Khóa luận Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở tỉnh Ninh Bình

LỜI CẢM ƠN Trong thời gian thực hiện và hoàn thành khóa luận này em đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ, quan tâm tạo điều kiện từ mọi phía. Em xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến: - Thầy giáo Th.s Lê Thanh Tùng, giảng viên khoa văn hóa du lịch trường Đại Học Dân Lập Hải Phòng đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn em trong quá trình lựa chọn, thực hiện đề tài, giúp đỡ em trong quá trình làm khóa luận này. - Xin gửi lời cảm ơn tới các nghệ nhân, thợ thủ công tại ba làng nghề chế tác cói Kim Sơn, Thêu ren Văn Lâm, chế tác đá Ninh Vân đã không ngần ngại bớt chút thời gian chia sẻ ý kiến và cung cấp thông tin, số liệu tạo điều kiện cho em hoàn thành bài khóa luận này. - Em cũng xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô giáo trong khoa văn hóa du lịch, bộ môn văn hóa du lịch cùng gia đình, bạn bè đã luôn quan tâm, động viên em trong suốt quá trình làm khóa luận. - Cuối cùng, em xin được gửi lời cảm ơn đến các cô chú anh chị trong sở văn hóa Du lịch và sở Công thương Ninh Bình đã giúp đỡ, cung cấp thông tin, số liệu cho em làm khóa luận này. Em xin chân thành cảm ơn! Hải Phòng, ngày 15 tháng 06 năm 2010 Sinh viên Trần Thị Kim Cúc MỤC LỤC Nội dung Trang PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1.Lí do chọn đề tài ................................................................................................................. 1 2.Mục đích và nhiệm vụ của đề tài: .................................................................................. 2 3.Phương pháp nghiên cứu .................................................................................................. 3 4.Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................................... 3 5.Bố cục ................................................................................................................................ 3 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ LÀNG NGHỀ VÀ LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG NINH BÌNH ................................................................................... 4 1.1. Làng nghề và làng nghề truyền thống .................................................................. 4 1.1.1. Khái niệm làng nghề .................................................................................................. 4 1.1.2. Khái niệm làng nghề truyền thống ......................................................................... 5 1.2. Du lịch làng nghề truyền thống .............................................................................. 6 1.3. Điều kiện phát triển du lịch làng nghề truyền thống ...................................... 7 1.4. Mối quan hệ giữa việc phát triển du lịch và các làng nghề truyền thống 8 1.5. Làng nghề truyền thống Việt Nam ...................................................................... 10 1.6. Tiểu kết .......................................................................................................................... 14 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG TỈNH NINH BÌNH ......................................................................................................................... 15 2.1. Tiềm năng du lịch Ninh Bình ................................................................................ 15 2.2. Làng nghề truyền thống tỉnh Ninh Bình ........................................................... 20 2.2.1. Quá trình hình thành các làng nghề truyền thống Ninh Bình ........................ 20 2.2.2. Giới thiệu chung về làng nghề truyền thống Ninh Bình ................................. 23 2.2.3. Thực trạng phát triển làng nghề và du lịch làng nghề truyền thống Ninh Bình ............................................................................................................. 