Khảo cứu việc dịch trạng từ Tiếng Anh sang Tiếng Việt (Qua tác phẩm Harry potter)

1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƢỜN Ọ O Ọ & N ÂN VĂN -----o0o----- VÕ TÚ P ƢƠN ẢO ỨU V Ệ DỊ TR N TỪ T ẾN N S N T ẾN V ỆT (QU TÁ P ẨM RRY POTTER) ( ÍN VĂN) CHUY N NGÀNH: N N N Ọ SO SÁN Ố ẾU Mã số: 62.22.01.10 LUẬN ÁN T ẾN SĨ N VĂN T N P Ố Ồ Í M N – 2012 2 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TR NG ĐẠI HỌC KHOA HỌC X H I & NHÂN VĂN ------o0o------  VÕ TÚ P ƢƠN ẢO ỨU V Ệ DỊ TR N TỪ T ẾN N S N T ẾN V ỆT (QU TÁ P ẨM RRY POTTER) UY N N N : N n n o s n – đối chiếu Mã số: 62.22.01.10 LUẬN ÁN T ẾN SĨ N VĂN Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Phƣơng Trang TS. Nguyễn ữu hƣơng Phản biện độc lập: 1. S.TS. Nguyễn Văn iệp 2. PGS. TS. Vũ im Bảng Phản biện 1: S.TS. Nguyễn Văn iệp Phản biện 2: GS.TS. Lê Quang Thiêm Phản biện 3: S.TS. Nguyễn ức Dân Tp. ồ h Minh - 2012 3 LỜ M O N Tôi xin cam đoan đây là công trình do tôi nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được ai công bố. Nha Trang, ngày 16 tháng 01 năm 2012 Người cam đoan Võ Tú Phƣơng 4 LỜI CẢM ƠN Luận án này có lẽ đã không viết nên được nếu thiếu sự động viên và giúp đỡ, góp ý tận tình của các thầy cô ngành Ngôn ngữ học cả trong và ngoài ngôi trường của tôi, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh. Lời cảm ơn chân thành này tôi xin gởi đến tất cả họ. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và sự biết ơn sâu sắc tới hai người thầy hướng dẫn luận án của tôi: TS. Nguyễn Thị Phương Trang và TS. Nguyễn Hữu Chương đã tạo mọi điều kiện, động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành tốt luận án này. Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và sự biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Thị Phương Trang, người đã hết lòng hướng dẫn, trợ giúp và động viên tôi rất nhiều. Cô không quản những lúc mệt nhoài sau 12 giờ làm việc để gặp và góp ý cho bài viết của tôi, không quản những lúc ốm đau vẫn chỉnh sửa luận án cho tôi. Những hiểu biết và những góp ý tỉ mỉ của cô khiến tôi biết ơn và cố gắng nhiều hơn. Một lời cảm ơn cũng xin gởi đến GS TS. Lê Quang Thiêm, GS TS. Bùi Khánh Thế GS TS. Nguyễn Văn Hiệp, PGS TS. Vũ Kim Bảng, PGS TS. Đinh Điền, TS. Đỗ Thị Bích Lài, TS. Nguyễn Thị Kiều Thu, PGS. TS. Nguyễn Công Đức, PGS TS. Đặng Ngọc Lệ, TS. Huỳnh Thị Hồng Hạnh, TS. Huỳnh Bá Lân, PGS TS. Dư Ngọc Ngân, đã đọc và góp ý chân tình từ những đoạn viết ngắn, đến những chuyên đề, đến bố cục, nội dung, các thuật ngữ trong các chương bản thảo. Đặc biệt PGS TS. Đinh Điền người đã hướng dẫn tôi từ những bước đầu tiên cho đến những bước phức tạp hơn về nguồn tư liệu và phần mềm riêng cho luận án. Tôi cũng xúc động và cảm kích người thầy GS TS. Nguyễn Đức Dân dù tuổi đã cao và vừa trải qua cơn phẫu thuật vẫn đến trao đổi, góp ý luận án cho tôi. 5 Tôi cũng xin cảm ơn lãnh đạo, các đồng nghiệp và các sinh viên Trường Cao Đẳng Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Nha Trang đã động viên, tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Không thể quên người chồng đã cảm thông, chia xẻ những khó khăn của tôi và thời gian ít ỏi mà tôi dành cho anh trong thời gian nghiên cứu. Những giọt mồ hôi lăn trên trán anh vào những buổi trưa oi ả, hay những giọt nước mưa thấm đẫm