tõng chÕ ®é. Cã nh÷ng rñi ro lµm cho ng­êi lao ®éng bÞ gi¸n ®o¹n thu nhËp nh­ng kh«ng ®­îc b¶o hiÓm, nh­ rñi ro chiÕn tranh, rñi ro b¹o lo¹n. HoÆc, ngay c¶ nh÷ng rñi ro mµ theo khuyÕn c¸o cña ILO ®­îc b¶o hiÓm nh­ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi kh«ng cho phÐp còng kh«ng ®­îc b¶o hiÓm (nh­ rñi ro thÊt nghiÖp) v.v... V× thÕ, ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®­îc trî cÊp ph¶i cã liªn quan ®Õn c¸c rñi ro hoÆc sù kiÖn b¶o hiÓm n»m ngay trong tõng chÕ ®é. Nh÷ng ®iÒu kiÖn tiÕp theo th­êng liªn quan ®Õn c¬ së sinh häc, ®Õn m«i tr­êng vµ ®iÒu kiÖn lao ®éng cña ng­êi lao ®éng; ®Õn kh¶ n¨ng tµi chÝnh cña hÖ thèng BHXH v.v... NÕu cô thÓ ho¸ ra th× ®ã chÝnh lµ c¸c ®iÒu kiÖn vÒ tuæi t¸c, giíi tÝnh, ngµnh nghÒ vµ c«ng viÖc cña ng­êi lao ®éng, thêi gian ®ãng phÝ BHXH v.v... ViÖc x¸c ®Þnh râ ®iÒu kiÖn trî cÊp BHXH cho tõng chÕ ®é cã ý nghÜa rÊt lín trong qu¶n lý vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHXH. Tr­íc hÕt lµ tr¸nh ®­îc nh÷ng hiÖn t­îng l¹m dông chÕ ®é, tiÕp ®Õn lµ gióp cho viÖc tÝnh to¸n, x¸c ®Þnh x¸c suÊt rñi ro vµ nh÷ng sù kiÖn BHXH ph¸t sinh trong tæng thÓ theo nh÷ng ng­êi lao ®éng tham gia BHXH. §ång thêi, cßn gióp cho c«ng t¸c dù b¸o ®Ó c©n ®èi nguån quü BHXH trong t­¬ng lai. Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp lµ néi dung quan träng nhÊt cÊu thµnh mçi chÕ ®é BHXH. Møc trî cÊp th­êng ®­îc biÓu hiÖn b»ng tiÒn vµ kho¶n tiÒn nµy ng­êi lao ®éng vµ gia ®×nh hä nhËn ®­îc tõ c¬ quan BHXH khi cã c¸c rñi ro hoÆc sù kiÖn BHXH ph¸t sinh. VÒ nguyªn t¾c, møc trî cÊp cña hÇu hÕt c¸c chÕ ®é BHXH ®Òu ph¶i thÊp h¬n tiÒn l­¬ng hay thu nhËp cña ng­êi lao ®éng tham gia BHXH. Nh­ng thÊp nhÊt còng ph¶i ®¸p øng ®­îc nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu cña ng­êi lao ®éng vµ gia ®×nh hä. Nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu ph¶i kÓ ®Õn lµ: nhu cÇu vÒ ¨n, mÆc, nhu cÇu vÒ nhµ ë vµ ®i l¹i, nhu cÇu vÒ kh¸m ch÷a bÖnh vµ häc tËp, nhu cÇu vÒ giao tiÕp v.v.... Nh÷ng nhu cÇu nµy cã thÓ kh¸c nhau vÒ quy m« vµ tû träng trong c¸c møc trî cÊp BHXH liªn quan ®Õn tõng chÕ ®é. Ch¼ng h¹n, nhu cÇu kh¸m ch÷a bÖnh bao giê còng chiÕm tû träng lín nhÊt trong c¸c møc trî cÊp vÒ ch¨m sãc y tÕ. Hay, nhu cÇu vÒ ¨n mÆc bao giê còng ph¶i ®­îc ­u tiªn trong c¸c møc trî cÊp gia ®×nh, trî cÊp thÊt nghiÖp v.v... §Ó x¸c ®Þnh vµ l­îng ho¸ ®­îc nh÷ng nhu cÇu nµy th«ng th­êng ph¶i dùa vµo kÕt qu¶ ®iÒu tra møc sèng "d©n c­" ®­îc tiÕn hµnh ë tõng n­íc. Ngoµi