Luận án Bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN PHÚ LÂM BÀO CHỮA BẮT BUỘC TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM Ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 9380104 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. HỒ TRỌNG NGŨ Hà Nội, 2024 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ............................... 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................. 7 1.2. Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................. 16 1.3. Câu hỏi nghiên cứu và giả thiết nghiên cứu .............................................. 18 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ................................................................................ 20 CHƯƠNG 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BÀO CHỮA BẮT BUỘC TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM .................................................... 21 2.1 Khái niệm, đặc điểm, vai trò và ý nghĩa của bào chữa bắt buộc trong Tố tụng hình sự Việt Nam ............................................................................................ 21 2.2 Nội dung bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam .................... 47 2.3 Bào chữa bắt buộc trong TTHS một số nước trên thế giới .......................... 63 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ................................................................................ 82 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN VỀ BÀO CHỮA BẮT BUỘC TẠI VIỆT NAM .............................................. 83 3.1 Thực trạng quy định của pháp luật TTHS Việt Nam về bào chữa bắt buộc 83 3.2 Thực tiễn về bào chữa bắt buộc ở Việt Nam .............................................. 91 3.3 Thực tiễn bào chữa bắt buộc trong từng giai đoạn TTHS ở Việt Nam ...... 122 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................... 132 CHƯƠNG 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ TĂNG CƯỜNG BẢO ĐẢM BÀO CHỮA BẮT BUỘC TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM ................................................................................................... 134 4.1 Một số định hướng giải pháp đối với bào chữa bắt buộc ....................... 134 4.2 Một số giải pháp cụ thể hoàn thiện pháp luật về bào chữa bắt buộc ..... 138 4.3 Một số giải pháp tăng cường đảm bảo về bào chữa bắt buộc ............... 152 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ........................................................................... 157 KẾT LUẬN ................................................................................................ 159 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 162 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Bộ luật hình sự: BLHS Bộ luật Tố tụng hình sự: BLTTHS Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng: CQCTQTHTT Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng: NCTQTHTT Quyền bào chữa QBC Công ước quốc tế: CƯQT Tố tụng hình sự: TTHS Trách nhiệm hình sự: TNHS Người bào chữa: NBC Tiến hành tố tụng: THTT Vụ án hình sự: VAHS Mặt trận Tổ quốc: MTTQ Bào chữa viên nhân dân: BCVND Trợ giúp viên pháp lý: TGVPL Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước: TTTGPLNN Trung tâm tư vấn pháp luật: TTTVPL Trợ giúp pháp lý: TGPL Tư vấn pháp luật: TVPL Viện kiểm sát Nhân dân Tối cao: VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân: VKSND Tòa án Nhân dân Tối cao: TANDTC Tòa án nhân dân: TAND Đoàn luật sư ĐLS Văn phòng luật sư: VPLS Cơ quan điều tra: CQĐT Hội