25 2.2.4. Các tiêu chí đánh giá chung: ................................................................................. 29 2.3. Thực trạng làng nghề và du lịch tại các làng nghề tiêu biểu ...................... 31 2.3.1. Làng mỹ nghệ cói Kim Sơn: .................................................................................. 31 2.3.2. Làng thêu ren Văn Lâm- Ninh Hải ...................................................................... 39 2.3.3. Làng chạm khắc đá Ninh Vân ............................................................................... 48 2.4. Nhận xét chung ........................................................................................................... 56 CHƢƠNG 3. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG NINH BÌNH ................................................................................. 58 3.1. Mục tiêu và định hƣớng phát triển ..................................................................... 58 3.1.1. Định Hướng ............................................................................................................... 58 3.1.2. Mục Tiêu .................................................................................................................... 59 3.1.3. Chỉ tiêu cụ thể ........................................................................................................... 59 3.2. Định hƣớng chung về phát triển làng nghề và du lịch làng nghề truyền thống Ninh Bình ................................................................................................. 60 3.2.1. Đẩy mạnh công tác bảo tồn làng nghề truyền thống ....................................... 60 3.2.2. Đầu tư xây dựng phát triển làng nghề và du lịch làng nghề truyền thống Ninh Bình .............................................................................................................................. 61 3.2.3. Đầu tư để xây dựng, cải tạo, nâng cấp hệ thống cơ sở hạ tầng, cơ sở vật chất kĩ thuật phục vụ phát triển làng nghề và du lịch làng nghề .............................. 61 3.2.4. Đa dạng hóa sản phẩm du lịch làng nghề ........................................................... 62 3.2.5. Tăng cường hoạt động quảng bá, quảng cáo cho du lịch làng nghề truyền thống .............................................................................................................................. 63 3.2.6. Phát triển nguồn nhân lực tại các làng nghề truyền thống ............................. 65 3.3. Giải pháp chung cho các làng nghề ..................................................................... 66 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 71 1. Kết luận 2. Kiến nghị TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC Phiếu điều tra về tính hấp dẫn của làng nghề đối với khách du lịch Khoảng cách từ các làng nghề đến trung tâm cung cấp khách Một số chương trình du lịch hấp dẫn du khách Đề tài : Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở Ninh Bình (Nghiên cứu trường hợp tại 3 làng: Kim Sơn, Văn Lâm, Ninh Vân) Sinh Viên: Trần Thị Kim Cúc – Lớp VH1003 – ĐHDLHP 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Việt Nam là một đất nước nhiệt đới khí hậu ôn hòa, con người chất phác, thiên nhiên ưu đãi với nhiều loài động thực vật quý đa dạng về chủng loại, phong phú về số lượng. Nền kinh tế nước ta chủ yếu là sản xuất nông nghiệp, cư dân Việt Nam có nhiều thời gian rảnh rỗi ngoài thời vụ chính. Vốn cần cù chịu thương chịu khó và có đôi bàn tay tài hoa, ngay từ xa xưa người việt cổ đã biết tận dụng những nguyên liệu sẵn có ấy để tạo ra nhiều sản phẩm thủ công có giá trị sử dụng cao, mang đậm tính nghệ thuật phục vục cho đời sống hàng ngày. Trong khi nền kinh tế xã hội ngày càng phát triển thì nhu cầu về sản phẩm thủ công ngày càng cao, yêu cầu các sản phẩm đó giá cả phù hợp, bền, đẹp lại không gây tác dụng phụ cho con người, thân thiện với môi trường. Vì vậy đã có rất nhiều người chuyển sang