Khóa luận Từ điển Khazar và những đóng góp của Milorad Pavic

Khóa luận tốt nghiệp Từ điển Khazar và những đóng góp của Milorad Pavic MỤC LỤC DẪN NHẬP............................................................................................................................. 1 1. Lý do lựa chọn đề tài................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề.............................................................................................................. 1 3. Đối tượng nghiên cứu.................................................................................................. 3 4. Mục đích của đề tài..................................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ của đề tài..................................................................................................... 4 6. Phương pháp nghiên cứu............................................................................................ 4 7. Kết cấu của khóa luận................................................................................................. 4 CHƯƠNG 1: MILORAD PAVIC VÀ TỪ ĐIỂN KHAZAR................................................. 6 1.1. Milorad Pavic và văn học Serbia........................................................................... 6 1.1.1. Liên bang Nam Tư với Serbia: những biến động lịch sử........................... 6 1.1.2. Serbia với Milorad Pavic............................................................................... 10 1.2. Từ lịch sử dân tộc Khazar đến Từ điển Khazar.................................................... 14 1.3. Milorad Pavic với Từ điển Khazar......................................................................... 17 CHƯƠNG 2: TỪ ĐIỂN KHAZAR: MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN SÁNG TẠO..................... 21 2.1. Nghệ thuật kết cấu.................................................................................................... 21 2.1.1. Về kết cấu hình thức....................................................................................... 21 2.1.2. Các thủ thuật hình thức khác......................................................................... 23 2.1.3. Về kết cấu nội dung........................................................................................ 26 2.2. Nghệ thuật thể hiện nhân vật.................................................................................. 30 2.3. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện............................................................................. 37 2.4. Nghệ thuật trần thuật............................................................................................... 44 2.5. Nghệ thuật sáng tạo thời gian và không gian........................................................ 49 CHƯƠNG 3: TỪ ĐIỂN KHAZAR VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA MILORAD PAVIC. 55 3.1. Từ điển Khazar và chủ nghĩa hậu hiện đại........................................................... 55 3.2. Về vấn đề sáng tạo và tiếp nhận............................................................................. 64 3.3. “Cuốn tiểu thuyết đầu tiên của thế kỷ XXI”........................................................ 