Luận án Ăn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH ISO 9001:2015 NGUYỄN MINH CA VĂN HÓA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH Ở TỈNH SÓC TRĂNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH VĂN HÓA HỌC TRÀ VINH, NĂM 2023 ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH NGUYỄN MINH CA VĂN HÓA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH Ở TỈNH SÓC TRĂNG Ngành: Văn hóa học Mã ngành: 9229040 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. MAI NGỌC CHỪ i LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của cá nhân dưới sự hướng dẫn của GS. TS. Mai Ngọc Chừ. Các số liệu thu thập, hình ảnh và kết quả nghiên cứu của luận án là trung thực, khách quan, đến nay chưa được công bố chính thức ở bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả hoàn toàn chịu trách nhiệm với lời cam đoan của mình. Trà Vinh, ngày tháng năm 2023 ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................ i MỤC LỤC ........................................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ..................................................................................... iv MỞ ĐẦU ............................................................................................................................. 1 1 Lí do chọn đề tài ................................................................................................................ 1 2 Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ................................................................... 2 3 Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................................... 3 4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 3 5 Cách tiếp cận và Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 4 6 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn ........................................................................................... 9 7 Kết cấu của luận án ........................................................................................................... 9 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÍ LUẬN ......... 11 VÀ KHÁI QUÁT ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ................................................................. 11 1.1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................................................... 11 1.1.1 Các công trình nghiên cứu về địa danh ................................................................ 11 1.1.2 Các công trình nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn hóa và địa danh ................. 15 1.1.3 Các công trình nghiên cứu về văn hóa và địa danh ở tỉnh Sóc Trăng .................. 17 1.2 CƠ SỞ LÍ LUẬN ........................................................................................................ 20 1.2.1 Các khái niệm cơ bản ............................................................................................. 20 1.2.2 Lí thuyết nghiên cứu và bộ tiêu chí giải mã địa danh ........................................ 28 1.3 KHÁI QUÁT ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ................................................................. 34 1.3.1 Khái quát lịch sử hình thành và phát triển tỉnh Sóc Trăng ................................ 34 1.3.2 Tổng quan về địa lí, kinh tế, xã hội, dân cư ........................................................ 37 1.3.3 Đặc điểm về ngôn ngữ và văn hóa ....................................................................... 40 1.4. KẾT QUẢ THU THẬP VÀ PHÂN LOẠI ĐỊA DANH Ở TỈNH SÓC TRĂNG . 44 CHƯƠNG 2: NGÔN NGỮ NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH ..................................... 48 Ở TỈNH SÓC TRĂNG ..................................................................................................... 48 iii 2.1 PHẢN ÁNH QUÁ TRÌNH LAO ĐỘNG SẢN XUẤT ............................................ 50 2.1.1 Tên các làng nghề ................................................................................................... 