làm nghề thủ công, họ truyền nghề cho nhau dần dần hình thành các làng nghề. Làng nghề chính là một nét đặc trưng của nông thôn Việt Nam. Khắp mọi miền trên tổ quốc đâu đâu cũng có làng nghề thủ công, mỗi làng nghề lại sản xuất một mặt hàng thủ công truyền thống khác nhau, mang tính đơn nhất. Ta có thể kể ra đây những làng nghề nổi tiếng như: Làng gốm Bát Tràng (Hà Nội); làng gốm Chu Đậu, làng thêu Xuân Nẻo (Hải Dương); làng tranh Đông Hồ, làng gỗ Đồng Kị (Bắc Ninh),… Du khách đến với Ninh Bình không chỉ biết đến các địa danh du lịch nổi tiếng như: khu du lịch sinh thái Tràng An, Tam Cốc- Bích Động, nhà thờ đá Phát Diệm…mà còn biết đến một số làng nghề thủ công truyền thống nổi tiếng như: làng thêu ren Văn Lâm – Ninh Hải, chế tác cói Kim Sơn, chế tác đá mỹ nghệ Ninh Vân, nghề mộc Ninh Phong, nem chua Yên Mạc,… Ninh Bình là một tỉnh không nhiều làng nghề như Hà Nội hay Bắc Ninh… Nhưng làng nghề ở đây mang một phong thái riêng. Theo thống kê của sở văn hóa thể thao du lịch Ninh Bình thì tỉnh có tất cả 60 làng nghề, trong đó có 36 làng nghề được ủy ban nhân dân tỉnh công nhận là làng nghề thủ công truyền Đề tài : Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở Ninh Bình (Nghiên cứu trường hợp tại 3 làng: Kim Sơn, Văn Lâm, Ninh Vân) Sinh Viên: Trần Thị Kim Cúc – Lớp VH1003 – ĐHDLHP 2 thống. Sản phẩm thủ công truyền thống của Ninh Bình đa dạng về mẫu mã và phong phú về chủng loại. Đó là các sản phẩm độc đáo có một không hai của các làng nghề: Chế tác cói Kim Sơn; thêu ren Văn Lâm; chế tác đá Ninh Vân; nghề mộc ở Ninh Phong… Bên cạnh đó Ninh Bình có vị trí địa lý thuận lợi, về địa hình có thể xem Ninh Bình tựa như một “Miền Bắc Việt Nam thu nhỏ”. Bởi vì địa bàn tỉnh có hầu hết các vùng: đồi núi, bán sơn địa, đồng bằng, duyên hải và biển. Sự phong phú đa dạng về địa hình là cơ sở, điều kiện để hình thành, phát triển cả một hệ thống “Địa kinh tế” và “Địa văn hóa” từ lâu đời, tạo nên vị thế địa quan trọng và đặc biệt cho sự phát triển các làng nghề thủ công truyền thống. Xuất phát từ những lí do trên tôi đã lựa chọn và xây dựng đề tài: “Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở tỉnh Ninh Bình” nhằm tìm hiểu về các làng nghề truyền thống ở Ninh Bình, phản ánh thực trạng sản xuất hàng thủ công ở các làng nghề và ý nghĩa đối với việc phát triển du lịch, đánh giá tiềm năng phát triển du lịch của làng nghề để từ đó đưa ra các giải pháp nhằm bảo tồn, duy trì và phát triển các làng nghề truyền thống, dựa vào những lợi thế có sẵn để phát triển du lịch làng nghề truyền thống Ninh Bình. 2. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài: a. Mục đích - Lựa chọn và xây dựng đề tài: “Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở tỉnh Ninh Bình” người viết nhằm mục đích tôn vinh những giá trị và vai trò của làng nghề truyền thống, nét tinh hoa văn hóa của dân tộc. - Phản ánh chân thực và khách quan về thực trạng hoạt động sản xuất thủ công và phát triển du lịch làng nghề truyền thống ở Ninh Bình. - Tìm ra các giải pháp nhằm bảo tồn và thúc đẩy các làng nghề phát triển, đẩy mạnh hoạt động du lịch của làng nghề truyền thống Ninh Bình trong thời gian tới. Đề tài : Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở Ninh Bình (Nghiên cứu trường hợp tại 3 làng: Kim Sơn, Văn Lâm, Ninh Vân) Sinh Viên: Trần Thị Kim Cúc – Lớp VH1003 – ĐHDLHP 3 b. Nhiệm vụ - Tổng quan những vấn đề về làng nghề truyền thống Việt Nam và du lịch làng nghề truyền thống. - Chọn lọc các phương pháp đánh giá tài nguyên du lịch làng nghề để áp dụng đánh giá làng nghề truyền thống ở Ninh Bình. - Trên cơ sở đó thấy được thực trạng, tiềm năng du lịch làng nghề truyền thống và đưa ra các giải pháp nhằm thúc đẩy sự phát triển của du lịch làng nghề truyền thống ở Ninh Bình. 3. Phƣơng pháp nghiên cứu Nghiên cứu và xây dựng đề tài là một nghiên cứu khoa học đòi hỏi chính xác cao, phải dựa trên một cơ sở lí luận nhất định. Để xây dựng và hoàn thành đề tài người viết đã dựa trên những phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp khảo sát thực địa và thu thập tài liệu - Phương pháp bản đồ, biểu đồ - Phương pháp thống kê phân tích tổng hợp 4. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu những nét cơ bản chung về 60 làng nghề và 36 làng nghề truyền thống. - Nghiên cứu về ba làng nghề (chiếu cói Kim Sơn, thêu ren Văn Lâm, chế tác đá mỹ nghệ Ninh Vân) có những sản phẩm mang đầy đủ nét văn hóa truyền thống và khả năng phục vụ khai thác du lịch. - Khảo sát, nêu thuật, phân tích sản phẩm của ba làng. 5. Bố cục Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phục lục khóa luận được chia làm 3 chương: - Chương I: Cơ sở lí luận về làng nghề truyền thống và du lịch làng nghề truyền thống. - Chương II: Thực trạng làng nghề truyền thống Ninh Bình. - Chương III: Một số giải pháp phát triển du lịch làng nghề truyền thống Ninh Bình. Đề tài : Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở Ninh Bình (Nghiên cứu trường hợp tại 3 làng: Kim Sơn, Văn Lâm, Ninh Vân) Sinh Viên: Trần Thị Kim Cúc – Lớp VH1003 – ĐHDLHP 4 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ LÀNG NGHỀ VÀ LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG NINH BÌNH 1.1. Làng nghề và làng nghề truyền thống 1.1.1. Khái niệm làng nghề Từ xa xưa do đặc thù nền sản xuất nông nghiệp đòi hỏi phải có nhiều lao động tham gia đã khiến cư dân Việt cổ sống quần tụ lại với nhau thành từng cụm dân cư đông đúc, dần hình thành nên làng xã. Trong từng làng xã đã có cư dân sản xuất các mặt hàng thủ công, lâu dần lan truyền ra cả làng,xã tạo nên những làng nghề và truyền nghề từ thế hệ này sang thế hệ khác. Đề tài làng nghề truyền thống là đề tài rất thú vị, đã có rất nhiều nhà văn hóa nghiên cứu về đề tài này. Theo Tiến sĩ Phạm Côn Sơn trong cuốn “Làng nghề truyền thống Việt Nam” thì làng nghề được định nghĩa như sau: “làng nghề là một đơn vị hành chính cổ xưa mà cũng có nghĩa là nơi quần cư đông người, sinh hoạt có tổ chức, kỉ cương tập quán riêng theo nghĩa rộng. Làng nghề không những là làng sống chuyên nghề mà cũng hàm ý là những người cùng nghề sống hợp quần để phát triển công ăn việc làm. Cơ sở vững chắc của các làng nghề là sự vừa làm ăn tập thể, vừa phát triển kinh tế, vừa giữ gìn bản sắc dân tộc và các cá biệt của địa phương”.[1, tr9] Xét theo góc độ kinh tế, trong cuốn: “Bảo tồn và phát triển các làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa” Tiến sĩ Dƣơng Bá Phƣợng cho rằng: “Làng nghề là làng ở nông thôn có một hoặc một số nghề thủ công tách hẳn ra khỏi thủ công nghiệp và kinh doanh độc lập. Thu thập từ các làng nghề đó chiếm tỉ trọng cao trong tổng giá trị toàn làng.”[3, tr13] Làng nghề theo cách phân loại về thời gian gồm có: làng nghề truyền thống và làng nghề mới. khóa luận chỉ đi sâu tìm hiểu định nghĩa làng nghề truyền thống vì có nhiều ý nghĩa trong phát triển du lịch. Đề tài : Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở Ninh Bình (Nghiên cứu trường hợp tại 3 làng: Kim Sơn, Văn Lâm, Ninh Vân) Sinh Viên: Trần Thị Kim Cúc – Lớp VH1003 – ĐHDLHP 5 1.1.2 Khái niệm làng nghề truyền thống Hiện nay vẫn chưa có một khái niệm thống nhất về làng nghề truyền thống, nhưng ta có thể hiểu làng nghề truyền thống là làng cổ truyền làm nghề thủ công truyền thống. Theo Giáo sƣ Trần Quốc Vƣợng thì làng nghề là: “Làng nghề là làng ấy, tuy có trồng trọt theo lối thủ nông và chăn nuôi (gà, lợn, trâu,…) làm một số nghề phụ khác (thêu, đan lát,…) song đã nổi trội một nghề cổ truyền, tinh xảo với một tầng lớp thợ thủ công chuyên nghiệp hay bán chuyên nghiệp, có ông trùm, ông phó cả cùng một số thợ và phó nhỏ đã chuyên tâm, có quy trình công nghệ nhất định “sinh ư nghệ, tử ư nghệ”, “nhất nghệ tinh, nhất thân vinh”, sống chủ yếu bằng nghề đó và sản xuất ra những hàng thủ công, những mặt hàng này đã có tính mỹ nghệ, đã trở thành sản phẩm hàng hóa và có quan hệ tiếp thị với thị trường là vùng rộng xung quanh với thị trường đô thị, thủ đô và tiến tới mở rộng ra cả nước rồi có thể xuất khẩu ra nước ngoài.”