áo anh trong những trận kẹt xe hàng tiếng đồng hồ để chở tôi đi tìm sách, tìm tài liệu tham khảo, hay trao đổi các vấn đề học thuật với các thầy cô là những hình ảnh ghi sâu trong lòng tôi. Và cuối cùng tôi xin cảm ơn cha mẹ tôi, những người tôi mang ơn suốt đời vì công ơn sinh thành và nuôi dưỡng, vì sự động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình làm luận án cả về vật chất và tinh thần, mà nguồn tinh thần lớn nhất đối với tôi là đứa con bé bỏng đến nay đã được 2 tuổi. Nha Trang, ngày 11 tháng 11 năm 2011 Tác giả Võ Tú Phương 6 MỤ LỤ Trang P ẦN MỞ ẦU 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu ................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 9 4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu ............................................... 10 5. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận án .................................... 13 6. Kết cấu của luận án .................................................................................. 14 ƢƠN 1: M T SỐ VẤN Ề LÝ T UYẾT 1.1. ại cƣơng về từ loại và sự phân định từ loại ...................................... 16 1.1.1. Từ loại trong tiếng Anh ...................................................................... 22 1.1.1.1. Sự phân định từ loại tiếng Anh ............................................. 23 1.1.1.2. Trạng từ tiếng Anh ............................................................... 25 1.1.2. Từ loại trong tiếng Việt ...................................................................... 29 1.1.2.1. Sự phân định từ loại tiếng Việt .............................................. 31 1.1.2.2. Bàn về vấn đề trạng từ trong tiếng Việt ................................ 35 1.2. Tổng quan về dịch thuật ..................................................................... 36 1.2.1. Khái niệm dịch ................................................................................... 36 1.2.2. Lý thuyết dịch .................................................................................... 37 1.2.3. Tương đương trong dịch thuật ............................................................ 39 Tiểu kết chƣơng 1 ....................................................................................... 42 ƢƠN 2: TR N TỪ T ẾN N ( Ó SO SÁN VỚ ƠN VỊ TƢƠN ƢƠN TRON T ẾN V ỆT) 2.1. ịnh nghĩa trạng từ tiếng nh và phƣơng thức cấu tạo trạng từ tiếng nh ................................................................... 44 2.1.1. Định nghĩa trạng từ tiếng Anh ......................................................... 44 2.1.2. Phương thức cấu tạo trạng từ tiếng Anh ..................................... 46 7 2.1.2.1. Trạng từ đơn (Simple adverbs) ......................................................... 47 2.1.2.2 Trạng từ láy ...................................................................................... 47 2.1.2.3. Trạng từ ghép ................................................................................... 47 2.1.2.4. Những cụm từ cố định có chức năng như là trạng từ ............... 55 2.2. hức năng của trạng từ tiếng nh ...................................................... 55 2.2.1. Bổ nghĩa cho tính từ ............................................................................ 