50 2.1.2 Tên của các loài động vật thực vật ....................................................................... 56 2.1.3 Tên các hiện tượng, màu sắc tự nhiên ................................................................. 68 2.2 PHẢN ÁNH TÂM LÍ VĂN HÓA NGƯỜI VIỆT ................................................... 72 2.2.1 Ước vọng bình an, thịnh vượng, giàu có ............................................................. 74 2.2.2 Ước vọng đổi đời, cuộc sống tươi đẹp ................................................................. 76 2.2.3 Tâm lí thích dùng số thứ tự và vị trí đi cùng địa danh....................................... 77 CHƯƠNG 3: PHONG TỤC TẬP QUÁN, TÍN NGƯỠNG TÔN GIÁO .................... 82 CỦA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH Ở TỈNH SÓC TRĂNG .................................. 82 3.1. PHONG TỤC, TẬP QUÁN CỦA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH ................... 82 3.1.1 Phong tục của người Việt qua địa danh ............................................................... 84 3.1.2 Tập quán của người Việt qua địa danh ................................................................ 88 3.2. TÍN NGƯỠNG, TÔN GIÁO CỦA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH ................. 99 3.2.1. Tín ngưỡng của người Việt thể hiện qua địa danh ............................................ 99 3.2.2. Tôn giáo của người Việt thể hiện qua địa danh ............................................... 105 CHƯƠNG 4: Ý THỨC TỘC NGƯỜI VÀ QUÁ TRÌNH GIAO LƯU ..................... 113 VĂN HÓA CỦA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH Ở TỈNH SÓC TRĂNG ............ 113 4.1. GIỮ GÌN BẢN SẮC VĂN HÓA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH ................... 114 4.1.1. Ý thức người Việt qua huyền thoại, truyền thuyết địa danh .......................... 114 4.1.2. Ý thức tộc người về người anh hùng, các sự kiện lịch sử .............................. 124 4.2. GIAO LƯU, TIẾP BIẾN VĂN HÓA NGƯỜI VIỆT QUA ĐỊA DANH ............ 129 4.2.1. Giao lưu, tiếp biến văn hóa người Việt, Hoa, Khmer qua địa danh .............. 131 4.2.2. Giao lưu, tiếp biến văn hóa người Việt với các dân tộc khác qua địa danh . 134 KẾT LUẬN ..................................................................................................................... 145 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............. 1 PHỤ LỤC ............................................................................................................................ 1 iv DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1. 1 Bảng thống kê và phân loại văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng ............................................................................................................................................ 46 Bảng 2. 1 Bảng thống kê địa danh phản ngôn ngữ người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng .................................................................................................................................. 50 Bảng 3. 1 Bảng thống kê địa danh phản ánh phong tục tập quán, tín ngưỡng, tôn giáo của người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng ......................................................................... 82 Bảng 4. 1 Bảng thống kê địa danh phản ánh ý thức và quá trình giao lưu văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng ............................................................................... 