Luận án Ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN MẠNH CƯỜNG ẢNH HƯỞNG CỦA MÔI TRƯỜNG ĐẦU TƯ TỚI QUYẾT ĐỊNH ĐẦU TƯ CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ PHÁT TRIỂN HÀ NỘI - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN MẠNH CƯỜNG ẢNH HƯỞNG CỦA MÔI TRƯỜNG ĐẦU TƯ TỚI QUYẾT ĐỊNH ĐẦU TƯ CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: KINH TẾ ĐẦU TƯ Mã số: 9310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. NGUYỄN BẠCH NGUYỆT 2. TS. ĐỖ THỊ THỦY HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng luận án này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày 09 tháng 04 năm 2019 Người hướng dẫn khoa học Nghiên cứu sinh PGS.TS. Nguyễn Bạch Nguyệt Nguyễn Mạnh Cường ii LỜI CẢM ƠN Trân trọng gửi tới Ban Giám hiệu, Viện SĐH cùng tập thể giảng viên, các nhà khoa học khoa Đầu tư trường đại học Kinh tế quốc dân lời cảm ơn sâu sắc bởi đã cho nghiên cứu sinh được trải nghiệm một môi trường nghiên cứu khoa học chuyên nghiệp, hết sức trách nhiệm và nghiêm túc. Tác giả xin dành sự tri ân chân thành nhất tới PGS.TS. Nguyễn Bạch Nguyệt, TS. Đỗ Thị Thủy, những nhà khoa học đã hy sinh thời gian, tâm sức để chỉ dẫn, động viên tôi trong từng bước đi để hoàn thành luận án. Cảm ơn sự hỗ trợ quý giá của các cá nhân và tổ chức trong quá trình điều tra, khảo sát. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự quan tâm, hỗ trợ trong công việc, thời gian phù hợp cũng như động viên và khích lệ rất lớn của tập thể lãnh đạo trường đại học Công nghiệp Hà Nội, các thầy cô giáo đồng nghiệp và người thân trong gia đình. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 09 tháng 04 năm 2019 Nghiên cứu sinh Nguyễn Mạnh Cường iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .......................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG ....................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ ................................................................................. viii LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 6 1.1. Tổng quan nghiên cứu ..................................................................................... 6 1.1.1. Tổng quan về môi trường đầu tư ................................................................. 6 1.1.2. Tổng quan các nghiên cứu ở nước ngoài về ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa ......................................... 10 1.1.3. Tổng quan các nghiên cứu tại Việt Nam về ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa ......................................... 19 1.1.4. Đánh giá chung và khoảng trống nghiên cứu ............................................. 22 1.2. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 24 1.2.1. Quy trình nghiên cứu ................................................................................. 24 1.2.2. Mô hình và các giả thuyết nghiên cứu ....................................................... 25 1.2.3. Thang đo ................................................................................................... 27 1.2.4. Mẫu và phương pháp nghiên cứu .............................................................. 31 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 .......................................................................................... 39 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ẢNH HƯỞNG CỦA MÔI TRƯỜNG ĐẦU TƯ TỚI QUYẾT ĐỊNH ĐẦU TƯ CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA ........ 40 2.1. Môi trường đầu tư và sự cần thiết phải cải thiện môi trường đầu tư ......... 40 2.1.1. Khái niệm môi trường đầu tư..................................................................... 40 2.1.2. Các yếu tố cấu thành môi trường đầu tư. ................................................... 42 2.1.3. Sự cần thiết phải cải thiện môi trường đầu tư ............................................ 43 2.2. Quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa ........................................ 46 2.2.1. Một số vấn đề cơ bản về doanh nghiệp nhỏ và vừa .................................... 46 2.2.2. Một số lý thuyết về quá trình ra quyết định đầu tư ..................................... 51 iv 2.2.3. Quyết định đầu tư và đặc điểm khác biệt trong việc ra quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa. ................................................................................... 53 2.3. Ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa ............................................................................................................ 61 2.3.1. Chính trị - pháp luật .................................................................................. 