55 2.2.2. Bổ nghĩa cho trạng từ khác .................................................................. 56 2.2.3. Bổ nghĩa cho động từ .......................................................................... 56 2.2.4. Trạng từ bổ nghĩa cho những yếu tố khác ............................................ 58 2.2.5. Những từ loại và những dạng cấu trúc thực hiện chức năng của trạng từ ....................................................................... 59 2.3. Vị tr trạng từ tiếng nh ..................................................................... 62 2.3.1. Khái quát vị trí của trạng từ tiếng Anh trong câu ................................ 62 2.3.2. Vị trí trạng từ tiếng Anh theo sách ngữ pháp phổ thông ...................... 63 2.3.3. Vị trí của trạng từ theo cách nhìn ngôn ngữ học ................................. 71 2.4. Những yếu tố trong tiếng Việt tƣơng đƣơng với trạng từ tiếng nh .............................................................................. 73 2.4.1. Phụ từ tiếng Việt ................................................................................ 73 2.4.2. Tính từ tiếng Việt ............................................................................... 79 2.4.3. Trạng ngữ tiếng Việt .......................................................................... 82 2.5. hảo sát trạng từ tiếng nh và phụ từ tiếng Việt .............................. 86 2.5.1. Khảo sát trạng từ tiếng Anh và phụ từ tiếng Việt trên ngữ liệu từ điển ............................................................. 86 2.5.2. Khảo sát trạng từ tiếng Anh và phụ từ tiếng Việt trên ngữ liệu Harry Potter .................................................... 90 Tiểu kết chƣơng 2 ...................................................................................... 96 ƢƠN 3: ẢO SÁT V Ệ DỊ TR N TỪ T ẾN N S N T ẾN V ỆT .......................................................... 99 3.1. ác cách chuyển dịch trạng từ trong tác phẩm arry Potter .......... 99 3.1.1. Thay đổi từ loại .................................................................................. 99 8 3.1.1.1. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ cách thức ........................... 99 3.1.1.2. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ năng diễn ........................ 103 3.1.1.3. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ địa điểm .......................... 104 3.1.1.4. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ thời gian .......................... 104 3.1.1.5. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ mức độ ........................... 106 3.1.2. Thay đổi vị trí .................................................................................. 108 3.1.2.1. Trạng từ cách thức .............................................................. 109 3.1.2.2. Trạng từ năng diễn .............................................................. 114 3.1.2.3. Trạng từ địa điểm ................................................................ 121 3.1.2.4. Trạng từ thời gian ............................................................... 125 3.1.2.5. Trạng từ mức độ ................................................................. 128 3.2. So sánh cách chuyển dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm arry Potter với cách chuyển dịch thƣờng gặp .............................. 