Khóa luận Những thành tựu văn hoá tinh thần của Ả Rập thời kì Văn minh Hồi giáo (thế kỉ VII - XV)

Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA LỊCH SỬ  KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Niên khóa: 2005 – 2009 Đề tài GVHD: TS. TRỊNH TIẾN THUẬN SVTH: ĐỖ THỊ MINH TRANG LỚP: 4B Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 4 năm 2009 Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 2 LỜI CẢM ƠN “Những thành tựu văn hoá tinh thần của Ả Rập thời kì “Văn minh Hồi giáo” (thế kỉ VII – XV)” không phải là một đề tài mới, tuy nhiên để viết đƣợc thành một khoá luận không phải là một điều dễ dàng. Để có đƣợc thành quả này tôi đã đƣợc sự giúp đỡ của rất nhiều phía. Đầu tiên tôi xin gởi lời cảm ơn tới Khoa lịch sử Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo cơ hội cho tôi có cơ hội làm khoá luận này. Em xin cảm ơn tất cả các thầy cô trong khoa Lịch sử, nhờ sự dạy dỗ của các thầy cô mà em mới có đƣợc lƣợng kiến thức cần thiết cũng nhƣ khả năng để hoàn thành khoá luận. Đặc biệt em xin gởi lời cảm ơn chân thành tới thầy Trịnh Tiến Thuận - giảng viên khoa Lịch sử - ngƣời đã hƣớng dẫn rất nhiệt tình trong thời gian em hoàn thành khoá luận. Xin cảm ơn Ban Quản lí Thƣ viện Xã hội nhân văn và thƣ viện Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh đã cung cấp tài liệu giúp tôi hoàn thành công việc của mình. Trong quá trình làm khoá luận này, tôi đã đƣợc sự giúp đỡ rất nhiều của bố mẹ và các bạn của tôi. Xin gởi lời cảm ơn sâu sắc tới tất cả những ai đã hỗ trợ tôi trong công việc khó khăn này. Xin chân thành cảm ơn! Sinh viên Đỗ Thị Minh Trang Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 3 MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................1 MỞ ĐẦU ................................................................................................................5 1. Lý do chọn đề tài ..............................................................................................5 2. Lịch sử vấn đề ..................................................................................................6 3. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................ 11 4. Phạm vi đề tài ................................................................................................. 11 5. Bố cục ............................................................................................................ 11 CHƢƠNG 1: SỰ RA ĐỜI VÀ PHÁT TRIỂN CỦA HỒI GIÁO TỪ THẾ KỈ VII ĐẾN THẾ KỈ XV .......................................................................................... 12 1.1. Sự ra đời của Hồi giáo..................................................................................... 12 1.1.1. Muhammad và Hồi giáo. .......................................................................... 12 1.1.2. Kinh Koran - những giáo lý cơ bản của Đạo Hồi. ..................................... 13 1.2. Sự mở rộng lãnh địa Hồi giáo ra khỏi biên giới Ả Rập .................................... 16 CHƢƠNG 2: NHỮNG THÀNH TỰU VĂN HÓA TINH THẦN CỦA Ả RẬP THỜI KÌ “VĂN MINH HỒI GIÁO” (THẾ KỈ VII - XV) .................................. 20 2.1. Giáo dục ......................................................................................................... 