61 2.3.2. Cơ sở hạ tầng ............................................................................................ 65 2.3.3. Chi phí ...................................................................................................... 66 2.3.4. Thị trường ................................................................................................. 67 2.3.5. Văn hóa xã hội .......................................................................................... 68 2.4. Kinh nghiệm thực tiễn và bài học cho Việt Nam trong việc cải thiện môi trường đầu tư thúc đẩy đầu tư của các doanh nghiệp nhỏ và vừa..................... 69 2.4.1. Thực tiễn tại một số quốc gia .................................................................... 69 2.4.2. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ........................................................... 75 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 77 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG ẢNH HƯỞNG CỦA MÔI TRƯỜNG ĐẦU TƯ TỚI QUYẾT ĐỊNH ĐẦU TƯ CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT NAM............................................................................................................... 78 3.1. Khái quát về các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam giai đoạn 2006-2017 ...... 78 3.2. Thực trạng môi trường đầu tư và ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam. ......................... 82 3.2.1. Môi trường đầu tư tại Việt Nam ................................................................ 82 3.2.2. Tình hình đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa .......................................... 91 3.2.3. Ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của các doanh nghiệp nhỏ và vừa ........................................................................................................... 98 3.3. Kết quả nghiên cứu thực nghiệm ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam ................. 105 3.3.1. Kết quả nghiên cứu định tính ................................................................... 105 3.3.2. Kết quả nghiên cứu định lượng sơ bộ ...................................................... 107 3.3.3. Kết quả nghiên cứu định lượng chính thức .............................................. 109 3.4. Bình luận kết quả nghiên cứu ..................................................................... 119 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ........................................................................................ 124 CHƯƠNG 4. GIẢI PHÁP CẢI THIỆN MÔI TRƯỜNG ĐẦU TƯ THÚC ĐẨY ĐẦU TƯ CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT NAM ........ 125 4.1. Định hướng phát triển các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam .......... 125 v 4.2. Một số giải pháp cải thiện môi trường đầu tư nhằm thúc đẩy đầu tư của các DNNVV tại Việt Nam. ................................................................................. 128 4.2.1. Về chính trị - pháp luật ............................................................................ 128 4.2.2. Nâng cao hiệu quả quản trị, thực hiện cam kết của chính quyền .............. 132 4.2.3. Về tiếp cận cơ sở hạ tầng và một số nguồn lực đầu vào khác ................... 134 4.2.4. Về chi phí ................................................................................................ 139 4.2.5. Về thị trường ........................................................................................... 141 4.2.6. Về văn hóa, xã hội. .................................................................................. 145 4.2.7. Một số đề xuất đối với các DNNVV ........................................................ 145 4.3. Hạn chế của luận án .................................................................................... 147 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 148 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ....................................................................................... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 152 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 158 Phụ lục 1. Một số kết quả tổng quan nghiên cứu ................................................. 159 Phụ lục 2. Thông tin phỏng vấn sâu ...................................................................... 161 Phụ lục 3. Phiếu khảo sát doanh nghiệp ............................................................... 165 Phụ lục 4. Khả năng khả năng tiếp cận và chi phí vay vốn của doanh nghiệp ... 170 Phụ lục 5. Tình hình đầu tư của các DNNVV giai đoạn 2006-2017 ..................... 