131 3.2.1. So sánh cách chuyển dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm Harry Potter với cách chuyển dịch của sinh viên .............................. 132 3.2.1.1. Khảo sát cách chuyển dịch trạng từ cách thức của sinh viên ........... 132 3.2.1.2. So sánh cách chuyển dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm Harry Potter với cách chuyển dịch của sinh viên .... 136 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................... 138 ƢƠN 4: ỨN DỤN Á ẾT QUẢ N N ỨU VÀO DỊ T UẬT V ẢN D Y ..................................... 140 4.1. Ứng dụng các kết quả nghiên cứu vào dịch thuật ............................ 140 4.1.1. Đề xuất phương pháp dịch trạng từ ......................................... 140 4.1.2. Cách dịch trạng từ cách thức ................................................. 145 4.1.3. Vị trí trạng từ trong câu khác nhau tạo nghĩa khác nhau ......... 146 4.2. ề xuất ý kiến về việc giảng dạy ........................................................ 147 4.2.1. Những lỗi sai về trạng từ mà sinh viên hay mắc phải ...... 147 4.2.2. Một số đề xuất về giảng dạy trạng từ tiếng Anh ..................... 152 4.2.2.1. Phân biệt trạng từ và tính từ ......................................... 152 4.2.2.2. Các hình thức và cấu trúc trạng từ ................................. 167 9 Tiểu kết chương 4 ....................................................................................... 182 ẾT LUẬN .............................................................................................. 184 10 D N SÁ Á BẢN B ỂU TRON LUẬN ÁN Bản 1.1.1.1 : Bản tóm tắt 8 từ loại tron tiến An Bản 1.1.2.1 : óm tắt từ loại tiến i t t o p n loại ủ s N p p tiến i t ủ Ủy b n K o Xã ội i t N m (1983) Bảng 2.1.2.3. : Bản tóm tắt về t àn lập trạn từ tận ùn bằn -ly Bản 2.3.2.2a : rật tự trạn từ tron n tín từ tiến An Bản 2.3.2.2b : rật tự trạn từ tron n trạn từ tiến An Bản 2.3.2.2c : rật tự trạn từ tron n độn từ tiến An Bản 2.3.2.2d : rật tự trạn từ k i n ấn mạn Bản 2.4.1a : rật tự p ụ từ tron n độn từ tiến i t Bản 2.4.1b : rật tự p ụ từ tron n tín từ tiến i t Bản 2.4.1 : o s n trạn từ tiến An và p ụ từ tiến i t Bản 2.4.2 : o s n trạn từ tiến An và tín từ tiến i t Bản 2.4.3 : o s n trạn từ tiến An và trạn n tiến i t Biểu đồ 2.5.1a : Biểu đồ biểu diễn loại trạn từ tiến An xét về ấu tạo Biểu đồ 2.5.1b : Biểu đồ biểu diễn loại p ụ từ tiến i t xét về ấu tạo Bản 2.5.2a : Bản t n p số l t xuất i n loại trạn từ tron t p m H rry Pott r Biểu đồ 2.5.2b : Biểu đồ về m độ xuất i n ủ trạn từ tiến An từn v trí tron câu Biểu đồ 2.5.2c : Biểu đồ về m độ xuất i n ủ p ụ từ tiến i t từn v trí trong câu Bản 3.1.1.1 :Bản tóm tắt sự t y đ i từ loại k i d trạn từ t tiến An s n tiến i t Bản 3.1.1.2 : Bản tóm tắt sự t y đ i từ loại k i d trạn từ năn diễn tiến An s n tiến i t Bản 3.1.1.3 : Bản tóm tắt sự t y đ i từ loại k i d trạn từ đ điểm tiến An s n tiến i t Bản 3.1.1.4 : Bản tóm tắt sự t y đ i từ loại k i d trạn từ t ời i n tiến An s n tiến i t 11 Bản 3.1.1.5 : Bản tóm tắt sự t y đ i từ loại k i d trạn từ m độ tiến An s n tiến i t Bản 3.1.1. : Bản tóm tắt sự t y đ i từ loại k i d trạn từ tiến An s n tiến i t Bản 3.1.2.1 : Bản tóm tắt sự t y đ i v trí k i d trạn từ t tiến