67 3.4. Từ điển Khazar và những nỗi niềm nhân sinh của Milorad Pavic.................... 75 KẾT LUẬN.............................................................................................................................. 80 TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................................... 84 PHỤ LỤC................................................................................................................................. 88 3.1. Từ điển Khazar và chủ nghĩa hậu hiện đại Chủ nghĩa hậu hiện đại là trào lưu văn học thu hút nhiều sự quan tâm trên phạm vi toàn thế giới. Sức hấp dẫn của nó nằm ở chỗ vẫn còn quá nhiều vấn đề gây tranh cãi trong giới phê bình, ngay cả các nhà nghiên cứu chuyên sâu về hậu hiện đại cũng chưa thực sự thống nhất với nhau. Tuy nhiên, những đặc trưng nổi bật về thủ pháp có thể kể đến là: thủ pháp nhại phỏng, giải cấu trúc và tính liên văn bản. Những đặc điểm này có tác động qua lại cũng như hàm chứa lẫn nhau. Thủ pháp nhại phỏng là một trong những thủ pháp đặc trưng của chủ nghĩa hậu hiện đại. Sự nhại phỏng được thể hiện qua ngôn ngữ khi các nhà văn sử dụng lại các cụm từ, câu… đã có với mục đích tạo nghĩa mới hoặc để giễu nhại, mỉa mai nghĩa đã có; nó cũng thể hiện ở những cách miêu tả, sắp xếp tình tiết như một kiểu nhại phỏng lại những hành động của con người vào những tình huống có tính chất trái ngược. Ở mức độ giễu nhại, thủ pháp này thể hiện sự hoài nghi những tín điều, những đại tự sự, những giá trị được cho là bất biến. Giải cấu trúc liên quan chặt chẽ đến quan niệm giải trung tâm của chủ nghĩa hậu hiện đại. Chủ nghĩa hậu hiện đại cho rằng mọi vật tồn tại vì/cho chính bản thân nó chứ không tồn tại quanh một trung tâm nào. Giải cấu trúc được thể hiện ở nhiều mức độ tùy vào các tác giả nhưng nhìn chung nó có những biểu hiện thường thấy là sự phủ nhận tính nguyên bản của một tác phẩm nghệ thuật: cốt truyện tan vỡ, nhân vật tùy tiện không thể giải thích được, bối cảnh như những mảnh ghép rời rạc... Sự liền mạch trong văn học truyền thống bị gạt đi, thay vào đó là sự kết hợp những mảng, những khối khác nhau, đôi khi xen lẫn những mảng trống vào kết cấu tác phẩm, đồng thời đưa ra nhiều cái kết trong tác phẩm. Giải cấu trúc còn được thể hiện rõ qua sự lai tạp của thể loại: truyện ngắn – tư liệu, truyện ngắn – nhật ký, truyện ngắn – chân dung…, tức xoá nhoà ranh giới giữa nghệ thuật và đời sống thường ngày, xóa nhòa ranh giới giữa các thể loại. Với các nhà lý luận hậu hiện đại, tác phẩm văn học không phải là sáng tạo riêng của tác giả, mọi chi tiết của nó đều đã được nói đến ở đâu đó trước đó rồi; một văn bản mới chẳng qua chỉ là sự sắp xếp lại những đoạn văn bản đã có. Tính liên văn bản trong chủ nghĩa hậu hiện đại được thể hiện qua việc cắt dán những phần, những mục khác nhau và lắp ghép lại để tạo thành tác phẩm. Sự nối kết trong tác phẩm văn học của các nhà hậu hiện đại với những tác phẩm trước đó khiến cho độc giả đọc tác phẩm này có thể liên tưởng đến tác phẩm khác. Tuy nhiên, việc văn bản này xếp nối, chồng ghép với văn bản kia đã tạo ra sự đứt gãy về mặt ngữ nghĩa trong tác phẩm. Cả ba đặc trưng này đều được thể hiện trong Từ điển Khazar, có khi chúng đan cài vào nhau trong cùng một chi tiết. Hình thức của tác phẩm, như đã khảo sát ở mục 2.1.1, là khá mới mẻ, Milorad Pavic