Khóa luận Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của mẹ với mức độ lo âu và trầm cảm của con cái

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN, ĐHQGHN KHOA TÂM LÝ HỌC Nguyễn Ngọc Quang MỐI LIÊN HỆ GIỮA SỰ QUAN TÂM CÓ ĐIỀU KIỆN CỦA MẸ VỚI MỨC ĐỘ LO ÂU VÀ TRẦM CẢM CỦA CON CÁI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH TÂM LÝ HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2015-X HÀ NỘI, 2019 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN, ĐHQGHN KHOA TÂM LÝ HỌC Nguyễn Ngọc Quang MỐI LIÊN HỆ GIỮA SỰ QUAN TÂM CÓ ĐIỀU KIỆN CỦA MẸ VỚI MỨC ĐỘ LO ÂU VÀ TRẦM CẢM CỦA CON CÁI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH TÂM LÝ HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2015-X Người hướng dẫn: TS. Đặng Hoàng Ngân HÀ NỘI, 2019 i Lời cảm ơn Khóa luận tốt nghiệp có thật nhiều ý nghĩa đối với tôi. Nó không chỉ là sự kết thúc của một quãng thời gian, mặc dù khó khăn, nhưng cũng thật đẹp đẽ trong cuộc đời tôi, không chỉ là điều đánh dấu sự bắt đầu của một giai đoạn mới có lẽ cũng không kém phần thử thách ở trước mắt, nó còn là lời cảm ơn mà tôi muốn gửi đến rất nhiều người đã ở bên cạnh tôi trong suốt bốn năm theo học ngành Tâm lý học tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Tôi muốn gửi lời cảm ơn tới những bạn học sinh và sinh viên đã tham gia không chỉ nghiên cứu này mà còn nhiều nghiên cứu khác mà tôi đã thực hiện. Sự giúp đỡ rộng lượng và kiên nhẫn của các bạn là một nguồn động lực cho tôi cố gắng hoàn thiện kỹ năng và tư duy nghiên cứu để có được những nghiên cứu chất lượng hơn. Tôi muốn gửi lời cảm ơn tới các bạn học của tôi ở khoa Tâm lý học, đặc biệt là các bạn Mai Phan, Thùy Dung, Thùy Tiên, Linh Chi, Phương Thục, Minh Nhân, Đức Huy, Phương Thảo, Thảo Hoàng, Xuân Thanh, Minh Quân, Anh Đức, bởi vì bằng cách này hay cách khác đã động viên và giúp đỡ tôi trong suốt những tháng ngày học tập và nghiên cứu vừa qua. Việc học và nghiên cứu về tâm lý hẳn sẽ bớt phần ý nghĩa và thú vị đối với tôi nếu như không có các bạn ở bên. Tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới những thân chủ của tôi bởi vì các bạn đã sẵn lòng tin tưởng mà trao cho tôi một phần trái tim của các bạn. Bởi vì những phần đó, dù đau đớn hay hạnh phúc, đều đã dạy cho tôi rất nhiều về những nỗi đau khổ, về sự nhẫn nãi, về sự cởi mở, về sự chấp nhận, về sự thấu cảm, và về sự sống. Chính những câu chuyện của các bạn đã là một phần lý do thôi thúc tôi thực hiện nghiên cứu này. Tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới Ths. Phạm Lê Hoàng Minh vì những những nỗ lực của anh đã cho tôi cơ hội được gặp gỡ với các thân chủ. Tôi muốn gửi lời cảm ơn tới các thầy cô của khoa Tâm lý học vì đã luôn tạo ra một bầu không khí học thuật thân thiện và cởi mở. Tôi đặc biệt muốn gửi lời cảm ơn tới PGS. TS. Nguyễn Văn Lượt vì đã ở bên cạnh tôi từ những bước đi đầu tiên của tôi trên con đường nghiên cứu khoa học. Sự kiên nhẫn và khích lệ mà thầy dành cho tôi đã giúp tôi nỗ lực cố gắng và đạt được những thành tựu trong lĩnh vực này. Tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới TS. Đặng Hoàng Ngân bởi vì cô đã luôn khuyến khích tôi tự do theo đuổi những câu hỏi nghiên cứu mà tôi mong muốn trong suốt quá trình làm khóa luận tốt ii nghiệp; đã luôn động viên và đặt niềm tin vào khả năng của tôi dù tôi vẫn thường tỏ ra lơ là; đã luôn cởi mở và tôn trọng những quyết định của tôi đối với khóa luận này. Tối cũng muốn bày tỏ sự biết ơn đối với ba nhân vật có ảnh hưởng rất lớn tới đời sống tinh thần của tôi và do đó cũng đã phần nào ảnh hưởng tới việc theo học tâm lý cũng như việc thực hiện khóa luận tốt nghiệp này của tôi. Đó là nhà tâm lý học người Mỹ Carl Rogers, Hòa Thượng Viên Minh, và Đức Phật. Cuối cùng, tôi muốn dành tặng khóa luận tốt nghiệp này cho mẹ của tôi, không phải như một sự trách móc mà như một lời cảm ơn và xin lỗi đối với mẹ bởi vì tôi đã luôn không thấy được rằng mẹ vẫn luôn luôn yêu thương tôi bằng những điều tốt đẹp nhất mà mẹ có thể làm được... Hà Nội, ngày 10 tháng 06 năm 2019 Nguyễn Ngọc Quang iii Lời cam đoan Tôi xin cam đoan rằng đây là công trình nghiên cứu khoa học do riêng tôi thực hiện với sự hướng dẫn của TS. Đặng Hoàng Ngân. Các quan điểm, lập luận, các số liệu thu thập được, cùng với những bình luận trong công trình nghiên cứu khoa học này đều có nguồn gốc rõ ràng, trung thực, và chưa từng được công bố. Nghiên cứu cũng đã được thông qua bởi giảng viên hướng dẫn. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về sự cam đoan này. Hà Nội, ngày 21 tháng 05 năm 2019 Sinh viên thực hiện Nguyễn Ngọc Quang iv Tóm tắt khóa luận tốt nghiệp Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của mẹ với mức độ lo âu và trầm cảm của con cái Nguyễn Ngọc Quang Khóa QH-2015-X, Khoa Tâm lý học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội Tóm tắt: Nghiên cứu được thực hiện nhằm tìm hiểu về mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của mẹ với mức độ lo âu và trầm cảm của con cái cũng như một số biến số nhân khẩu khác. Mẫu nghiên cứu là mẫu thuận tiện bao gồm 416 sinh viên có độ tuổi trung bình là 20.36 với độ lệch chuẩn hóa là 1.30. Trong đó, nam chiếm 16.80% và nữ chiếm 83.20%. Các khách thể tham gia nghiên cứu bằng cách trả lời một bảng câu hỏi bao gồm các câu hỏi về đặc điểm nhân khẩu và các thang đo đánh giá nhận thức về sự quan tâm có điều kiện của mẹ, mức độ lo âu, và mức độ trầm cảm. Kết quả phân tích cho thấy sự quan tâm tiêu cực và tích cực có điều kiện của mẹ đều có tương quan thuận chiều có ý nghĩa thống kê ở mức độ trung bình với các triệu chứng lo âu và trầm cảm của con cái. Bên cạnh đó, phần trăm biến thiên của các triệu chứng lo âu và trầm cảm của con cái được giải thích bởi cả hai biến số sự quan tâm tích cực và tiêu cực có điều kiện của mẹ lần lượt là 28% và 20%. Trong đó, so với sự quan tâm tiêu cực có điều kiện, sự quan tâm tích cực có điều kiện có khả năng dự báo lớn hơn đối với mức độ lo âu và thấp hơn đối với mức độ trầm cảm. Nhất quán với những nghiên cứu trước đây, các kết quả này cho thấy ảnh hưởng tiêu cực của sự quan tâm có điều kiện đối với sức khỏe tinh thần của con cái. Cụ thể, trong khi sự quan tâm tiêu cực có điều kiện của mẹ có khả năng dẫn tới các triệu chứng lo âu và trầm cảm ở con cái thì sự quan tâm tích cực có điều kiện của mẹ lại đặt con cái vào tình trạng thường xuyên lo âu và dễ bị tổn thương tâm lý. Các kết quả này kêu gọi sự thay đổi nhận thức của cha mẹ trong việc sử dụng sự quan tâm hay tình yêu thương của mình như là một cách thức để thúc đẩy con cái thực hiện những hành vi được kỳ vọng. Từ khóa: lý thuyết tự quyết, lý thuyết nhân vị trọng tâm, sự quan tâm tích cực có điều kiện, sự quan tâm tiêu cực có điều kiện, lo âu, trầm cảm, nuôi dạy con v Mục lục Mở đầu........................................................................................................................ 1 Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 1 Mục đích nghiên cứu............................................................................................... 4 Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................. 4 Khách thể nghiên cứu ............................................................................................. 4 Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................. 5 Giả thuyết nghiên cứu ............................................................................................. 5 Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................. 5 Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 5 Chương 1. Cơ sở lý luận ............................................................................................. 6 1.1. Khái niệm và phân loại sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ........................... 6 1.2. Đo lường sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ ................................................ 9 1.3. Tổng quan nghiên cứu về sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ ..................... 