1143 1 MỞ ĐẦU 1 Lí do chọn đề tài 1.1 Về mặt lí luận Để tìm hiểu về đời sống văn hóa, lịch sử của một địa phương nào đó, các nhà ngôn ngữ thường lấy địa danh để lí giải vì địa danh là chứng nhân của những biến cố lịch sử, ghi nhận tiến trình tiếp xúc và giao lưu văn hóa các tộc người cùng sinh sống trong không gian và thời gian nhất định nào đó. Nghiên cứu địa danh trong mối tương quan với văn hóa người Việt ở tỉnh Sóc Trăng là nghiên cứu những thành tố quan trọng của văn hóa người Việt ở địa phương và vùng Tây Nam Bộ. Ở đó, những thành tố văn hóa quan trọng như ngôn ngữ người Việt, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo, ý thức và giao lưu văn hóa của người Việt sẽ được chúng tôi triển khai, giải mã qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng. Địa danh ở tỉnh Sóc Trăng và địa danh vùng Tây Nam Bộ được hình thành trong một khu vực đa tộc người, ở đó các tộc người có mối quan hệ gắn bó, tác động qua lại với nhau về văn hóa, lịch sử, địa lí, dân cư, ngôn ngữ, vì vậy, nghiên cứu văn hóa người Việt qua địa danh góp phần làm sáng rõ đặc điểm văn hóa người Việt ở Sóc Trăng, mối quan hệ của người Việt với các tộc người trong cùng địa vực, với tự nhiên, con người hay xã hội. Bởi, văn hóa là sản phẩm của con người tạo ra trong quá trình lao động sản xuất, là thể hiện tính cách riêng biệt của các tộc người, là sự tri nhận về các hiện tượng, đặc điểm sự vật thể hiện qua cách đặt tên địa danh. 1.2 Về mặt thực tiễn Nghiên cứu văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng nói riêng và vùng Tây Nam Bộ nói chung là việc làm góp phần hoàn thiện mảng nghiên cứu yếu tố văn hóa, tộc người qua địa danh còn khá mới ở Việt Nam. Trong giai đoạn hiện nay, vùng văn hóa Tây Nam Bộ được Chính phủ quan tâm theo chương trình nghiên cứu khoa học trọng điểm Tây Nam Bộ (công văn số 5798/VPCP-KGVX ngày 17/7/2013). Vì thế, nghiên cứu văn hóa người Việt ở tỉnh Sóc Trăng tài mang tính cấp thiết, sẽ là nguồn tài liệu quan trọng trong tổng thể nghiên cứu về văn hóa vùng Tây Nam Bộ. Qua tìm hiểu, chúng tôi thấy rằng nghiên cứu về địa danh vùng Tây Nam Bộ đã có một số công trình luận văn Thạc sĩ, Tiến sĩ được thực hiện ở các tỉnh Tiền Giang, Đồng Tháp, Sóc Trăng, Trà Vinh, Vĩnh Long, Tuy nhiên, đề tài văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng chưa có tác giả nghiên cứu. Đặc biệt, mảng văn hóa tộc 2 người qua địa danh vẫn chưa được nhiều nhà nghiên cứu khai thác. Đây là thách thức đặt ra cho các nhà ngôn ngữ và văn hóa trong bối cảnh chúng ta phải vừa giữ gìn bản sắc văn hóa đa dạng của dân tộc vừa giao lưu văn hóa quốc tế. Đây không chỉ là tình hình của vùng Tây Nam Bộ mà còn là tình hình chung của cả nước. Sóc Trăng là một khu vực có nhiều tộc người sinh sống: Việt, Hoa, Khmer, ẩn chứa trong địa danh nhiều giá trị văn hóa tộc người và đang được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Là một người con Tây Nam Bộ, chúng tôi nhận thấy rằng cần phải nghiên cứu giới thiệu với người dân Tây Nam Bộ nói riêng và người dân cả nước những giá trị, đặc điểm về văn hóa người Việt qua địa danh nơi đây cũng như tìm hiểu thêm về tâm tư tình cảm của người Việt trong quá trình cộng cư và khai phá vùng đất mới. 2 Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 3.1 Câu hỏi nghiên cứu Với luận án Văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng, chúng ta cần đặt ra một số câu hỏi khi khảo sát, nghiên cứu. - Thành tố văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng có những đặc điểm cơ bản nào về mặt ngôn ngữ? - Có những phương diện cơ bản nào về phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo của người Việt thể hiện qua địa danh của địa phương? - Có những đặc điểm cơ bản nào về ý thức người Việt thể hiện qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng? 3.2 Các giả thuyết nghiên cứu Để thực hiện đề tài Văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng, tác giả đưa ra các giả thuyết sau: Ngôn ngữ người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc trăng phản ánh quá trình lao động sản xuất và tâm lí văn hóa tộc người. Quá trình cộng cư khai phá vùng đất mới đã ghi dấu nhiều địa danh chỉ tên các làng nghề, tên của các loài động vật thực vật, tên các hiện tượng, màu sắc tự nhiên, tồn tại cho đến ngày nay. Tâm lí văn hóa người Việt được phản ánh qua những địa danh mang ước vọng giàu có, bình an, thịnh vượng, ước vọng đổi đời và mong muốn có cuộc sống tươi đẹp, những địa danh chứa đựng tâm lí kiêng kị, tâm lí thích dùng số thứ tự và vị trí đi cùng địa danh, Nghiên cứu văn hóa người Việt qua địa danh cho ta thấy được những phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo còn lưu dấu khá nhiều ở các địa danh của tỉnh Sóc Trăng. 