vừa tuân thủ, vừa làm sai lệch hình thức từ điển mà ông đã chọn. Chúng ta có thể gọi hình thức không đáng tin cậy của Từ điển Khazar là sự ngụy tạo (simulacres), trong đó các văn bản được trích dẫn như tài liệu chứng thực cho lịch sử Khazar cũng trộn lẫn giữa giả và thật, giữa tham khảo nghiêm túc và tưởng tượng tự do. Câu chuyện về ấn bản đầu tiên đã bị tiêu hủy, và những người từng sở hữu cuốn sách tẩm độc đó cũng đã chết khi chưa đọc được gì nhiều là một cái cớ hoàn hảo cho những sai lệch nếu có trong tác phẩm. Song chúng ta không cần mất công tra cứu các thư tịch hiện đang lưu giữ tại Viện hàn lâm Nam Tư về khoa học nghệ thuật hay trong biên niên sử đồ sộ của Serbia, cũng có thể nhận ra những chi tiết ngụy tạo không che giấu. Chẳng hạn đoạn cuối mục từ Akshani Yabir Ibn như sau: Theo một truyền thuyết khác, Yabir Ibn Akshaki không hề chết. Có lần vào một buổi sáng năm 1699, ở Constantinople, y thả một lá nguyệt quế vào chậu nước đoạn nhúng đầu vào để rửa nhúm tóc trước trán… Khi y rút đầu ra khỏi nước, hít một hơi dài và thẳng người lên, quanh y không còn Constantinople, chẳng còn cái đế quốc mà ở đó y vừa rửa mặt. Y đang ở trong khách sạn hạng sang “Kingston” ở Istambul, đây là năm 1982 sau Isa, y có vợ, con và hộ chiếu công dân Bỉ, y nói tiếng Pháp, và chỉ dưới đáy chiếc bồn rửa mặt hiệu F.Primavesi & Son, Correella, Cardiff vẫn còn nguyên chiếc lá nguyệt quế ướt sũng (tr.194). Lại là truyền thuyết, nhưng cái mốc 1982 quá gần và quá chính xác, đến nỗi truyền thuyết mang dáng dấp dự báo, một dự báo đúng đến từng chi tiết, ngay cả nhãn hiệu chiếc bồn rửa mặt trong khách sạn. Người ta vẫn thường xì xầm về các lời tiên tri nhưng phải có quá trình giải mã mới tìm thấy mối liên hệ giữa chúng với thực tế. Còn ở đây, đoạn văn như một nụ cười mỉa nhằm vào biên giới mà người ta vẫn đặt ra giữa thật và giả để định giá hay phán xét. Những đặc điểm không đáng tin cậy của hình thức từ điển cũng cho thấy hành động ngụy tạo không che giấu. Từ điển Khazar không khác gì một ngụy thư, trong đó ngầm chứa thái độ giễu nhại với những gì được gọi là thư tịch cổ – nguồn tham khảo quý báu, hay là lịch sử – quá khứ cần được tôn trọng. Những đặc điểm về nội dung lại cho thấy cấu trúc phân mảnh – vốn rất đặc trưng cho chủ nghĩa hậu hiện đại. Sự tan rã thể hiện ở nhiều cấp độ: cốt truyện, thời gian, không gian làm cho quá trình tiếp nhận tác phẩm tuy tự do nhưng khó khăn gấp bội. Việc sử dụng những phong cách văn bản khác nhau: thư, nhật ký, biên bản, các hình vẽ… xen lẫn trong tác phẩm gây ấn tượng về sự rời rạc và chồng xếp ngẫu nhiên của nhiều văn bản khác loại. Đó cũng là mô hình của hiện thực thậm phồn trong thời hậu hiện đại, nơi mà con người có cơ hội tiếp xúc với rất nhiều thông tin, nhưng quá nhiều đến nỗi hoài nghi cả quá trình nhận thức của mình. Độc giả của Từ điển Khazar cũng rơi vào tình huống tương tự khi phải tiếp xúc với một văn bản lai ghép, cắt dán vô số những văn bản có trước, càng đọc càng bối rối không biết đâu là thật, đâu là giả, câu chuyện nào đáng tin và câu chuyện nào không nên tin. Sự đối chiếu xuyên qua các mục từ, các từ điển bộ phận cũng thể hiện đặc trưng liên văn bản của văn học hậu hiện đại. Từ điển Khazar là một văn bản đa tầng, trong đó nó chứa những văn bản nhỏ hơn (ba từ điển bộ phận), nhỏ hơn nữa (các mục từ), và nhỏ hơn nữa (các truyền thuyết, ghi chép…). Tính cố kết của văn bản nghệ thuật truyền thống đã bị phá vỡ, tiểu thuyết chỉ là những mảnh ghép mà thậm chí không có thứ tự xác định. Milorad Pavic đã giao quyền cho độc giả rồi, và họ có thể tháo tung văn bản ra, lắp ráp như thế nào tùy thích. Bởi lời phát ra không phải từ cái đầu hay từ linh hồn mà từ thế giới của những cái lưỡi nhớp và mồm thối; từ lâu chúng đã bị gặm, bị nhá nham nhở và lấm mỡ bởi nhai đi nhai lại không ngừng. Từ lâu chúng đã không còn nguyên vẹn hình hài, bị chà đi xát lại bởi vô số hàm răng trong vô số cái mồm (tr.437). Milorad Pavic khẳng định rằng văn bản cũng như những lời nói kia thôi, văn bản sau là sự hiện diện, chắp nối, cắt dán, tái hiện của những văn bản có trước nó. Từ điển Khazar cũng là sự chắp mảnh của vô số các văn bản riêng lẻ, đến lượt chúng lại bị xé nhỏ, trộn vào nhau tạo thành thể thống nhất mà độc giả được tiếp xúc. Ám ảnh của sự phân mảnh vương vít toàn bộ tác phẩm. Khi thư giãn, sắc đẹp của Ateh “vỡ vụn ra như muối” (tr.46), Cyril sáng tạo bảng chữ cái Slavơ bằng cách “đập vỡ nó thành từng mảnh… rồi dán các mảnh lại với nhau bằng nước bọt” (tr.105), những giọt nước mắt của Skila “rơi lả tả và nát vụn dưới ngón tay như những mảnh kính vỡ” (tr.157)… Rời rạc dường như mới là tính chất bản thể của vũ trụ, trong đó mọi sự vật chỉ là những phân khúc chắp nối lỏng lẻo và có thể tan vỡ bất cứ lúc nào. Nỗi hoài nghi về hình thức tồn tại được thể hiện bằng cách lặp đi lặp lại những từ “vỡ nát”, “vỡ vụn”, “nát vụn”… Người đọc tìm thấy sự giống nhau giữa các nhân vật, các sự kiện, đó là nỗi hoang mang về cái gọi là sự thống nhất trong một chỉnh thể. Milorad Pavic đã cho thấy khát vọng đi tìm cái toàn vẹn bằng cách tìm các mảnh của Adam Ruhani – người tiền triệu của loài người – chỉ là cứu cánh hão huyền: Mokadasa – nhà săn mộng tài ba nhất của người Khazar – cũng chỉ “tái tạo được một sợi tóc” (tr.273) của Adam mà thôi. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Từ điển Khazar cũng thể hiện tinh thần của chủ nghĩa hậu hiện đại. Nhân vật không hoạt động trên cấp độ tâm lý, cảm xúc của họ hoàn toàn bị thủ tiêu và chỉ được thuật lại theo kiểu thông báo, các hành động mất logic nhân quả (xem mục 2.2). Không thể áp dụng những quy thức cũ để phân tích nhân vật được nữa, vì ngay cả những đặc điểm cá nhân cũng bị xóa mờ. Nhân vật bị phân tán ra nhiều mảnh, trên nhiều trục không gian và thời gian. Ba linh hồn Cohen tranh cãi với nhau, T.S Schutlz tự viết thư cho mình, nhân vật gặp lại nhau trong một nhân thân khác, nhân vật hiện diện trong một bối cảnh khác... Chưa hết, diện mạo nhân vật vừa không rõ ràng, vừa được khắc họa qua nhiều điểm nhìn: người biên soạn, chính nhân vật, một nhân vật khác. Tất cả làm cho nhân vật cũng bị phân mảnh và rời rạc. Các nhân vật có lúc trùng lặp nhau, có lúc biến hóa làm cho những chuẩn xác định sự tồn tại của vật thể như không gian và thời gian trở nên mất tác dụng. Nhân vật trở thành những biểu tượng. Từ điển Khazar mượn một sự kiện lịch sử có thật, một dân tộc đã từng tồn tại để làm nền cho câu chuyện của mình. Vấn đề đặt ra ở đây là tại sao Milorad Pavic chọn Khazar chứ không phải là bất cứ dân tộc nào khác. Cũng giống như khi đặt câu hỏi về hình