Khóa luận Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam

Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƢƠNG KHOA KINH TẾ VÀ KINH DOANH QUỐC TẾ CHUYÊN NGÀNH KINH TẾ NGOẠI THƢƠNG KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Đề tài: MÔ HÌNH QUẢN LÝ VÀ KINH DOANH RÁC THẢI PHÙ HỢP CHO VIỆT NAM Sinh viên thực hiện : Trần Thị Minh Huệ Lớp : Anh 10 Khoá : K43C Giáo viên hƣớng dẫn : ThS. Trần Minh Nguyệt HÀ NỘI, 6/2008 Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam MỤC LỤC DANH MỤC HÌNH VẼ, BẢNG BIỂU ................................................. LỜI CẢM ƠN ......................................................................................... LỜI NÓI ĐẦU ...................................................................................... 1 A. Đặt vấn đề ........................................................................................................ 7 B. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................. 7 C. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 7 D. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 7 E. Bố cục khóa luận .............................................................................................. 8 CHƢƠNG I: CƠ SỞ LÝ THUYẾT .................................................... 9 A. Một số khái niệm cơ bản: ................................................................................ 9 I. Khái niệm rác thải, chất thải, phế thải: .......................................................... 9 1. Rác thải, chất thải, phế thải là gì...........................................................................3 2. Quản lý rác thải và kinh doanh rác thải.................................................................4 3. Một số khái niệm khác..........................................................................................6 II. Phân loại rác thải:.................................................................................................13 1. Theo nguồn phát sinh............................................................................................7 2. Theo hàm lƣợc chất hoá học có trong rác.............................................................8 III. Vai trò của rác thải, chất thải và kinh doanh rác thải.........................................16 B. Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải dƣới góc nhìn kinh tế ..................... 17 1. Rác thải dƣới góc nhìn kinh tế .................................................................... 18 a. Đặc tính của rác thải...........................................................................................12 b. Liệu rác thải còn giữ đƣợc giá trị hay không.....................................................12 2. Rác thải dƣới góc nhìn “bộ phận trong cả chu trình” ................................. 18 2.1. Rác thải trong hệ thống nguyên liệu sản xuất..................................................12 2.2. Giá trị, lợi ích và chi phí của các khâu liên quan.............................................15 3. Khung lý thuyết và các nguyên tắc thiết kế mô hình………………..…..20 3.1. Rác thải và các hoạt động liên quan là hàng hoá công cộng hay tƣ nhân......................................................................................................................20 3.2. Nguyên tắc thiết kế mô hình..................................................................24 3.3. Thực hiện việc kiểm toán chất thải........................................................26 CHƢƠNG II: PHÂN TÍCH CÁC MÔ HÌNH QUẢN LÝ VÀ KINH DOANH RÁC THẢI Ở VIỆT NAM (cụ thể HÀ NỘI)...........................................................................34 A. Phân tích tình hình chung .............................................................................. 35 1. Tình hình kinh tế, chính trị, xã hội Việt Nam: ........................................... 