3 Về tín ngưỡng, người Việt có tín ngưỡng thờ cọp, tín ngưỡng thờ Thành hoàng, tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ (tín ngưỡng sùng bái nhân thần và nhiên thần của người Việt). Về tôn giáo, người Việt chịu ảnh hưởng của Phật giáo và Thiên chúa giáo. Ý thức người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng biểu hiện qua hai nội dung cơ bản: Giữ gìn bản sắc văn hóa tộc người qua địa danh và giao lưu, tiếp biến văn hóa của người Việt qua địa danh. 3 Mục tiêu nghiên cứu - Mục tiêu tổng quát: Mục tiêu tổng quát của luận án làm bật nổi những giá trị, đặc điểm của văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng. - Mục tiêu cụ thể: Để đạt được mục tiêu tổng quát, chúng tôi chia làm hai mục tiêu cụ thể về mặt lí luận và thực tiễn. Về mặt lí luận: Luận án cung cấp nguồn tư liệu tổng quát về văn hóa người Việt qua địa danh, làm cơ sở cho việc nghiên cứu các phương diện khác về văn hóa, ngôn ngữ ở tỉnh Sóc Trăng. Đồng thời, làm sáng rõ mối quan hệ giữa văn hóa và địa danh, xây dựng được khung lí thuyết khi nghiên cứu địa danh dưới góc nhìn văn hóa học. Đề tài góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa người Việt qua địa danh của tỉnh Sóc Trăng và vùng Tây Nam Bộ. Về mặt thực tiễn: Qua việc nghiên cứu đề tài Văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng, luận án chỉ ra những thành tố văn hóa người Việt qua địa danh như ngôn ngữ tộc người, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo tộc người, ý thức tộc người, quá trình giao lưu giữa các tộc người anh em trong quá trình cộng cư khai phá vùng đất mới. Luận án có thể là tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu văn hóa tộc người cho các công trình tiếp theo; là nguồn tài liệu phụ vụ giảng dạy, nghiên cứu cho các nhà ngôn ngữ học, văn hóa học, Công trình góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa người Việt qua địa danh của địa phương và vùng Tây Nam Bộ. 4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Với đề tài Văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng, chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu là văn hóa của người Việt tồn tại trong địa danh ở tỉnh Sóc Trăng bao gồm các thành tố văn hóa như: ngôn ngữ người Việt, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo tộc người; ý thức tộc người và quá trình giao lưu tiếp biến văn hóa. 4 Đối tượng khảo sát: đối tượng khảo sát của luận án là địa danh đang tồn tại trên địa bàn tỉnh Sóc Trăng và một số địa danh dân gian hiện còn tồn tại hoặc đã mất đi nhưng vẫn còn giá trị về mặt văn hóa, lịch sử. 4.2 Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi về nội dung: đề tài thuộc chuyên ngành văn hóa học nằm trong mối tương quan với ngôn ngữ học (từ vựng học). Tuy nhiên, yêu cầu nội hàm của đề tài là nghiên cứu những giá trị, đặc điểm của các thành tố văn hóa của người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng. Cụ thể bao gồm các nội dung về ngôn ngữ người Việt, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo người và ý thức và giao lưu tiếp biến văn hóa của người Việt. Phạm vi về không gian: không gian được xác định là địa bàn tỉnh Sóc Trăng, nơi lưu giữ nhiều truyền thống văn hóa của các người Việt, Hoa, Khmer, Trong đó, luận án nghiên cứu trọng tâm ở văn hóa người Việt. Không gian văn hóa không chỉ được nhìn nhận trong hoàn cảnh không văn hóa hiện tại mà còn được tìm hiểu về không gian xưa của tỉnh Sóc Trăng (không gian có ảnh hưởng đến văn hóa người Việt trong từng thời kì lịch sử). Phạm vi về thời gian: phạm vi thời gian được khảo sát, tổng hợp địa danh (tính từ năm 2018). Tuy nhiên, thời gian nghiên cứu tương đồng với không gian nghiên cứu, tính từ khi lưu dân người Việt tiến vào Nam và vùng đất Sóc Trăng xưa. Thời gian được xác định vào nửa cuối thế kỷ XVIII, khi vùng đất Sóc Trăng được tiếp quản dưới thời nhà Nguyễn, lúc này Sóc Trăng có