thức từ điển, sự lựa chọn này phải có ngụ ý của nó. Từ khi biến mất đột ngột vào thế kỷ thứ XI sau cuộc chinh phạt của người Nga, Khazar được giới sử học biết đến với tư cách một vùng đất bí ẩn, thậm chí sau quá trình khai quật các địa điểm được cho là lãnh thổ của Khazar, giới sử học bắt đầu nghi ngờ cái gọi là dân tộc thiện chiến vùng Caucasus. Một đối tượng như vậy tạo ra không gian tuyệt vời cho sự hư cấu, vốn là bản chất của thể loại tiểu thuyết, hơn thế, người đọc lúc nào cũng tỏ ra hào hứng với những bí mật, thành công về mặt doanh thu có thể đảm bảo được. Nhưng đó chỉ là thứ yếu, nhân loại chẳng thiếu những vùng đất bí ẩn khác mà chắc chắn cái tên Khazar không thể nào nổi tiếng bằng, như đảo Phục Sinh hay Atlantic, ngay cả Angko Wat cũng có giá trị thương mại hơn nhiều. Có lẽ vấn đề nằm ở đây: trong khi sử ký của người A rập, người Armenia, người Tiurki, người Gruzia, thậm chí cả Byzance “tất cả đều nói đến người Khazaria, chỉ người Khazaria là không kể gì về bản thân… các sử biên niên của người Khazaria im lặng” [19; 170,174]. Dân tộc nào cũng tự ca ngợi mình trong các bộ sử, đó là điều thường tình, nhưng người Khazar thì ngược lại, họ giấu mình đi. Một dân tộc quá khứ không chịu nằm yên trong cách tiếp cận truyền thống của ngành sử học: Một vùng lãnh thổ cần được nghiên cứu là nơi cư trú xưa kia của một dân tộc nào đó thường được tìm thấy một cách dễ dàng. Đôi khi có những cuộc tranh luận về việc xác định ranh giới của vùng cư trú và thời gian cư trú ở những địa điểm này hay kia, nhưng đó chỉ là các chi tiết của một vấn đề chung mà thôi. Bù lại, việc tái hiện lịch sử của dân tộc lại vấp phải những khó khăn khác nhau và không phải luôn khắc phục được. Trong lý giải vấn đề Khazaria mọi chuyện hoàn toàn ngược lại [19; 179]. Có lẽ chính điều này đã hấp dẫn được Milorad Pavic. Cái khác biệt, đó là mục tiêu của quá trình lựa chọn. Khazar đã đáp ứng được điều ấy. Ở cách chép sử của người Khazar có một cái gì tương tự như là chống lại phương cách tâm lý thông thường của nhân loại. Được ghi nhận là một đối trọng, thậm chí đã có những chiến thắng trong giao tranh với Byzance, đế chế Khazar còn gợi lên hình ảnh của sự chống chọi lại một nền văn minh lớn láng giềng, và điều này sẽ trở nên rất có ý nghĩa trong tác phẩm mà chúng tôi sẽ phân tích sau. Một điều thú vị là, gần Belgrad – nơi Pavic sinh ra, lớn lên và làm việc đến tận cuối đời người ta cũng phát hiện ra dấu tích một nền văn minh cổ, nền văn minh Vinca, nó cũng được xếp vào danh sách những vùng đất bí ẩn của thế giới. Ngay tại dãy Caucasus, nơi được cho là cực nam lãnh thổ Khazar cũng đã khai quật được dấu tích của một nền văn minh phát triển cao, những bí ẩn về văn minh vùng Caucasus cũng đang thu hút sự tò mò của giới khoa học. Với tất cả những điều đó, Khazar như là nơi hội tụ của sự bí ẩn, đa tầng về lịch sử và còn có sự gần gũi khi liên tưởng đến quê hương Belgrad. Điều đó phải chăng cũng đã tác động vào sự lựa chọn của Milorad Pavic? Nhưng như thế vẫn chưa đủ. Milorad Pavic đã chọn một đối tượng không xa lạ gì với độc giả châu Âu, trước và sau ông đã có nhiều người viết về Khazar, nhưng ông không viết về lịch sử của Khazar, ông tập trung vào cuộc luận chiến. Tinh thần của chủ nghĩa hậu hiện đại cũng bộc lộ ở đây. Trong khi cả ba tôn