35 Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam 2. Hiện trạng môi trƣờng rác thải ở Việt Nam ............................................... 37 B. Một số mô hình quản lý và kinh doanh rác thải tại Việt Nam ....................... 44 I. Hệ thống quản lý Nhà nƣớc về rác thải ....................................................... 45 1. Hệ thống pháp luật, chính sách và các cơ quan quản lý rác thải..........................39 2. Hệ thống cơ quan quản lý môi trƣờng..................................................................40 II. Mô hình công ty – URENCO ..................................................................... 48 1. Cơ cấu tổ chức......................................................................................................42 2. Phạm Vi hoạt động...............................................................................................43 3. Dịch vụ cung cấp..................................................................................................45 4. Hiệu quả hoạt động..............................................................................................45 III. Mô hình cộng đồng quản lý – hệ thống thu gom trên cơ sở cộng đồng ở xã Minh Khai, phƣờng Nhân Chính và phƣờng Thành Công ........................ 56 1.Đặc điểm kinh tế xã hội.........................................................................................50 2. Mô hình tổ chức quản lý rác thải ở ba phƣờng....................................................54 3. Nhận thức của cộng đồng về các vấn đề chung...................................................59 4. Nhận thức của cộng đồng về các sáng kiến quản lý chất thải cộng đồng............64 5. Mức độ tham gia của ngƣời dân vào việc ra quyết định về hệ thống quản lý chất thải trên cơ sở cộng đồng................................................................................................66 6. Kết quả..................................................................................................................68 IV. Mô hình kinh doanh rác tái chế cá thể, tự phát – làng tái chế Minh Khai, Đa Hội, Dƣơng Ô, Triều Khúc ....................................................................... 76 1. Các loại vật chất, nguyên liệu chính đƣợc tái chế................................................70 2. Cơ chế hoạt động hệ thống tái chế hiện có...........................................................71 3. Hiệu quả hoạt động..............................................................................................73 4. Dòng tái chế tổng quát.........................................................................................76 V. Mô hình dự án có sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ (NGOs) – 3R HN ................................................................................................................... 84 1. Giới thiệu chung về dự án 3R HN.........................................................................78 2. Mục tiêu hoạt động của dự án..............................................................................80 3. Đánh giá các kết quả đạt đƣợc..............................................................................82 Chƣơng III: GIẢI PHÁP CẢI THIỆN HIỆU QUẢ MÔ HÌNH KINH DOANH RÁC THẢI Ở VIỆT NAM ..................................... 89 A. Về vĩ mô (Nhà nƣớc) ..................................................................................... 90 I. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống hành lang pháp lý vững mạnh ............... 90 II. Tăng cƣờng đầu tƣ và mở rộng hoạt động của dịch vụ quản lý rác thải .... 92 III. Xây dựng các khuyến khích cho việc tối thiểu hóa rác thải và tăng cƣờng tái chế .............................................................................................................. 93 IV. Tăng cƣờng thông tin cộng đồng – xây dựng hệ thống quản lý thông tin môi trƣờng (EIMS) ......................................................................................... 