20 2.2. Ngôn ngữ ........................................................................................................ 23 2.3. Nền văn học Ả Rập ......................................................................................... 25 2.4. Sử học ............................................................................................................. 30 2.5. Triết học ......................................................................................................... 32 2.6. Nghệ thuật ...................................................................................................... 35 2.6.1. Nghệ thuật tạo hình .................................................................................. 35 2.6.1.1. Nghệ thuật viết chữ đẹp và Arabesque ............................................... 35 2.6.1.2. Kiến trúc ............................................................................................ 39 2.6.2. Nghệ thuật biểu diễn: Âm nhạc................................................................. 43 2.7. Khoa học tự nhiên ........................................................................................... 44 2.7.1. Toán học................................................................................................... 45 Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 4 2.7.2. Thiên văn ................................................................................................. 48 2.7.3. Địa lý ....................................................................................................... 50 2.7.4. Vật lý ....................................................................................................... 52 2.7.5. Hóa học .................................................................................................... 54 2.7.6. Thực vật học ............................................................................................. 55 2.7.7. Y học ........................................................................................................ 55 CHƢƠNG 3: ẢNH HƢỞNG CỦA HỒI GIÁO ĐỐI VỚI CỘNG ĐỒNG NGƢỜI CHĂM Ở VIỆT NAM ........................................................................... 63 3.1. Con đƣờng Hồi giáo vào Đông Nam Á ........................................................... 63 3.2. Cộng đồng Hồi giáo ngƣời Chăm ở Việt Nam ................................................. 64 3.2.1. Về tín đồ ................................................................................................... 65 3.2.2. Một số điểm giống và khác nhau giữa hai cộng đồng Hồi giáo ngƣời Chăm ở nƣớc ta ............................................................................................................ 66 3.2.3. Cơ sở thờ tự .............................................................................................. 73 3.2.4. Các chức sắc tôn giáo ............................................................................... 74 3.2.5. Tổ chức của Hồi giáo nƣớc ta ................................................................... 76 3.2.6. Mối quan hệ của Hồi giáo Việt Nam với các cộng đồng Hồi giáo khu vực và trên thế giới ................................................................................................... 