12 1.3.1. Hệ quả của sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ ....................................... 12 1.3.2. Khác biệt trong ảnh hưởng của sự quan tâm có điều kiện của cha và của mẹ ..... 19 1.3.3. Tiền đề của sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ ....................................... 22 1.4. Lo âu và trầm cảm .......................................................................................... 24 1.5. Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ với mức độ trầm cảm và lo âu ở con cái ....................................................................................................... 25 Chương 2. Phương pháp ............................................................................................ 28 2.1. Khách thể nghiên cứu ..................................................................................... 28 2.2. Mẫu nghiên cứu ............................................................................................. 29 2.3. Công cụ nghiên cứu ....................................................................................... 29 2.3.1. Thang đo Nhận thức của Con cái về Sự Quan tâm có Điều kiện của Mẹ .. 29 2.3.2. Thang đo Rối loạn Lo âu Lan tỏa 7 item ...................................................... 31 2.3.3. Bảng Câu hỏi Sức khỏe Bệnh nhân 9 item ................................................... 31 2.4. Phân tích dữ liệu ............................................................................................ 32 Chương 3. Kết quả .................................................................................................... 33 3.1. Thống kê mô tả các biến nghiên cứu .............................................................. 33 3.2. So sánh sự quan tâm có điều kiện của mẹ giữa nam và nữ .............................. 33 3.3. So sánh sự quan tâm có điều kiện của mẹ giữa thành thị và nông thôn ........... 34 vi 3.4. Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện và trình độ học vấn của mẹ .......... 34 3.5. Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của mẹ và khoảng cách tuổi ......... 34 3.6. Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của mẹ và mức độ lo âu và trầm cảm ở con cái ............................................................................................................... 35 3.7. Khả năng dự báo các triệu chứng lo âu và trầm cảm ở con cái theo sự quan tâm có điều kiện của mẹ............................................................................................... 35 Chương 4. Thảo luận ................................................................................................. 37 4.1. Sự khác biệt giữa nam và nữ về mức độ quan tâm có điều kiện của mẹ .......... 37 4.2. Sự khác biệt về mức độ quan tâm có điều kiện của mẹ giữa các khu vực ........ 38 4.3. Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện và trình độ học vấn của mẹ .......... 38 4.4. Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện và khoảng cách tuổi ..................... 38 4.5. Mối liên hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của mẹ với mức độ lo âu và trầm cảm ở con cái ........................................................................................................ 39 Kết luận .................................................................................................................... 42 Tài liệu tham khảo .................................................................................................... 45 Phụ lục A: Thang đo Nhận thức của Con cái về Sự Quan tâm có Điều kiện của Mẹ .. 55 Phụ lục B: Thang đo Rối loạn Lo âu Lan tỏa 7 item .................................................. 57 Phụ lục C: Bảng Câu hỏi Sức khỏe Bệnh nhân 9 item ............................................... 58 vii Danh mục bảng biểu Bảng 1. Đặc điểm nhân khẩu của mẫu nghiên cứu..................................................... 28 Bảng 2. Thống kê mô tả cho các biến số nghiên cứu ................................................. 