94 B. Về vi mô ......................................................................................................... 95 I. Các doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ liên quan đến rác thải ..................... 95 II. Từ phía các làng nghề tái chế ..................................................................... 97 III. Về phía cộng đồng .................................................................................... 99 KẾT LUẬN ....................................................................................... 101 Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................ 102 DANH MỤC HÌNH VẼ, BẢNG BIỂU DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1 Tỉ lệ một số loại rác thải ............................................................................ 14 Hình 2 Tỷ lệ chất thải theo phân loại ở Việt Nam ................................................. 16 Hình 3 Chu trình khâu chế tạo ............................................................................... 19 Hình 4 Chu trình khâu dịch vụ ............................................................................... 19 Hình 5 Các mục tiêu của hệ thống quản lý nguyên liệu ........................................ 20 Hình 6 Mô hình quản lý chất thải rắn .................................................................... 21 Hình 7 Hàng hoá công cộng và hàng hoá tƣ nhân ................................................. 27 Hình 8 Ma trận lý thuyết trò chơi giữa hai hộ gia đình trong khu phố .................. 28 Hình 9 Các yếu tố liên quan trong kiểm toán chất thải .......................................... 32 Hình 10 Biểu đồ thành phần chất thải công nghiệp nguy hại tại Đồng Nai .......... 41 Hình 11 Sơ đồ tổ chức bộ Tài nguyên Môi trƣờng (2008) .................................... 47 Hình 12 Sơ đồ bộ máy tổ chức quản lý URENCO ................................................ 49 Hình 13 Sơ đồ bộ máy tổ chức quản lý Xí nghiệp môi trƣờng số 5 ...................... 51 Hình 14 Sơ đồ tổ chức ban quản lý xã, Phƣờng ..................................................... 60 Hình 15 Cơ cấu tổ chức BQL thu gom rác thải ở Minh Khai ................................ 61 Hình 16 Cơ cấu tổ chức BQL thu gom rác thải ở Nhân Chính .............................. 63 Hình 17 Cơ cấu tổ chức BQL thu gom rác thải ở Thành Công ............................. 64 Hình 18 Recycling stage – Dòng tái chế tổng quát ................................................ 83 Hình 19 Phân loại rác thải tại nguồn ...................................................................... 86 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1 Ƣu nhƣợc điểm của tái sử dụng ................................................................. 23 Bảng 2 Ƣu nhƣợc điểm của hoạt động tái chế ....................................................... 23 Bảng 3 Tại sao chúng ta nên tái chế? ..................................................................... 24 Bảng 4 Tỷ lệ tăng trƣởng GDP Việt Nam giai đoạn 1986-2008 ........................... 36 Bảng 5 Tình hình phát sinh chất thải rắn ............................................................... 37 Bảng 6 Khối lƣợng chất thải rắn các đô thị miền Bắc từ năm 2000-2004 ............. 38 Bảng 7 Tổng hợp về khối lƣợng chất thải rắn công nghiệp phát sinh ở một số địa phƣơng trong các vùng kinh tế trọng điểm - năm 2003.................................. 39 Bảng 8 Tỷ lệ phát sinh chất thải từ các cơ sở y tế .................................................. 42 Bảng 9 Tình hình xử lý và tiêu thụ CTR tại 1 số đô thị Việt Nam năm 2001 ....... 43 Bảng 10 Các đơn vị thành viên của URENCO ...................................................... 49 Bảng 11 Lƣợng chất thải rắn đƣợc thu gom bởi URENCO ................................... 