76 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 78 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 82 Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 5 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hồi giáo là một trong 3 tôn giáo lớn nhất thế giới. Tuy ra đời muộn nhƣng nó đƣợc coi là một hiện tƣợng tôn giáo bởi số lƣợng tín đồ tăng lên một cách nhanh chóng. Hồi giáo xuất phát từ Ả Rập, do đó khi nói tới tôn giáo này ngƣời ta thƣờng nghĩ ngay tới vùng đất “Nghìn lẻ một đêm”. Ngƣời Ả Rập chỉ chia sẻ một nền văn hóa chung gọi là văn hóa Ả Rập, trong đó Hồi giáo chỉ là một thành tố cấu thành chứ không phải yếu tố quyết định để ngƣời ta xem Hồi giáo chính là Ả Rập. Trong lịch sử, những ngƣời theo đạo Hồi thƣờng đƣợc xem là những ngƣời trung thành, thông minh và luôn có ý chí vƣơn lên và có thể sẵn sàng tử vì đạo. Đó cũng là lí do mà ngƣời Ả Rập theo đạo Hồi đã sáng tạo ra một nền văn hóa Hồi giáo mà ảnh hƣởng của nó đã lan rộng khắp thế giới, trong đó thời kì phát triển nhất của nền văn hóa này là từ thế kỉ VII đến thế kỉ thứ XV- giai đoạn mà các sử gia thƣờng gọi là “thời kì văn minh Hồi giáo” - bắt đầu từ khi Mohhamad sáng lập ra tôn giáo này cho tới lúc Đế chế Andalusia sụp đổ (1492) và xứ này bị quân Mông Cổ tấn công và tiêu diệt. Đây là giai đoạn mà ngƣời Ả Rập tự hào nhất vì trong suốt tám thế kỉ từ sau khi Hồi giáo ra đời, họ đã mang tôn giáo của mình truyền đi khắp châu Á và cả châu Âu lúc này đang trong đêm trƣờng trung cổ… và từ đó Hồi giáo đã kết hợp với nền văn hóa bản địa để ra đời một nền văn minh đƣợc gọi là “văn minh Hồi giáo”. Những ngƣời Ả Rập đã tạo ra một nền văn hóa đặc sắc, mang đậm tính chất tôn giáo và sự toàn tâm, toàn ý của những ngƣời Hồi giáo đối với tôn giáo của mình. Hồi giáo không phải là mẫu số chung của nền văn hóa Ả Rập nhƣng nó mang tính chất quyết định đối với nền văn hóa này, đã tạo ra nét đặc trƣng riêng biệt không lẫn vào đâu của cƣ dân nơi đây. Các nhà sử học dù rằng đã có nhiều tác phẩm viết về những thành tựu của nền văn minh Ả Rập nhƣng đa số đều chƣa thể hiện đƣợc tầm quan trọng của nó đối với xã hội Hồi giáo cũng nhƣ thế giới. Trên Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 6 thực tế, “Những thành tựu về văn hóa tinh thần của Ảrập thuộc thời kì “Văn minh Hồi giáo” (thế kỉ VII-XV)” không phải là một đề tài mới, dẫu vậy nó vẫn là một đề tài hay nhƣng không dễ nếu nhƣ đi sâu. Trong đề tài này, ngƣời viết chủ yếu trình bày một số thành tựu quan trọng trong thời kì “văn minh Hồi giáo” (thế kỉ VII- XV) của Ả Rập nhằm làm rõ đƣợc ý nghĩa của các thành tựu ấy đối với thế giới Ả Rập nói riêng cũng nhƣ thế giới nói chung. Đồng thời, ngƣời viết cũng muốn đề cập một vài nét ảnh hƣởng của Hồi giáo tại một Việt Nam nhƣ là một minh chứng cho sức sống mãnh liệt của tôn giáo này… Tuy nhiên đây là đề tài về văn hoá nên ngƣời viết chỉ chú trọng mặt thành tựu văn hoá nhiều hơn là chính trị… Trong chƣơng trình Sách giáo khoa ở trƣờng Phổ thông, không có chƣơng nào viết về Hồi giáo mà học sinh chỉ có thể biết đƣợc vài nét về tôn giáo này thông qua tiến trình lịch sử của một số quốc gia nhƣ Ấn Độ, Indonesia... nhƣng chủ yếu là về mặt chính trị, không quan tâm tới