33 Bảng 3. Thống kê mô tả cho quan tâm có điều kiện ở nam và nữ .............................. 33 Bảng 4. Thống kê mô tả cho quan tâm có điều kiện ở thành thị và nông thôn ............ 34 Bảng 5. Tương quan giữa các biến số nghiên cứu ...................................................... 35 Bảng 6. Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính dự báo lo âu và trầm cảm ở con cái theo quan tâm có điều kiện của mẹ ................................................................................... 35 1 Mở đầu Lý do chọn đề tài Trầm cảm và lo âu đang ngày càng trở nên phổ biến ở trẻ em và thanh thiếu niên. Thống kê dịch tễ được thực hiện trên mẫu đại diện quốc gia với 10 trên tổng số 63 tỉnh/thành phố cho thấy tỷ lệ trẻ em đang gặp phải những vấn đề tâm lý nghiêm trọng, trong đó có cả trầm cảm và lo âu, là khoảng 12% (Weiss và c.s., 2014). Nghiên cứu của Nguyen, Dedding, Pham, Wright, và Bunders (2013) cho thấy tỷ lệ mắc phải lo âu và trầm cảm ở học sinh cấp hai lần lượt là 22.80% và 41.10%. Theo Điều tra Quốc gia về Vị thành niên và Thanh niên Việt Nam, có tới 73.10% vị thành niên và thanh niên trong độ tuổi từ 14 đến 25 từng cảm thấy buồn, 27.70% cảm thấy buồn hoặc bất lực tới mức không thể thực hiện các hoạt động bình thường, và 21.30% từng cảm thấy mất niềm tin vào tương lai. Nhiều nghiên cứu trước đây đã cho thấy trầm cảm và lo âu không chỉ tác động tiêu cực tới sức khỏe thể chất và tâm lý của cá nhân (chẳng hạn như làm suy giảm hệ miễn dịch, làm tăng nguy cơ mắc phải các triệu chứng loạn thần, nghiện chất, hay tự sát) mà còn gây ra những gánh nặng về kinh tế và xã hội (làm mất khả năng lao động, đòi hỏi chi phí chữa trị cao; Baxter, Vos, Scott, Ferrari, & Whiteford, 2014; Johnson, Dupuis, Piche, Clayborne, & Colman, 2018; Lynch & Clarke, 2006; Naicker, Galambos, Zeng, Senthilselvan, & Colman, 2013). Trong số những yếu tố có ảnh hưởng đến khả năng mắc phải trầm cảm và lo âu ở trẻ em và thanh thiếu niên, cách nuôi dạy con của cha mẹ có thể trở thành yếu tố bảo vệ nhưng cũng có thể là yếu tố nguy cơ (Huberty, 2012). Sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ, trong đó tình cảm hay sự quan tâm của cha mẹ phụ thuộc vào việc con cái có đáp ứng được các kỳ vọng của cha mẹ hay không, là một trong những cách nuôi dạy con phổ biến của các cha mẹ. Mặc dù có nhiều quan điểm và lý thuyết ủng hộ cho cách nuôi dạy con này, nhiều tác giả cho rằng sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ là một dạng kiểm soát tâm lý và tất yếu sẽ để lại những hệ quả tiêu cực đối với sức khỏe tinh thần của con cái (Assor, Roth, & Deci, 2004; Soenens & Vansteenkiste, 2010). Ủng hộ quan điểm này, các nghiên cứu trước đây đã cho thấy sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ có mối liên hệ với sự nội hóa theo hướng tiêu cực các giá trị mà cha mẹ mong muốn đối với con cái, cảm giác ép buộc phải thực hiện các hành vi mà cha mẹ kỳ vọng, sự dồn nén các cảm xúc tiêu cực, sự suy giảm năng lực xúc cảm, cùng với tính ái kỷ (Assor và c.s., 2004; Roth & Assor, 2010, 2012; Roth, Assor, Niemiec, 2 Ryan, & Deci, 2009). Hơn thế nữa, sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ còn tạo cho con cái cảm giác không được chập nhận và do đó dẫn tới sự oán giận đối với cha mẹ (Assor và c.s., 2004), làm suy giảm chất lượng mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái (Kanat-Maymon, Roth, Assor, & Raizer, 2016). Sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ cũng có mối liên hệ với lòng tự trọng thấp và lòng tự trọng có điều kiện mà qua đó làm xuất hiện tính cầu toàn thiếu thích ứng, cùng với sự bất ổn trong cảm nhận về bản thân của con cái (Curran, 2018; Wouters, Colpin, Luyckx, & Verschueren, 2018). Trong khi đó, nhiều nghiên cứu đã chứng minh có mối liên hệ giữa sự dồn nén các cảm xúc (Campbell-Sills, Barlow, Brown, & Hofmann, 2006), chất lượng mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái (Raudino, Fergusson, & Horwood, 2013), lòng tự trọng có điều kiện, lòng tự trọng thấp (Sowislo & Orth, 2013), tính cầu toàn (O’Connor, Rasmussen, & Hawton, 2010), và sự dao động của lòng tự trọng (M. H. Kernis, Cornell, Sun, Berry, & Harlow, 1993) với trầm cảm và lo âu. Phân tích trong nghiên cứu của Wouters và c.s. (2018) cho thấy sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ làm tăng lòng tự trọng có điều kiện và qua đó làm tăng các triệu chứng lo âu ở con cái. Bên cạnh đó, sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ cũng làm suy giảm lòng tự trọng và qua đó làm tăng mức độ trầm cảm và lo âu. Nghiên cứu của Perrone, Borelli, Smiley, Rasmussen, và Hilt (2016) cũng cho thấy sự quan tâm có điều kiện của mẹ có mối liên hệ với các triệu chứng trầm cảm. Như vậy, các bằng chứng gián tiếp đã gợi ý mối quan hệ giữa sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ và mức độ trầm cảm và lo âu ở con cái. Tuy nhiên chưa có nhiều nghiên cứu cung cấp bằng chứng trực tiếp về mối liên hệ này. Mặt khác, các nghiên cứu trước đây chỉ dựa vào việc đo lường sự quan tâm có điều kiện trên một vài lĩnh vực (chẳng hạn học tập, thể thao, kiểm soát cảm xúc, hành vi ủng hộ xã hội, hay tôn giáo) nên có thể không phản ánh hết được ảnh hưởng của sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ đối với mức độ trầm cảm và lo âu ở con cái. Do đó, cần có thêm các nghiên cứu với cách đo lường chung về tính có điều kiện của sự quan tâm của cha mẹ đối với con cái để tìm hiểu về mối liên hệ trực tiếp này. Cụ thể, thay vì đề cập đến những yêu cầu trong từng lĩnh vực cụ thể, thang đo có thể yêu cầu người trả lời đánh giá tính điều kiện của sự quan tâm của cha mẹ dựa trên việc họ có đáp ứng được các kỳ vọng, mong muốn, hay yêu cầu nói chung của cha mẹ hay không. Các nghiên cứu trước đây về sự quan tâm có điều kiện chủ yếu tập trung vào hệ quả của cách nuôi dạy con này. Chưa có nhiều nghiên cứu tìm hiểu về các yếu tố về tâm 3 lý xã hội ảnh hưởng tới sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ. Trong khi đó, mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái luôn luôn chịu sự chi phối của bối cảnh văn hóa xã hội. Chẳng hạn, sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ dành cho con trai và con gái có thể khác biệt do định kiến về giới. Giữa cha mẹ ở khu vực thành thị và khu vực nông thôn cũng có thể có sức khác biệt trong việc sử dụng sự quan tâm có điều kiện để thúc đẩy con cái đạt được các kỳ vọng. Áp lực của đời sống đô thị có thể khiến cho cha mẹ có nhiều kỳ vọng vào con cái hơn và do đó làm gia tăng khả năng cha mẹ sử dụng sự quan tâm có điều kiện. Nghiên cứu cho thấy những cha mẹ nhìn nhận xã hội là có tính cạnh tranh cao thì càng có xu hướng sử dụng sự quan tâm có điều kiện đối với con cái (Assor, Kanat- Maymon, & Roth, 2014). Bên cạnh đó, trình độ học vấn của cha mẹ cũng là một yếu tố có thể tác động đến sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ. Cha mẹ có trình độ học vấn cao hơn có thể có xu hướng nuôi dạy con theo phong cách dân chủ hơn thay vì kiểm soát hay độc đoán, và do đó ít có khả năng sử dụng sự quan tâm có điều kiện hơn. Ngoài ra, khoảng cách thế hệ giữa cha mẹ và con cái cũng có thể là nguyên nhân dẫn tới sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ. Những cha mẹ thế hệ trước đây có thể có tính áp đặt nhiều hơn so với những cha mẹ thế hệ gần đây và khoảng cách tuổi tác giữa cha mẹ và con cái có thể là rào cản (Shapiro, 2004) để cha mẹ có thể nuôi dạy con theo hướng ủng hộ sự tự chủ trong đó đòi hỏi phải có khả năng lắng nghe và thấu hiểu các cảm nhận của con cái thay vì áp đặt. Tại Việt Nam, khi các thế hệ cha mẹ gần đây đang ngày càng ý thức được những tác động tiêu cực của các hình thức trừng phạt thể xác đối với con cái, sự quan tâm có điều kiện có thể coi là một trong những cách nuôi dạy con thay thế phổ biến. Mặc dù các nghiên cứu trước đây đã chỉ ra tác động không mong muốn của sự quan tâm có điều kiện của cha mẹ đối với con cái, phần lớn những kết quả này thu được từ những mẫu khách thể ở phương Tây và do đó đặt ra câu hỏi về khả năng suy rộng đối với bối cảnh văn hóa phương Đông như tại Việt Nam