[8,tr12] Làng nghề ở đây không nhất thiết là tất cả mọi người dân trong làng đều sản xuất thủ công, người thợ thủ công cũng có thể là người nông dân làm thêm nghề phụ trong lúc nông nhàn. Tuy nhiên do yêu cầu về tính chuyên môn hóa cao đã tạo ra những người thợ thủ công chuyên nghiệp, chuyên sản xuất hàng thủ công truyền thống ngay tại quê hương của mình. Nghiên cứu một làng nghề thủ công truyền thống là phải quan tâm đến nhiều mặt, tính hệ thống, toàn diện của làng nghề thủ công truyền thống đó, trong đó yếu tố quyết định là nghệ nhân của làng, sản phẩm thủ công, thủ pháp kĩ thuật sản xuất và nghệ thuật. Làng nghề thủ công truyền thống là trung tâm sản xuất hàng thủ công, nơi quy tụ các nghệ nhân và nhiều hộ gia đình chuyên làm nghề mang tính lâu đời, được truyền đi truyền lại qua các thế hệ, có sự liên kết hỗ trợ trong sản xuất, bán sản phẩm theo kiểu phường hội, hệ thống doanh nghiệp vừa và nhỏ, thậm chí là bán lẻ, họ có cùng tổ nghề, các thành viên luôn có ý thức tuân theo những hương Đề tài : Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở Ninh Bình (Nghiên cứu trường hợp tại 3 làng: Kim Sơn, Văn Lâm, Ninh Vân) Sinh Viên: Trần Thị Kim Cúc – Lớp VH1003 – ĐHDLHP 6 ước, chế độ, gia tộc, cùng phường nghề trong quá trình lịch sử phát triển đã hình thành nghề ngay trên đơn vị cư vị cư trú của xóm của họ. Làng nghề thủ công truyền thống thường có đại đa số hoặc một số lượng lớn dân cư làm nghề cổ truyền, thậm chí là 100% dân cư làm nghề thủ công hoặc một vài dòng họ chuyên làm nghề lâu đời, kiểu cha truyền con nối. Sản phẩm của họ không những có tính ứng dụng cao mà còn là những sản phẩm độc đáo, ấn tượng, tinh xảo. Ngày nay trong quá trình phát triển của kinh tế xã hội. Làng nghề đã thực sự thành đơn vị kinh tế tiểu thủ công nghiệp, có vai trò, tác dụng tích cực rất lớn đối với đời sống kinh tế xã hội. 1.2. Du lịch làng nghề truyền thống Nhìn chung khái niệm du lịch làng nghề truyền thống vẫn còn khá mới mẻ ở nước ta. Du lịch làng nghề truyền thống thuộc loại hình du lịch văn hóa. Du lịch làng nghề truyền thống đang là loại hình du lịch thu hút được sự quan tâm của nhiều du khách trong và ngoài nước. Xu hướng hiện đại ngày nay cuộc sống căng thẳng nhiều áp lực, con người quay về với những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Nhu cầu đi du lịch về những miền nông thôn, làng nghề truyền thống ngày càng cao, vậy du lịch làng nghề truyền thống là gì? Trước hết phải hiểu thế nào là du lịch văn hóa, vậy du lịch văn hóa là: Theo Tiến sĩ Trần Nhạn trong: “Du lịch và kinh doanh du lịch” thì: “ Du lịch văn hóa là loại hình du lịch mà du khách muốn thẩm nhận bề dày lịch sử, di tích văn hóa, những phong tuc tập quán còn hiện diện…Bao gồm hệ thống đình, chùa, nhà thờ, lễ hội, các phong tục tập quán về ăn, ở, mặc, giao tiếp,…”[2, tr15] Đối với làng nghề truyền thống thì đó là nơi chứa đựng kho tàng kinh nghiệm kỹ thuật, bí quyết nghề nghiệp từ việc sử dụng nguyên liệu, kỹ thuật chế tác đến chủ đề sáng tạo trong việc tạo ra một sản phẩm thủ công truyền thống. Đó chính là phần văn hóa phi vật thể. Ngoài ra làng nghề truyền thống còn có Đề tài : Làng nghề truyền thống và ý nghĩa đối với vấn đề phát triển du lịch ở Ninh Bình (Nghiên cứu trường hợp tại 3 làng: Kim Sơn, Văn Lâm, Ninh Vân) Sinh Viên: Trần Thị Kim Cúc – Lớp VH1003 – ĐHDLHP 7 các giá trị văn hóa vật thể khác như: đình, chùa, các di tích có liên quan trực tiếp đến các làng nghề, các sản phẩm thủ công của làng nghề thủ công truyền thống… Khách du lịch đến đây chính là để tìm hiểu các giá trị văn hóa đó. Vì vậy mà du lịch làng nghề truyền thống được xếp vào loại hình du lịch văn hóa. Từ đó ta có thể hiểu du lịch làng nghề truyền thống như sau: “Du lịch làng nghề truyền thống là một loại hình du lịch văn hóa mà qua đó du khách được thẩm nhận các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể có liên