lĩnh vực văn hóa. Qua việc tìm hiểu đề tài này, ngƣời viết nhận thấy rằng những thành tựu về mặt văn hóa tinh thần thuộc giai đoạn “văn minh Hồi giáo” đã có ảnh hƣởng rất to lớn đến lịch sử văn minh nhân loại. Nhiều phát minh của các nhà khoa học Ả Rập Hồi giáo trong thời gian này đã đặt nền móng cho các ngành khoa học hiện đại ngày nay, điều mà có lẽ ít ai biết. Vì vậy, qua bài viết này, ngƣời đọc hy vọng sẽ có thái độ đánh giá đúng hơn về những thành tựu của những con ngƣời đi theo Muhammad này cũng nhƣ vai trò của họ đối với lịch sử văn minh thế giới. 2. Lịch sử vấn đề Thời kì văn minh Hồi giáo là giai đoạn mà văn hóa Ả Rập phát triển mạnh mẽ nhất và đạt đƣợc nhiều thành tựu nhất và đã để lại không những cho cộng đồng Hồi giáo mà còn để lại cho thế giới những thành tựu quan trong. Có nhiều tài liệu viết về vấn đề này và qua việc tham khảo một số tài liệu đó, ngƣời viết rút ra một vài kết luận nhƣ sau: Thứ nhất, nhiều học giả công nhận từ khi Hồi giáo ra đời thì nền văn minh Ả Rập mới bắt đầu phát triển và khoảng thời gian này (thời kì “văn minh Hồi giáo”, nhất là trong các thế kỉ IX – XII) đạt đƣợc nhiều thành tựu lớn lao và quan trọng Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 7 không những đối với ngƣời Ả Rập mà nhiều thành tựu còn có ảnh hƣởng đối với nhân loại hôm nay. Thứ hai, ngƣời Ả Rập đã tiếp thu đƣợc những thành tựu văn minh, khoa học của những vùng đất họ chinh phục, đặc biệt là Ba Tƣ, Hi Lạp, Ấn Độ, Ai Cập… tạo nên sự cộng hƣởng văn hóa, cho ra đời một nền văn hóa mới là “văn hóa Ả Rập”. Nói chung, sự bành trƣớng của Hồi giáo đã là phƣơng tiện, cơ sở cho sự phát triển của văn minh Hồi giáo. Thứ ba, những thành tựu của văn minh Ả Rập thời kì này đã có ảnh hƣởng rất lớn tới châu Âu, làm nền tảng cho phong trào Phục hƣng của châu Âu vào thế kỉ XVI. Cụ thể là: - Đại cương văn hóa phương Đông [6]: trình bày tổng quan về các nền văn hóa lớn của phƣơng Đông, trong đó phần Văn hóa Ả Rập đƣợc giới thiệu một cách khái quát nhƣng khá đầy đủ từ thời kì tiền Hồi giáo cho đến năm 2007. Tác giả chỉ thuật lại lịch sử một cách sơ lƣợc nhƣng vẫn làm nổi bật lên đƣợc tầm quan trọng của tiến trình lịch sử khi xem lịch sử nhƣ là yếu tố cơ bản để quyết định đối với sự phát triển văn hóa Ả Rập. Nền văn hóa Ả Rập đƣợc trình bày dƣới hình thức giới thiệu các thành tố của nền văn hóa này: tôn giáo, văn hóa vật chất phục vụ đời sống, nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật biểu diễn, tiếng Ả Rập và nền văn học Ả Rập, khoa học và các phong tục tập quán. Tác giả đã giới thiệu khá đầy đủ những nét nổi bật và truyền thống nền văn hóa Ả Rập xƣa và nay. Tuy nhiên, đúng nhƣ tên của nó, cuốn sách này chỉ giới thiệu chứ khong đi sâu vào những vấn đề khoa học phức tạp. Bên cạnh đó, tác giả cũng xác định rõ ràng về thời gian và không gian của thời kì văn minh Hồi giáo. “Phân biệt rõ Hồi giáo không phải là Ả Rập. Người Ả Rập chỉ chia sẻ một nền văn hóa chung gọi là văn hóa Ả Rập, trong đó Hồi giáo chỉ là một thành tố cấu thành chứ không phải mẫu số chung của văn hóa Ả Rập” [tr.103]. Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 8 - Lịch sử văn minh Ả Rập [8]: Tác giả đã khái quát nền văn minh Ả Rập từ thời tiền Muhammad cho tới lúc ngƣời Hồi giáo bị ngƣời Mông Cổ tấn công và suy yếu. Will Durant đã trình bày rất kĩ về nền văn minh Hồi giáo qua các thời kì lịch sử và ở nhiều vùng lãnh thổ khác nhau - những nơi mà đội quân Hồi giáo đã đặt chân tới.. Tác giả làm rõ từ kinh Koran, phép tắc, tín ngƣỡng cho tới chính quyền và cả nền kinh tế, phong tục tập quán. Ông cũng trình bày một cách rõ ràng về những thành tựu của thời kì văn minh Hồi giáo tuy rằng không xác định rõ thời gian của giai đoạn này. Đồng thời ông cũng nêu đƣợc nguồn gốc của việc hình thành những giá trị văn hoá đó cũng nhƣ ảnh hƣởng của nó tới ngƣời dân Ả Rập, phƣơng Đông, phƣơng Tây và thế giới... Tuy nhiên trong tác phẩm của mình Will Durant đã không phân biệt rõ Hồi giáo và Ả Rập mà gần nhƣ đồng hoá nó. - Lịch sử văn minh thế giới [21]: Ả Rập và Hồi giáo chỉ là một phần nhỏ trong chƣơng IV của cuốn sách, giới thiệu những thành tựu chủ yếu của nền văn minh Ả Rập thời cổ trung đại. Tất cả đều mang tính khái quát, sơ lƣợc và căn bản. Tuy vậy, tác giả cũng thể hiện rõ sự khâm phục và ngƣỡng mộ của mình về những thành tựu về thế giới Hồi giáo thời kì này. - Lịch sử văn hóa thế giới [2]: Sách định nghĩa rõ ràng về khái niệm văn hóa cũng nhƣ tính đa nghĩa của khái niệm này: “Khó có thuật ngữ nào phổ biến và nhiều nghĩa hơn là thuật ngữ “văn hóa”. Người ta sử dụng nó cho nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội và con người , nó được hàng loạt các ngành khoa học nghiên cứu”. Văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể đƣợc phân chia khá tƣơng đối rõ ràng trong khái niệm. Văn hóa mang nguồn gốc xã hội. Đây là tài liệu không dùng cho sinh viên chuyên ngành văn hoá nên tác giả chỉ trình bày những nét chính về nền văn minh và văn hóa lớn. - Đại cương văn hóa phương Đông [31]: tác giả giải thích rõ từ “văn hóa” theo cả 2 nghĩa của phƣơng Đông và phƣơng Tây. Trong đó khái niệm về văn hoá của phƣơng Tây (bắt nguồn từ tiếng Latinh) giúp ngƣời viết xác định đƣợc phạm vi đề tài của mình: “văn hóa là một tổng thể phức tạp bao gồm tín ngưỡng nghệ thuật, Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 9 đạo đức, pháp luật, phong tục và cả những năng lực cũng như những thói quen mà con người đạt được trong xã hội” (văn hóa nguyên thuỷ - Primitive Culture- 1871 ở Luân Đôn của nhà nhân loại học E.B.Taylor). - Islam Hồi giáo - tôn giáo và lịch sử văn minh nhân loại [10]: Đây là cuốn sách tổng quan về Hồi giáo nói chung từ xƣa cho tới năm 2001. Trong đó nêu đầy đủ những yếu tố của nền văn minh Hồi giáo (nhƣng không chi tiết), các quốc gia Hồi giáo và Hồi giáo trong thế giới ngày nay. Tuy nhiên, tác giả lại cho rằng “văn hóa Hồi giáo chính là văn hóa Ả Rập”. Đó là một nền văn hóa mới do các dân tộc Trung Cân Đông cùng xây dựng vào thời kì hưng thịnh của các quốc gia calipha, đặc biệt là khoảng thời gian 4 thế kỉ, trong đó tiếng Ả Rập và tín ngưỡng Hồi giáo là đặc trưng của nền văn hóa mới” [tr.49]. - Hồi giáo [11]: Ngƣời Ả Rập hiểu rằng tôn giáo độc thần tiến bộ hơn tôn giáo đa thần vì tính liên kết, thống nhất niềm tin tôn giáo cũng nhƣ tình cảm của toàn dân tộc. Do đó “cần phải có học thuyết mới và một nền đạo đức mới, chúng phải vừa thoả mãn được các giá trị vụ lợi, nhấn mạnh đến trách nhiệm cá nhân, đề cao cá tính mà vẫn giữ được sự thống nhất