giáo tham gia cuộc luận chiến tranh giành phần thắng về mình như một biểu hiện cho sức ảnh hưởng to lớn, sự bành trướng của mình thì xuyên suốt tác phẩm, Milorad Pavic thể hiện thái độ khước từ việc lựa chọn một quan điểm duy nhất để tin tưởng hay thần phục. Người biên soạn nói ngay từ đầu, rằng anh ta không đưa ra lựa chọn nào cả, khi đưa ra các dẫn chứng, người biên soạn cũng không xác quyết nó đúng hay sai, bởi vì nó vượt quá tầm hiểu biết của anh ta. Sự bênh vực riêng cho tôn giáo nào hay ý thức hệ nào là hoàn toàn không có. Lịch sử của Từ điển Khazar cho thấy rằng mọi rắc rối, hiểu lầm và thiếu sót bắt đầu từ việc người ta cứ khăng khăng quy cái đúng về một hướng duy nhất, rằng chân lý chỉ gọi tên một người/ một lý lẽ. Ba cuốn từ điển bộ phận tồn tại dựa trên nguyên tắc cơ bản là chỉ ghi chép về đại diện của tôn giáo đó, còn hai vị kia – người có mặt vì hai tôn giáo còn lại – không hề được đả động. Câu chuyện tìm lại sự thực của các bộ ba tìm kiếm bắt đầu từ đó, mục đích của họ là tổng hợp cả ba cuốn để tìm ra sự thực, tức là không chấp nhận thế độc tôn của một ý thức hệ, nhưng việc làm của họ lại dẫm vào vết xe đổ mà họ cố tránh. Kết quả mà họ ra sức tìm kiếm cũng là sự cố chấp cho rằng phần thắng nhất định phải thuộc về ai đó, và kết quả ấy không bao giờ được tìm thấy. Đặt ba cuốn từ điển bộ phận vào cùng một gáy, “người biên soạn” cho thấy rõ dụng ý của mình, rằng không có ý thức hệ nào cao hơn, có giá trị hơn những ý thức hệ khác, do đó nó không có quyền độc tôn, giống như Halevi đã nói “cái hiền minh trên những tầng cao nhất của vũ trụ cũng không lớn hơn cái hiền minh trong sinh vật nhỏ nhoi nhất” (tr.351). Lời nói của các vị đại diện ba tôn giáo trong luận chiến “tôn giáo của chúng tôi tốt hơn của các nước khác” (tr.113) đã biến họ trở thành những kẻ ngu muội và nực cười trong mắt công chúa Ateh. Các nhà hậu hiện đại chống lại thuyết ngôn từ trung tâm luận (logocentrism), nhân loại trung tâm luận (anthropocentrism)… họ hướng về cái phi trung tâm. Từ điển Khazar cho thấy sự tồn tại song song của những thực thể khác nhau, đòi hỏi quyền tồn tại của những thứ bị cho là thấp kém. Cyril – đại diện của Cơ đốc giáo “tranh cãi với các nhà tam giáo luận vốn khẳng định rằng chỉ có tiếng Hy lạp, tiếng Do Thái và tiếng La tinh là những ngôn ngữ xứng đáng với việc thờ phụng lễ bái” (tr.107), T.S Muawia – hậu thân của Masudi trong thế kỷ XX lên án sự phân biệt lớn – nhỏ bằng cách chia sẻ trải nghiệm cay đắng: Bà chỉ có thể trở thành nhà khoa học vĩ đại… nếu như bà và các dự án của bà được ủng hộ bởi một trong các cộng đồng quốc tế hùng mạnh nhất của thế giới chúng ta: Do Thái giáo, Hồi giáo hoặc Thiên Chúa giáo. Bà thuộc về một trong số đó. Tôi thì không, chính vì vậy tôi là kẻ vô danh tiểu tốt (tr.417). Milorad Pavic đã xây dựng hệ thống nhân vật và sự kiện ở thế lưỡng phân, tam phân thay cho hình thức nhất thể thường thấy trong tư duy truyền thống. Người Khazar được biết đến với thể song sinh Khazar trắng và Khazar đen, người cầm quyền trong vương quốc Khazar là vua và Kaghan, dòng sông chính của đất nước chảy theo hai hướng khác nhau cùng một lúc, năm của người Khazar là năm kép: một trôi từ tương lai đến quá khứ, còn năm kia từ quá khứ đến tương lai. Cohen có ba linh hồn tranh đấu với nhau trong