thẩm nhân dân; HTND Hội đồng xét xử: HĐXX Xã hội hóa: XHH MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở Việt Nam hiện nay với định hướng cải cách tư pháp và hoàn thiện hệ thống pháp luật hướng tới mục đích xây dựng nhà nước pháp quyền, việc ghi nhận và mở rộng các quyền cơ bản của con người cho phù hợp với sự phát triển chung của thế giới là một tất yếu khách quan. Quyền cơ bản của con người được ghi nhận trong nhiều lĩnh vực của hệ thống pháp luật, trong đó có tố tụng hình sự (TTHS). Quyền con người trong TTHS rất rộng lớn nhưng tựu chung bao gồm một số quyền cơ bản như: Quyền được xét xử công bằng; Quyền được bình đẳng trước tòa án; Quyền bào chữa (QBC); Người chưa thành niên phải được áp dụng thủ tục tố tụng hình sự đặc biệt... Nhà nước thông qua các hoạt động TTHS để giải quyết các vụ án hình sự nhằm bảo vệ trật tự xã hội nhưng cũng tại đó số phận pháp lý của những chủ thể bị buộc tội sẽ được định đoạt thậm chí là tước bỏ, tuy nhiên ở họ vẫn có một số quyền không thể bị xâm hại mà phải được pháp luật bảo vệ. QBC của người bị buộc tội (NBBT) trong TTHS là một quyền quan trọng. Quyền này là một biện pháp tố tụng không chỉ bảo vệ cho lợi ích hợp pháp của NBBT mà còn là công cụ quan trọng để xác định được sự thật khách quan của vụ án. Bên cạnh những chủ thể bị buộc tội thông thường có thể tự bào chữa để bảo vệ mình thì cũng tồn tại những chủ thể bị buộc tội không bình thường, đó là những chủ thể có thiệt thòi hơn những chủ thể khác vì gặp phải những khó khăn nhất định khiến họ không thể tự bảo vệ mình trước những cáo buộc khi tham gia tố tụng hình sự và thật không công bằng khi những chủ thể này cũng bị đối xử như những chủ thể thông thường khác. Đối với những trường hợp này QBC sẽ không được bảo đảm nếu như họ không nhận được sự giúp đỡ bào chữa từ người khác. Chính vì thế trong quá trình TTHS đối với một số trường hợp đặc biệt luôn tồn tại những quy định được áp dụng riêng cho họ, trong lý luận hiện nay gọi đây là trường hợp bào chữa bắt buộc, còn trong thực tiễn gọi là bào chữa chỉ định. Sự tham gia bắt buộc của người bào chữa trong những vụ án này không chỉ là những quy định mang 1 tính nhân đạo để bảo vệ quyền lợi của người bị buộc mà nó còn là vì lợi ích của công lý, bảo vệ pháp chế, công bằng xã hội giúp cho việc giải quyết vụ án hình sự một cách nhanh chóng, khách quan góp phần tránh được oan sai. Bào chữa bắt buộc (BCBB) được coi như là một thủ tục tố tụng đặc biệt đối với những chủ thể đặc biệt trong TTHS, tuy nhiên chế định này ngay cả trong lý luận và thực tiễn áp dụng đã bộc lộ nhiều khiếm khuyết, chưa đáp ứng được yêu cầu đặt ra. Những bất cập đó đã dẫn đến sự tùy tiện trong áp dụng cũng như những thiếu sót về cơ chế, đã làm sai lệch bản chất nhân đạo, ý nghĩa tốt đẹp của quy định đó trong thời gian qua. Với những thách thức nêu trên những vấn đề về BCBB đòi hỏi cần phải hoàn thiện hơn để đảm bảo quy định này được phát huy trong thực tiễn. Từ những trình bày trên cho thấy mục đích nghiên cứu về BCBB để hoàn thiện chế định này là nhiệm vụ cấp bách để đáp ứng yêu cầu đổi mới tư pháp ở Việt Nam hiện nay. Xuất phát từ những đòi hỏi trên của thực tiễn, tác giả chọn đề tài “Bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam” để nghiên cứu luận án tiến sĩ, chuyên ngành luật hình sự và tố tụng hình sự tại Học viện Khoa học Xã hội. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của Luận án góp phần làm sáng tỏ hệ thống lý luận và thực trạng áp dụng BCBB tại Việt Nam, đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng BCBB trong TTHS nước ta. Những vấn đề, kết luận từ nghiên cứu này sẽ là cơ sở để các học giả tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện về bào chữa bắt buộc trong TTHS tại Việt Nam trong tương lai. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhằm thực hiện mục đích này, luận án đề ra các nhiệm vụ như: - Làm rõ vấn đề lý luận về BCBB trong TTHS ở Việt Nam như : cơ sở hình thành BCBB; khái niệm, vai trò, đặc điểm, ý nghĩa của BCBB trong TTHS ở Việt Nam - Làm rõ thực trạng chế định của pháp luật và thực tiễn thực hiện chế định 2 về BCBB trong Tố tụng hình sự tại Việt Nam - Kiến nghị hoàn thiện pháp luật về BCBB và các giải pháp đảm bảo có hiệu quả cho BCBB trong TTHS tại Việt Nam thời gian tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận án là bào chữa bắt buộc cho người bị buộc tội trong TTHS Việt Nam (trong phạm vị luận án này tác giả chưa có điều kiện để nghiên cứu sâu sắc hơn về các chủ thể bị buộc tội là pháp nhân thương mại). Đối tượng nghiên cứu trong luận án này đang chưa được làm rõ trên cơ sở nghiên cứu các quan điểm khoa học, quy định của pháp luật TTHS, thực tiễn bào chữa bắt buộc ở nước ta trong thời gian 11 năm qua (từ năm 2013 đến năm 2023) 3.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài Luận án được nghiên cứu dưới góc độ luật TTHS. Về pháp luật: Quy định của Tố tụng hình sự ở Việt Nam về bào chữa bắt buộc từ sau năm 1945. Quy định của Tố tụng hình sự một số quốc gia trên thế giới. Về thực tiễn bào chữa bắt buộc: Trong tất cả các giai đoạn TTHS ở Việt Nam từ năm 2013 đến 2023. (Tập trung tại địa bàn TP Hà Nội và TP Hồ Chí Minh). 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận như: Phép duy vật biện chứng và phép duy vật lịch sử Chủ nghĩa Mác - Lênin; quan điểm, chủ trương của ĐCSVN; pháp luật, chính sách của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dựa trên cách tiếp cận các phương pháp cụ thể như: sử dụng cách thức nghiên cứu đa ngành. Trong đó, nghiên cứu khoa học pháp lý giữ vị trí chủ đạo, cụ thể áp dụng các phương pháp: nghiên cứu văn bản tài liệu, phương pháp tổng hợp, phương pháp thống kê, phương pháp phân tích, nghiên cứu lịch sử, phương pháp so sánh, phỏng vấn điều tra xã hội học, phương pháp 3 tổng kết rút kinh nghiệm, phương pháp nghiên cứu vụ án điển hình... Tùy từng nhiệm vụ và đối tượng nghiên cứu trong các chương Luận án, tác giả sẽ áp dụng phương pháp nghiên cứu cụ thể. - Phương pháp tổng hợp: sử dụng nhằm tổng hợp rồi phân tích các tài liệu, kết quả nghiên cứu đã được công bố và áp dụng trong lĩnh vực luật học, quyền bào chữa, bào chữa bắt buộc. - Phương pháp thống kê hình sự: sử dụng để thống kê thực trạng áp dụng bào chữa bắt buộc trong các hoạt động TTHS Việt Nam từ 2013 đến 2023; - Phương pháp so sánh: sử dụng để so sánh các vụ án có người bào chữa mời với các vụ án có người bào chữa được chỉ định khi áp dụng các quy định của BLTTHS 2003 và các vụ án khi áp dụng các quy định của BLTTHS 2015 tại các địa bàn đô thị, nông thôn... - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm: sử dụng để tổng kết và rút ra những vấn đề có tính nổi cộm của các vụ án có người bào chữa được mời với các vụ án có người bào chữa được chỉ định khi áp dụng các quy định của BLTTHS 2003 và các vụ án khi áp dụng các quy định của BLTTHS 2015. Trên cơ sở tìm hiểu có hệ thống các báo cáo tổng kết, các báo cáo chuyên sâu về hoạt động tư pháp của các cơ quan chức năng; - Phương pháp nghiên cứu vụ án điển hình: sử dụng trong nghiên cứu các vụ án có người bào chữa được chỉ định điển hình, để làm rõ tính chất, vai trò, ý nghĩa của bào chữa bắt buộc trong hoạt động TTHS - Phương pháp điều tra xã hội học: sử