tên là Ba Thắc, thuộc dinh Vĩnh Trấn (sau đổi thành Vĩnh Thanh) thuộc phủ Gia Định. Tuy đối tượng địa danh được nghiên cứu là địa danh đang tồn tại ở thời điểm nghiên cứu nhưng những địa danh từng tồn tại trong quá khứ cũng được khảo sát, phân tích để góp phần lí giải những vấn đề liên quan đến các thành tố văn hóa được đề cập trong luận án. 5 Cách tiếp cận và Phương pháp nghiên cứu 5.1 Cách tiếp cận Trong luận án này chúng tôi sử dụng cách tiếp cận liên ngành – một trong những cách tiếp cận khá phổ biến trong nghiên cứu văn hóa, nhân học văn hóa và một số ngành khoa học xã hội khác. Cách tiếp cận liên ngành là cách tiếp cận một đối tượng nghiên cứu bằng nhiều cách thức, dựa trên dữ liệu có ở nhiều chuyên ngành khác nhau. Vì về căn bản, văn hóa là một thực thể sinh động, là sản phẩm của quá trình mà con người tác 5 động vào thế giới thực tiễn. Thực thể này là một hệ giá trị do con người tạo ra, có nét đặc trưng riêng từng vùng miền, luôn có tính lịch sử. Sử dụng cách tiếp cận liên ngành có thể xem là một đặc trưng của ngành văn hóa học. Vì văn hóa là sản phẩm liên quan nhiều đến các ngành khoa học khác trong hoạt động thực tiễn nên chọn cách tiếp cận này chúng ta có thể nhìn nhận vấn đề một cách có hệ thống, theo nguyên tắc tổng thể. Các tiếp cận liên ngành gồm có các cách tiếp cận khác nhau: Cách tiếp cận nhân học: Nhân học văn hóa Cách tiếp cận sử học: Sử học văn hóa Cách tiếp cận xã hội học: Xã hội học văn hóa Cách tiếp cận kinh tế học: Kinh tế học văn hóa Về cách thức sử dụng: có thể sử dụng cách tiếp cận liên ngành để làm phương tiện ứng dụng nghiên cứu cho ngành khác. Dùng lí thuyết của ngành này áp dụng vào các ngành khác để xem xét hiệu quả. Tìm ra những đặc điểm nổi trội, giao thoa giữa các ngành khoa học. Về mặt ý nghĩa: Cách thức tiếp cận này giúp cho người nghiên cứ có cái nhìn tổng quát, hệ thống đối tượng nghiên cứu, đem đến cái nhìn toàn diện về đối tượng. Sử dụng các phương pháp liên ngành khác nhau giúp cho nhà nghiên cứu có thêm nhiều phương tiện, công cụ để giải mã các thành tố, giá trị văn hóa trong nghiên cứu. Đối với trường hợp nghiên cứu văn hóa người Việt qua địa danh ở tỉnh Sóc Trăng, cách tiếp cận liên ngành giúp chúng tôi nhận diện được các tầng, lớp văn hóa tồn tại trong địa danh nhờ vào cách tiếp cận theo hướng lịch sử văn hóa. Cách tiếp cận nhân học văn hóa giúp người nghiên cứu nhìn nhận được vai trò, đặc điểm của chủ thể văn hóa trong cách thức tạo ra (đặt tên) địa danh cũng như tâm lí của tộc người trong việc hình thành tên gọi của địa danh. Cách tiếp cận xã hội giúp tác giả thấy được tác động của xã hội đối với đối tượng nghiên cứu. Đặc biệt, khi bộ máy nhà nước thay đổi thì tâm lí xã hội thay đổi theo. Điều này đã có những tác động rất nhiều đến việc hình thành địa danh của tỉnh trong lịch sử. Cái khó của cách tiếp cận này là người nghiên cứu phải sử dụng nhiều nguồn tư liệu khác nhau, cần phải có sự hiểu biết khá rộng về các ngành khoa học xã hội, có cái nhìn hệ thống và tính khái quát hóa cao trong khi nghiên cứu. Tuy nhiên, nếu thực hiện tốt cách tiếp cận này, vấn đề nghiên cứu sẽ được nhìn nhận, lí giải thấu đáo, rõ ràng hơn khi đặt trong nhiều mối liên hệ của các ngành khoa học xã hội. 6 Bên cạnh hướng tiếp cận liên ngành, luận án còn nhìn nhận từ góc độ văn hóa dân gian. Là một trong những thành tố quan trọng của văn hóa, văn hóa dân gian có vai trò quan trọng trong việc phản ánh hiện thực đời sống sinh động có tính lịch sử về một vùng đất nào đó. Đặc biệt, văn hóa dân gian chứa đựng nhiều lớp văn hóa giá trị của dân tộc (trong đó có địa danh). Các bình diện như ngôn ngữ, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo, tri thức dân gian, các quan niệm, truyền thống dân tộc, kinh nghiệm trong lao động sản xuất, được các tác giả dân gian cẩn trọng lưu lại và truyền thụ qua nhiều thế hệ. Có nhiều địa danh ra đời gắn liền với các truyền thuyết, sử tích của tộc người nên giải mã địa danh không thể bỏ qua hướng tiếp cận này. Có thể nói, sử dụng cách tiếp cận văn hóa dân gian để giải mã địa danh là một