50 Bảng 13 Giá sản phẩm phân bón (năm 2003) ........................................................ 54 Bảng 14 Các bãi chôn lấp trƣớc kia của URENCO ............................................... 54 Bảng 15 Một số dự án Quản lý rác thải trên địa bàn Hà Nội (đến 2002) .............. 55 Bảng 16 Thông tin về các hộ gia đình trong 3 cộng đồng ..................................... 58 Bảng 17 Thành phần cƣ dân trong 3 cộng đồng (theo nghề nghiệp) ..................... 59 Bảng 18 Kết quả điều tra các hộ gia đình về mức độ tham gia cộng đồng ............ 65 Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam Bảng 19 Những vấn đề chung trong cộng đồng đƣợc đƣa ra ................................ 67 Bảng 20 Trao đổi giữa mọi ngƣời trong cộng đồng ............................................... 69 Bảng 21 Quan điểm cộng đồng về môi trƣờng & quản lý rác cộng đồng ............. 70 Bảng 22 Lợi ích và tác động kinh tế của quản lý rác thải cộng đồng .................... 71 Bảng 23 Kết quả điều tra quan điểm cộng đồngvề QLCT ..................................... 73 Bảng 24 Kết quả thực tế từ hệ thống quản lý rác thải cộng đồng .......................... 74 Bảng 25 Giá cả các nguyên vật liệu có thể tái chế ................................................. 82 Bảng 26 Nguyên liệu thu gom tại bãi chôn lấp Nam Sơn ...................................... 82 Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam LỜI CẢM ƠN Vì đề tài “Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam” là một đề tài khá mới mẻ, đặc biệt với sinh viên trƣờng Đại học Ngoại thƣơng, việc tìm kiếm tài liệu gặp rất nhiều khó khăn. Tuy vậy, nhờ có sự hƣớng dẫn chỉ bảo tận tình của Thạc sĩ Trần Minh Nguyệt, em đã không bị chệch hƣớng khóa luận của sinh viên một trƣờng thuộc khối kinh tế, không bị sa đà vào việc trình bày thực trạng và có đƣợc nhiều nguồn tìm kiếm tài liệu vô cùng hữu ích. Em xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến cô. Em cũng xin gửi lời cảm ơn đến tất cả các thầy cô giáo trƣờng Đại học Ngoại thƣơng đã dìu dắt, dạy bảo chúng em trong suốt 4 năm học qua. Những gì các thầy cô cho chúng em không dừng lại ở kiến thức, sách vở, thông tin mà còn ở việc chia sẻ những kinh nghiệm thực tế, những kĩ năng sống cần thiết, niềm đam mê khoa học và nhiều hơn thế nữa. Đó là những hành trang quý giá sẽ theo chúng em đi suốt cuộc đời. Em xin chân thành cảm ơn Tổ chức hợp tác quốc tế JICA – Nhật Bản, “bác Gúc” (www.google.com), Ban quản trị diễn đàn Trí Tuệ Xanh – TTVNOL (www.ttvnol.com/forum/ttx), diễn đàn E&M (eandm@yahoogroups.com), nhóm tình nguyện 3R HN (www.3r-hn.vn), nhóm GreenZoom (www.greenzoom.org)... vì những kho tƣ liệu chia sẻ vô cùng quý giá. Cảm ơn các anh chị và các bạn đã giúp đỡ em hoàn thiện khóa luận này. Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam LỜI NÓI ĐẦU A. Đặt vấn đề Rác thải là một phần tất yếu của cuộc sống. Khi kinh tế phát triển, dân số tăng lên, nhu cầu tiêu dùng hàng hóa trong xã hội cao dần, rác thải cũng nhiều hơn. Nhắc đến rác thải, ngƣời ta thƣờng nghĩ ngay đến những thứ bỏ đi, không còn dùng đƣợc nữa, không còn chút giá trị nào, và vì thế, càng tống khứ nó sớm khỏi chỗ của mình càng tốt. Trong xã hội, việc thu gom, xử lý rác thải đƣợc coi là thứ hàng hóa công cộng và thuộc trách nhiệm quản lý của Nhà nƣớc. Việc kinh doanh rác thải có lẽ là một khái niệm còn rất xa lạ với nhiều ngƣời. Dƣới góc nhìn kinh tế, rác thải có giá trị không? Có thể kinh doanh đƣợc không? Trong bài khóa luận, em xin đƣợc chia sẻ một góc nhìn riêng về việc quản lý và kinh doanh loại “hàng hóa” vô cùng đặc biệt này. B. Phƣơng pháp nghiên cứu Khóa luận sử dụng phƣơng pháp tổng hợp các nghiên cứu của các tác giả trƣớc đó về các chủ đề khác nhau có liên quan đến rác thải cũng nhƣ phân tích thêm giá trị kinh tế của rác, từ đó đƣa ra những nhận định, đánh giá, phán đoán tiềm năng phát triển của mô hình quản lý và kinh doanh này. Khóa luận