trong một dân tộc” [tr.21]. Nhƣ vậy tác giả đã tìm ra đƣợc nguồn gốc về mặt tinh thần của những giá trị văn hóa của ngƣời dân Ả Rập Hồi giáo. - Các tôn giáo [25]: cho rằng cái cốt lõi nhất của Hồi giáo đó chình là “tình cảm sùng đạo quá đáng của xã hội Hồi giáo cùng các thành viên trong xã hội đó là một thực tế toàn khối và có khi mê hoặc nó thấm đẫm toàn bộ cuộc sống ở mọi phương diện và ở từng ứng xử nhỏ nhặt” [tr.133]. Vì vậy chúng ta có thể hiểu đƣợc vì sao mà những ngƣời dân trong cộng đồng Hồi giáo lại có thể tạo ra một nền văn hóa đạm tính dân tộc tôn giáo nhƣ thế. Ngoài ra, ngƣời viết còn tham khảo một số tác phẩm sau: 1. Colin Wilson (2004), Các thánh địa trên thế giới, Nxb Mỹ thuật. 2. Trần Mạnh Thƣờng (1999), 105 sự kiện nổi tiếng thế giới, Nxb Giáo dục. Hà Nội. Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 10 3. Dominique Sourdel (Thi Hoa, Thu Thuỷ dịch) (2002), Hồi giáo, Nxb Thế giới. 4. Lê Thuỳ Chi (2005), 100 nhân vật có ảnh hưởng nhất đến lịch sử thế giới, Nxb Văn hoá - thông tin, Hà Nội. 5. Mai Quảng, Đỗ Đức Thịnh (2001), Phác thảo lịch sử văn minh nhân loại, Nxb Thế giới, Hà Nội. 6. Nguyễn Gia Phu, Nguyễn Văn Ánh, Đỗ Đình Hãng, Trần Văn La. (2002). Lịch sử thế giới trung đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 7. Nguyễn Hiến Lê. Bán đảo Ảrập (2002), Nxb Văn hoá, Hà Nội. 8. Nguyễn Thị Thƣ, Nguyễn Hồng Bích, Nguyễn Văn Sơn (2002), Lịch sử Trung cận đông, Nxb Giáo dục, TP HCM. 9. Vũ Dƣơng Ninh (1999), Lịch sử văn minh thế giới. Nxb Giáo dục, Hà Nội. 10. Nhiều tác giả (1996), Almanach Những nền văn minh thế giới, Nxb Văn hoá - thông tin. 11. Việt Anh, Quang Hùng (2002), Tên các nước và các địa danh trên thế giới, Nxb Đà Nẵng. 12. Lê Phụng Hoàng, Hà Bích Liên, Trần Hồng Ngọc (2007), Các công trình kiến trúc nổi tiếng trong lịch sử thế giới cổ trung đại, Nxb Giáo dục, TP HCM. 13. Hội Khoa học Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh (2006), Nam Bộ - đất và người (tập IV), Nxb Trẻ, TP HCM. … Cùng một số tài liệu trên mạng … Đối với ngƣời viết, chính sự ra đời của Hồi giáo đã là nguồn gốc đƣa đến sự phát triển thịnh vƣợng về mọi mặt của các đế chế Hồi giáo Ả Rập trong thời kì này. Đội quân Hồi giáo đi tới đâu thì văn hóa Ả Rập phát triển và lan rộng tới đó vì vậy dù không đƣợc trình bày kĩ trong khóa luận này nhƣng nhƣng lịch sử chính trị vẫn là cái nền để văn hóa phát triển. Khoá luận tốt nghiệp GVHD: TS. Trịnh Tiến Thuận Trang 11 3. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp lịch sử: phƣơng pháp này giúp ta thấy đƣợc một cách tổng thể sự phát triển của các giai đoạn lịch sử Ả Rập thời kì văn minh Hồi giáo cũng nhƣ khái quát đƣợc tất cả những thành tựu của ngƣời dân Ả Rập trong thời kì này, qua đó có cái nhìn khách quan, hệ thống sát thực hơn. - Phương pháp lôgic: để xem xét các sự kiện liên quan trong mối quan hệ biện chứng của quá trình phát triển, quá trình nhận thức lịch sử, từ đó có thể tìm ra những vấn đề có tính chất mắt xích, trọng tâm. - Phương pháp định lượng: phƣơng pháp này cho chúng ta thấy đƣợc sự vĩ đại, quy mô của những thành tựu thời kì này qua những số liệu cụ thể. - Phương pháp tiếp cận: tìm hiểu trực tiếp tác phẩm từ đó có sự phê phán đấu tranh hoặc đồng tình với quan điểm của tác giả. 4. Ph