An s n tiến i t Bản 3.1.2.2 : Bản tóm tắt sự t y đ i v trí k i d trạn từ năn diễn tiến An s n tiến i t Bản 3.1.2.3 : Bản tóm tắt sự t y đ i v trí k i d trạn từ đ điểm tiến An s n tiến i t Bản 3.1.2.4 : Bản tóm tắt sự t y đ i v trí k i d trạn từ t ời i n tiến An s n tiến i t Bản 3.1.2 : Bản tóm tắt sự t y đ i ví trí ủ loại trạn từ k i đ d s n tiến vi t Bản 3.2.1.1 : Biểu đồ t ốn kê ý kiến về d trạn từ t ủ sinh viên Bản 4.1.2 : Bản đối iếu uyển d trạn từ tiến An s n tiến i t (qu n li u H rry Pott r) Bản 4.2.2.2.1.a : H n t so s n ơn và so s n n ất ủ một số trạn từ đặ bi t Bản 4.2.2.2.1.b : Bản tóm tắt n t so s n ủ trạn từ Bản 4.2.2.2.4 : Bản tóm tắt ấu trú đảo n với trạn từ 12 P ẦN MỞ ẦU 1. Lý do chọn đề tài và mục đ ch nghiên cứu 1.1. Lý do chọn đề tài Trong những năm gần đây, nhu cầu học ngoại ngữ của người Việt Nam ngày càng cao. Bên cạnh nhu cầu học các ngôn ngữ như tiếng Trung, tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Hàn, tiếng Nhật… thì nhu cầu học tiếng Anh trong nước vẫn chiếm vị trí cao nhất. Nhiều người học tiếng Anh với nhiều mục đích khác nhau như là để xin việc trong các công ty nước ngoài với mức lương hấp dẫn, để đi du học ở các nước có nền học thuật hàng đầu thế giới như Hoa Kỳ, Anh, Úc, Canada, New Zealand, để kinh doanh, buôn bán với các đối tác nước ngoài, để định cư ở các nước nói tiếng Anh…. Còn đối với học sinh, sinh viên thì tiếng Anh là một môn học ở trường phổ thông, được giảng dạy từ cấp một đến cấp ba. Dạy và học tiếng Anh hiện đang trở thành nhu cầu lớn. Trong hoàn cảnh đó chúng tôi thấy cần phải nghiên cứu so sánh đối chiếu hai ngôn ngữ Anh – Viêt nhằm mục đích tìm ra những điểm giống và khác nhau, giúp những người Việt học tiếng Anh tốt hơn. Ngoài lý do khách quan bên trên chúng tôi còn có những lý do riêng để thực hiện đề tài này: Thứ nhất, tiếng Việt là ngôn ngữ mẹ đẻ, là ngôn ngữ được sử dụng hàng ngày, ngay từ khi còn bé, của tôi nói riêng và của người Việt Nam nói chung. Nhưng tiếng Việt chỉ được tôi hiểu như là một công cụ để giao tiếp, trao đổi cho đến khi học các lớp về ngữ âm, âm vị học tiếng Việt, ngữ pháp tiếng Việt, lô- gich tiếng Việt, dụng học Việt ngữ thì tôi mới hiểu hơn về các khía cạnh mới mẻ của nó. Và bản chất của một người với tình cảm dành cho đất nước, dành cho ngôn ngữ mẹ đẻ đã thôi thúc tôi nghiên cứu để có những hiểu biết hơn về tiếng Việt yêu mến của mình. Thứ hai, khi bắt đầu làm quen với bộ môn ngôn ngữ học so sánh - đối chiếu, tôi cảm thấy thích thú khi bước chân vào địa hạt này. Khi so sánh đối chiếu hai ngôn ngữ Anh – Việt tôi không những hiểu rõ hơn về tiếng Anh mà còn biết thêm nhiều điều mới, nhiều khía cạnh mới của tiếng Việt, một ngôn 13 ngữ mà tôi đã quá quen thuộc, sử dụng hàng ngày nhưng vẫn chưa hiểu thấu đáo về nó. Thứ ba, khi nghiên cứu về lĩnh vực ngôn ngữ tôi nhận thấy trong lịch sử ngôn ngữ học, từ loại đã được nghiên cứu từ thời Hi Lạp cổ đại. Từ loại là một phần quan trọng không thể thiếu trong bất kỳ một ngôn ngữ nào, ngay cả trong tiếng Việt. Việc phân định từ loại cũng đã được tiến hành nhằm mục đích nhận thức bản chất, quy luật hoạt động của từ, giúp cho việc nắm bắt, nhận thức và truyền đạt ngôn ngữ tốt hơn. Việc phân định từ loại có ý nghĩa rất quan trọng đối với người dạy và học ngôn ngữ. Người dạy khi