171 Phụ lục 6. Mã hóa thang đo (thang đo nháp 2) .................................................... 173 Phụ lục 7. Thống kê khảo sát đánh giá của DNNVV về MTĐT .......................... 175 Phụ lục 8. Kết quả phân tích khám phá nhân tố lần 1 và lần 2 ........................... 176 Phụ lục 9. Kết quả kiểm định ................................................................................ 180 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Thứ tự Từ viết tắt Viết/nghĩa đầy đủ 1. ADB Ngân hàng Phát triển châu Á 2. ĐKQLKD Đăng ký quản lý kinh doanh 3. DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa 4. FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài 5. MTĐT Môi trường đầu tư 6. PTDN Phát triển doanh nghiệp 7. QĐĐT Quyết định đầu tư 8. VCCI Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các yếu tố cấu thành MTĐT ........................................................................ 9 Bảng 1.2. Tóm tắt các biến trong mô hình ................................................................. 29 Bảng 1.3. Mô tả mẫu nghiên cứu định lượng ............................................................. 35 Bảng 3.1. Quy mô các DNNVV Việt Nam................................................................. 79 Bảng 3.2. Chi phí lao động trong một số ngành nghề ................................................. 88 Bảng 3.3. So sánh giá điện tại một số quốc gia .......................................................... 89 Bảng 3.4. Chi phí về thuế của một số quốc gia Châu Á năm 2017 ............................. 90 Bảng 3.5. Quy mô vốn đầu tư hàng năm của các DNNVV giai đoạn 2006-2017 ........ 91 Bảng 3.6. Tỷ lệ tăng vốn đầu tư của DNNVV từ năm 2012 đến năm 2017................. 92 Bảng 3.7. Tình hình vốn đầu tư của các DNNVV phân bổ theo lĩnh vực .................... 95 Bảng 3.8. Vốn đầu tư của DNNVV của một số địa phương ...................................... 96 Bảng 3.9. Cơ cầu nguồn vốn của các DNNVV........................................................... 97 Bảng 3.10. Hệ số Cronbach’s Alpha của thang đo nháp 2 ........................................ 108 Bảng 3.11. Mô tả mẫu nghiên cứu ........................................................................... 109 Bảng 3.12. Hệ số Cronbach’s Alpha của thang đo hoàn chỉnh ................................. 111 Bảng 3.13. Ma trận xoay nhân tố - EFA lần 2 .......................................................... 114 Bảng 3.14. Kết quả kiểm định các mô hình nghiên cứu ............................................ 117 viii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ Hình 1.1. Mô hình nghiên cứu Ảnh hưởng của MTĐT tới ý định đầu tư của doanh nghiệp trong khu vực logistics quốc tế. ........................................................................ 8 Hình 1.2. Quy trình nghiên cứu của luận án. .............................................................. 25 Hình 1.3. Mô hình nghiên cứu đề xuất ....................................................................... 26 Hình 3.1. Thực trạng DNNVV thành lập mới giai đoạn 2013-2017 ........................... 78 Hình 3.2. Xu hướng quy mô vốn và quy mô lao động bình quân ................................ 80 Hình 3.3. Tỷ lệ thua lỗ tính theo quy mô doanh nghiệp giai đoạn 2007-2015 ............. 81 Hình 3.4. Số lượng DNNVV đăng ký thành lập và ngừng hoạt động giai đoạn 2012-2016 ...... 81 Hình 3.5. Đầu tư cơ sở hạ tầng tại Việt Nam .............................................................. 85 Hình 3.6. Vốn đầu tư phân theo loại hình DNNVV .................................................... 93 Hình 3.7. Kết quả hồi quy tổng thể .......................................................................... 118 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Quyết định đầu tư là sự khởi nguồn cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh, góp phần đẩy mạnh tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm, giảm đói nghèo và cải thiện phúc lợi. Chính vì vậy, các quốc gia luôn nỗ lực tìm cách thúc đẩy các doanh nghiệp đầu tư mạnh mẽ, mà một trong các giải pháp, nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu chính là cải thiện MTĐT. Tuy nhiên, do tính đặc thù, mỗi loại hình doanh nghiệp lại có những động cơ và kỳ vọng khác nhau khi quyết định đầu tư, điều này làm cho việc cải thiện MTĐT trở nên phức tạp và đầy thách thức khi vừa phải tính tới các yếu tố tổng thể chung, vừa phải thỏa mãn sự khác biệt giữa các đối tượng doanh nghiệp. Với loại hình DNNVV, số lượng doanh nghiệp luôn áp đảo, xuất hiện ở hầu hết mọi khu vực địa lý, trong mọi lĩnh vực kinh doanh và là chủ thể có đóng góp quan trọng với mọi nền kinh tế. Do đó, trong quá trình cải thiện MTĐT hiện nay, các