cũng luôn coi trọng các nguyên tắc: khoa học, khách quan, lịch sử, biện chứng… C. Phạm vi nghiên cứu Do hạn chế về thời gian và nguồn lực, cũng nhƣ lo ngại việc nghiên cứu trên phạm vi rộng có thể gây loãng đề tài nghiên cứu và mất đi tính hấp dẫn của nó, em xin đƣợc đi sâu phân tích mô hình quản lý và kinh doanh rác thải ở Việt Nam mà cụ thể là trên địa bàn thành phố Hà Nội dƣới 5 góc nhìn: Nhà nƣớc (khu vực công), công ty cổ phần và các mô hình kinh doanh rác tái chế nhỏ lẻ, tự phát (khu vực tƣ nhân), cộng đồng quản lý (xã hội dân sự) và dự án của các tổ chức phi chính phủ (NGOs). D. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc tìm hiểu giá trị của rác thải và các hoạt động liên quan đến rác thải, cũng nhƣ phân tích các mô hình quản lý và kinh doanh rác thải ở Hà Nội, Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam khóa luận hi vọng có thể giúp ngƣời đọc có một cái nhìn toàn diện và sâu sắc về hiệu quả quản lý cũng nhƣ khả năng phát triển của việc kinh doanh rác thải và đề xuất một số giải pháp thúc đẩy hiệu quả cho các mô hình này.. E. Bố cục khóa luận Khóa luận đƣợc chia thành 3 phần chính: Chƣơng I: Cơ sở lý thuyết – xem xét các khái niệm cơ bản về rác thải (định nghĩa, vai trò, phân loại) cũng nhƣ giá trị của rác thải dƣới góc nhìn kinh tế, từ đó xây dựng khung lý thuyết cho mô hình quản lý và kinh doanh rác thải. Chƣơng II: Phân tích các mô hình quản lý và kinh doanh rác thải ở Việt Nam (cụ thể ở Hà Nội) – dƣới 5 góc nhìn: Nhà nƣớc (khu vực công), công ty cổ phần và các mô hình kinh doanh rác tái chế nhỏ lẻ, tự phát (khu vực tƣ nhân), cộng đồng quản lý (xã hội dân sự) và dự án của các tổ chức phi chính phủ (NGOs). Chƣơng III: Giải pháp cải thiện hiệu quả hoạt động của các mô hình quản lý và kinh doanh rác thải ở Việt Nam - đề xuất các giải pháp vi mô cũng nhƣ vĩ mô nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động cho hệ thống quản lý và kinh doanh rác thải ở Việt Nam. Với một đề tài mới, không thuộc chuyên ngành học và hạn chế về mặt kiến thức, trong khóa luận chắc chắn còn nhiều sai sót, em rất mong nhận đƣợc sự đóng góp, chỉ bảo và chia sẻ của các thầy cô để khoá luận của em đƣợc hoàn thiện hơn. Đề tài: Mô hình quản lý và kinh doanh rác thải phù hợp cho Việt Nam CHƢƠNG I: CƠ SỞ LÝ THUYẾT Chƣơng đầu tiên của khóa luận sẽ tìm hiểu một số khái niệm cơ bản về rác thải, chất thải, phế thải, quản lý chất thải, kinh doanh rác thải… cùng với vai trò và các cách phân loại rác thải trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam. Đây chính là những khái niệm cơ bản nhất, là những viên gạch đầu tiên xây lên mô hình kinh doanh rác thải. Tiếp theo đó là phần khung lý thuyết cho mô hình quản lý và kinh doanh rác thải ở Việt Nam. Trƣớc hết là nhìn nhận khái niệm rác thải dƣới một góc độ khác – góc nhìn kinh tế, để xem liệu rác thải còn có giá trị hay không, và giá trị của nó, hiểu theo nghĩa là lợi ích kinh tế - xã hội mà các chu trình xử lý liên quan đến rác thải (giảm thiểu, tái sử dụng, tái chế, thu gom, chôn lấp…) đem lại nhƣ thế nào. Từ đó, xây dựng một số nguyên tắc cơ bản để xây dựng mô hình quản lý và kinh doanh rác thải cho mỗi cộng đồng. Trong suốt cuốn khoá luận này, giá trị của rác thải luôn đƣợc xem xét dƣới góc nhìn kinh tế - xã hội và theo 4 cấp độ: Hệ thống quản lý của Nhà nƣớc, Mô hình kinh doanh của tƣ nhân (công ty), Mô hình quản lý của cộng đồng (xã hội dân sự), và Mô hình hoạt động của các tổ chức phi chính phủ (dự án của các NGOs). A. Một số khái niệm cơ bản: I. Khái niệm rác thải, chất thải, phế thải: 1. Rác thải, chất thải, phế thải là gì? Rác thải là một khái niệm gây tranh cãi. Mỗi ngƣời có một cách hiểu riêng. Trong các các văn bản, cơ sở dữ liệu chính thống nhƣ Luật, Nghị định, Pháp lệnh, báo chí… cũng ít thấy định nghĩa cho khái niệm này. Trong Từ điển Tiếng Việt, rác thải đƣợc dẫn chiếu là cùng nghĩa với chất thải, “là chất loại ra trong sinh hoạt, t