truyền thụ ngôn ngữ trước hết cần phải nắm rõ về từ, vì từ là yếu tố cơ bản nhất, quan trọng nhất trong câu. Từ có thể tạo thành từ mới, tạo thành cụm từ, tạo thành câu dựa trên các quy luật. Đối với người học, để sử dụng ngôn ngữ một cách vững chắc, thì cần có những hiểu biết nhất định về hệ thống, quy tắc, hoạt động ngữ pháp của các từ loại, quy tắc về kết hợp từ và vị trí của từ loại trong câu. Khi nắm được quy tắc về dùng từ, tạo câu thì mới có thể nói và viết đúng. Khi nghiên cứu từ loại tôi nhận thấy d n từ, độn từ, tín từ thường được quan tâm nhiều vì ba từ loại này đóng vai trò đặc biệt, quan trọng trong câu. Chúng là những từ nòng cốt của câu. Chúng có vai trò truyền tải nội dung chính của một câu, một phát ngôn, hay một văn bản. Tuy nhiên cũng có từ loại khác tuy ít được quan tâm hơn, nhưng có ý nghĩa quan trọng không kém. Nó có chức năng giúp người đọc, người nghe xác định thời gian, mức độ, nơi chốn, cách thức của hành động, trạng thái của sự vật hiện tượng. Đó chính là trạn từ. Có nhiều sách ngữ pháp bản ngữ viết về trạng từ tiếng Anh. Tuy nhiên chưa có sách nào đi sâu phân tích đối chiếu trạng từ tiếng Anh với những từ loại tương đương với nó trong tiếng Việt. Chưa có sách nào nghiên cứu về cách dịch của từ loại này sang tiếng Việt. Đây là những mảng còn trống trong nghiên cứu đối chiếu giữa hai ngôn ngữ Anh – Việt. Trong khả năng của mình, tôi mong muốn thực hiện đề tài này để bù đắp những khoảng trống đó. 14 Thứ tư, từ kinh nghiệm trong quá trình giảng dạy của một giáo viên tiếng Anh đã thôi thúc tôi ý muốn nghiên cứu các vấn đề liên quan đến tiếng Anh: từ loại nói chung và trạng từ nói riêng, về sự chuyển dịch từ loại từ tiếng Anh sang tiếng Việt và cụ thể là trạng từ. Những hiểu biết về các khía cạnh này trong tiếng Anh sẽ giúp ích cho tôi trong việc soạn bài, thiết kế bài giảng về ngữ pháp tiếng Anh, và bài giảng về dịch thuật cho học sinh, sinh viên. Từ những lý do trên, chúng tôi thấy rất cần thiết đi sâu, tìm hiểu, so sánh đối chiếu trạng từ giữa hai ngôn ngữ tiếng Anh và tiếng Việt, và nghiên cứu về việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Do vậy chúng tôi tiến hành đề tài: K ảo u vi d trạn từ tiến An s n tiến i t (qu t p m H rry Pott r) . 1.2. Mục đ ch nghiên cứu Luận án được thực hiện nhằm mục đích nghiên cứu đối chiếu việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt, góp phần hỗ trợ, cung cấp những kiến thức, những cách dịch từ loại này cho người dạy, người học và người dịch thuật. Người dạy và người học có thể ghi nhớ, sử dụng cách dịch này để nâng cao khả năng nghe, nói, viết, đọc hiểu tiếng Anh, ứng dụng những kiến thức về từ loại này trong công việc và trong học thuật. Và người dịch với những kiến thức về việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt sẽ có những bản dịch đúng và hay hơn. Việc nghiên cứu của luận án sẽ tập trung vào những vấn đề sau: n ất là nghiên cứu các bình diện của trạng từ tiếng Anh như là vị trí, cấu tạo, chức năng. i là so sánh trạng từ tiếng Anh và những yếu tố tương đương trong tiếng Việt trên các mặt: hình thái, chức năng, vị trí. b là khảo sát cách chuyển dịch của từng loại trạng từ trong tác phẩm Harry Potter để thấy những thay đổi khi dịch trạng từ như là: thay đổi từ loại, thay đổi vị trí, thay đổi cấu trúc.