quốc gia đều quan tâm tới việc thúc đẩy đầu tư của DNNVV, gia tăng hiệu quả kinh doanh và khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp này. Như một vấn đề nổi bật hiện nay, MTĐT tại các nước đang phát triển bị ảnh hưởng bởi cơ chế quản lý nhà nước chưa hoàn thiện, thiếu hụt về cơ sở hạ tầng và cùng với đó là các chính sách, khuôn khổ pháp lý chưa hoàn thiện, thiếu ổn định và rất khó dự đoán (Kinda và cộng sự, 2011; Dollar và cộng sự, 2005). Nhiều nghiên cứu đã tập trung vào bối cảnh MTĐT tại một khu vực hay một nhóm các quốc gia, tìm kiếm và giải thích các yếu tố nào có thể hấp dẫn và khiến một quốc gia nào đó trở thành nơi lựa chọn, triển khai các QĐĐT của doanh nghiệp đa quốc gia. Các nghiên cứu này đã có đóng góp được thừa nhận rộng rãi, thậm chí mang lại những thông tin cốt lõi giúp các quốc gia tạo lập một MTĐT hấp dẫn, tuy nhiên những thay đổi nhằm tác động tới các nhà đầu tư nước ngoài chưa hẳn đã thích hợp với các doanh nghiệp khác, nhất là đối tượng DNNVV có nhiều đặc trưng khác biệt. Từ đó, việc cải thiện MTĐT ở cấp độ quốc gia, địa phương để phát triển kinh tế là thực sự cần thiết, nhưng đồng thời việc kiến tạo các điều kiện thuận lợi thúc đẩy đầu tư cần phải phù hợp với những đối tượng doanh nghiệp cụ thể mới có thể mang tới những hiệu quả thiết thực, kích thích đầu tư, giải phóng tiềm năng kinh tế. Đối với các DNNVV cũng vậy, những điều kiện đầu tư phù hợp và thuận lợi là điều kiện thiết yếu để nâng cấp năng lực cạnh tranh đối với doanh nghiệp cũng như của quốc gia (Altenburg và Stamm, 2008). Tại Việt Nam, DNNVV chiếm xấp xỉ 97% tổng số doanh nghiệp cả nước, đầu tư của DNNVV đang phát huy tốt vai trò thu hút các nguồn lực nhàn rỗi, tạo ra nhiều việc làm giúp kiểm soát thất nghiệp, cải thiện thu nhập người dân. Dù cho hệ thống cơ chế, chính sách hỗ trợ đầu tư cho DNNVV từng bước được hoàn thiện, phần nào khiến 2 các doanh nghiệp có động lực, sự kỳ vọng để xây dựng và triển khai các QĐĐT ngày càng mạnh mẽ. Minh chứng rõ ràng nhất là lượng vốn đầu tư và số lượng DNNVV gia tăng không ngừng mỗi năm. Tuy nhiên, song song với đó, tỷ lệ DNNVV gặp khó khăn trong đầu tư kinh doanh, phải dừng hoạt động cũng rất cao, chiếm khoảng 2/3 các doanh nghiệp ra đời hàng năm. Điều đó chứng tỏ rằng, DNNVV hiện nay còn phải đối diện với nhiều thách thức và trở ngại, đe dọa đến sự tồn tại và khả năng phát triển bền vững, ổn định. Hiện trạng này nếu không được giải quyết, nó hoàn toàn có thể tạo ra hiệu ứng cảnh báo tới QĐĐT của các DNNVV. Mặc dù chưa đề cập trực tiếp đến DNNVV, nhưng một số kết quả điều tra, nghiên cứu gần đây đã gợi mở về nguyên nhân của hiện trạng nói trên, mà MTĐT thiếu hoàn thiện là một trong số đó. Tuyen T.Q. & cộng sự (2016); Viet P.H. (2013), Thuy & Dijk (2008) hay báo cáo năng lực cạnh tranh cấp tỉnh hàng năm của VCCI Việt Nam bước đầu đã chỉ rõ MTĐT còn nhiều khía cạnh tồn tại như hành lang chính sách pháp luật chưa hoàn thiện, chi phí không chính thức cao hay những vướng mắc trong tiếp cận đất đai, nguồn vốn, công nghệ và thị trường đầu ra. Những hạn chế, tồn tại đó đang làm cho đầu tư của doanh nghiệp thiếu hiệu quả, gặp bất lợi về năng lực cạnh tranh (Phan Nhật Thanh, 2011). MTĐT có thể ảnh hưởng quan trọng tới đầu tư của các DNNVV, nhưng trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam còn thiếu những bằng chứng khoa học cụ thể. Vấn đề cải thiện MTĐT nếu chỉ xét trên góc độ khác biệt giữa các quốc gia, hoặc xét chung cho tất cả các loại hình doanh nghiệp sẽ rất khó để tạo ra một cơ chế hỗ trợ hiệu quả dành riêng cho các DNNVV với nhiều đặc trưng khác biệt. Quan trọng hơn là làm rõ những mối quan hệ của các biến số trong MTĐT có ảnh hưởng thế nào tới quyết định đầu tư của các DNNVV trong phạm vi một quốc gia cụ thể như Việt Nam. Qua đó mới có thể điều chỉnh chính xác và có hiệu quả các chính sách kiến tạo một MTĐT tốt hơn cho các doanh nghiệp này. Đây là vấn đề không những quan trọng mà đang ngày càng trở nên bức thiết hơn trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế Việt Nam. Do đó, đề tài “Ảnh hưởng của môi trường đầu tư tới quyết định đầu tư của doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam” nhằm xem xét quyết định đầu tư các của DNNVV có thực sự chịu ảnh hưởng bởi MTĐT không và ảnh hưởng cụ thể là gì sẽ có ý nghĩa trên phương diện lý luận và thực tiễn trong bối cảnh tại Việt Nam hiện nay. 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án Luận án khám phá các yếu tố MTĐT, làm rõ sự ảnh hưởng của môi trường đầu tới quyết định đầu tư của DNNVV tại Việt Nam. Cụ thể là: - Khám phá và xác định rõ các yếu tố cấu thành MTĐT: Chính trị-pháp luật; hiệu quả quản trị hành chính; cơ sở hạ tầng; chi phí; thị trường