ra, khi x¸c ®Þnh møc trî cÊp BHXH cho tõng chÕ ®é cßn ph¶i c¨n cø mét lo¹t c¸c yÕu tè nh­: t×nh tr¹ng søc khoÎ; tû lÖ suy gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng; ngµnh nghÒ vµ c«ng viÖc cña ng­êi lao ®éng; thêi gian ®ãng phÝ b¶o hiÓm; tiÒn l­¬ng hay thu nhËp cña ng­êi lao ®éng; sè l­îng ®èi t­îng tham gia BHXH; hiÖu qu¶ ®Çu t­ quü nhµn rçi v.v... Møc trî cÊp BHXH cã hai lo¹i: Møc trî cÊp ng¾n h¹n vµ møc trî cÊp dµi h¹n. Møc trî cÊp ng¾n h¹n dïng ®Ó chi tr¶ cho nh÷ng nhu cÇu ph¸t sinh trong c¸c chÕ ®é ch¨m sãc y tÕ; trî cÊp èm ®au; trî cÊp thai s¶n v.v... Møc trî cÊp dµi h¹n ®­îc ¸p dông chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH dµi h¹n, nh­ trî cÊp tuæi giµ, trî cÊp TNL§, bÖnh nghÒ nghiÖp nÆng v.v... Thêi gian trî cÊp phô thuéc chñ yÕu vµo c¸c ®iÒu kiÖn ®­îc trî cÊp. §Ó tr¸nh nh÷ng hiÖn t­îng l¹m dông chÕ ®é, thêi gian trî cÊp ®­îc luËt ph¸p c¸c n­íc quy ®Þnh kh¸ chi tiÕt vµ cô thÓ cho tõng chÕ ®é. III. C¸c chÕ ®é BHXH 3.1 ChÕ ®é ch¨m sãc y tÕ 3.1.1 Môc ®Ých Ng­êi lao ®éng nãi chung vÒ nh÷ng ng­êi lao ®éng tham gia BHXH nãi riªng lµ nh÷ng ng­êi t¹o ra cña c¶i vËt chÊt vµ dÞch vô cho x· héi. V× vËy, mét x· héi muèn ph¸t triÓn æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng tr­íc hÕt ph¶i quan t©m ®Õn søc khoÎ cña ng­êi lao ®éng kÓ c¶ lóc b×nh th­êng còng nh­ khi hä bÞ èm ®au, tai n¹n, ... NhËn thøc ®­îc ®iÒu ®ã, nªn Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO) ®· khuyÕn c¸o chÕ ®é "ch¨m sãc y tÕ" lµ chÕ ®é ®Çu tiªn trong hÖ thèng 9 chÕ ®é BHXH. §iÒu 7 phÇn II cña C«ng ­íc sè 102 ®· quy ®Þnh: "Mäi n­íc thµnh viªn chÞu hiÖu lùc cña C«ng ­íc nµy ph¶i ®¶m b¶o viÖc cung cÊp nh÷ng sù trî gióp cho ng­êi ®­îc b¶o vÖ, kÓ c¶ viÖc phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh cho hä. Nh­ vËy, môc ®Ých thùc hiÖn chÕ ®é nµy lµ nh»m b¶o vÖ, phôc håi vµ c¶i thiÖn søc khoÎ cho ng­êi lao ®éng, ®Ó tõ ®ã t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng cho hä, gióp hä lµm viÖc mét c¸ch b×nh th­êng. §ång thêi cßn gióp ng­êi lao ®éng vµ gia ®×nh hä øng phã víi c¸c nhu cÇu c¸ nh©n ph¸t sinh ®Ó ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng. 3.1.2 §èi t­îng ®­îc ch¨m sãc y tÕ Ngay tõ khi ban hµnh C«ng ­íc 102, Tæ chøc lao ®éng quèc tÕ ®· x¸c ®Þnh ®èi t­îng ®­îc ch¨m sãc y tÕ rÊt réng, kh«ng chØ cã ng­êi lao ®éng tham gia BHXH, mµ c¶ vî (chång), con c¸i cña hä. Bëi v×, nÕu vî (chång), con c¸i cña ng­êi lao ®éng khoÎ m¹nh, hä sÏ yªn t©m, phÊn khëi lao ®éng