dụng để thu thập ý kiến của những cán bộ tư pháp, người có chức danh tư pháp (Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán, Luật sư, Trợ giúp viên pháp lý, Bào chữa viên nhân dân) đã từng tham gia giải quyết các vụ án áp dụng bào chữa bắt buộc trong TTHS để làm rõ các thông số, đặc điểm, định tính, nguyên nhân và điều kiện có liên quan đến bào chữa bắt buộc trong TTHS - Phương pháp phỏng vấn: Trực tiếp phỏng vấn các nhà khoa học, các cán bộ, chuyên gia có nhiều kinh nghiệm thực tiễn về chỉ định người bào chữa trong 4 TTHS Việt Nam nhằm giải quyết những vướng mắc về lý luận và thực tiễn của Luận án. 5. Kết quả nghiên cứu của luận án Luận án là công trình nghiên cứu đầu tiên ở bậc tiến sĩ về bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự ở Việt Nam, sau khi hoàn thành dự kiến Luận án sẽ đạt các kết quả như sau: - Làm rõ những vấn đề lý luận về bào chữa bắt buộc trong TTHS Việt Nam - Phân tích làm rõ tình hình công tác chỉ định người bào chữa trong TTHS Việt Nam thời gian 11 năm (từ 2013 đến 2023); - Làm rõ thực trạng áp dụng bào chữa bắt buộc trong TTHS Việt Nam, chỉ ra các bất cập, hạn chế của chính sách, quy định của pháp luật TTHS trong hoạt động áp dụng thực tiễn và nguyên nhân của nó. - Phân tích, kiến nghị và đề xuất các giải pháp có tính khả thi đối với việc nâng cao chất lượng bào chữa bắt buộc trong TTHS. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án Luận án làm sáng tỏ bản chất nhân đạo, khái niệm, đặc điểm, vai trò, ý nghĩa của bào chữa bắt buộc trong TTHS, các vấn đề lý luận pháp lý về bào chữa bắt buộc trong hoạt động TTHS. Kết quả của luận án này góp phần bổ sung thêm về lý luận BCBB trong Tố tụng hình sự ở Việt Nam hiện nay. Kết quả nghiên cứu của luận án có ý nghĩa thực tiễn, có thể sử dụng làm tài liệu cho công tác tìm hiểu, giảng dạy bộ môn luật TTHS trong các cơ sở đào tạo. Là nguồn tư liệu tham khảo trong công tác hoàn thiện các quy định của BLTTHS, đồng thời có giá trị trong việc nâng cao nhận thức của những người đang áp dụng thực tiễn trong lĩnh vực Tố tụng hình sự. 7. Kết cấu của Luận án Cùng với phần mở đầu, kết luận, mục lục, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được chia thành 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu 5 Chương 2: Những vấn đề lý luận về bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam Chương 3: Thực trạng quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam Chương 4: Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật và tăng cường bảo đảm bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam 6 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1 Tình hình nghiên cứu ở trong nước Tại Việt Nam hiện nay, chưa từng có một đề tài cấp luận án tiến sĩ nghiên cứu về bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự mặc dù có khá nhiều công trình nghiên cứu về quyền bào chữa của người bị buộc tội, người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, những vấn đề lý luận liên quan cũng sẽ giúp cho tác giả có được cách tiếp cận đúng đắn về bào chữa bắt buộc trong tố tụng hình sự ở Việt Nam để từ đó tác giả nghiên cứu, thực hiện công trình khoa học riêng của mình về bào chữa bắt buộc. Những đề tài nghiên cứu như: chuyên đề khoa học, luận án, luận văn, sách chuyên khảo, giáo trình, bài báo... tạm chia thành các nhóm như sau: 1.1.1.1. Nhóm đề tài nghiên cứu về quyền bào chữa, quyền của người dưới 18 tuổi trong TTHS - Luận án tiến sĩ mang tên “Thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự” của Hoàng Thị Sơn, hoàn thành tại Đại học Luật Hà Nội vào năm 2003, được coi là công trình nghiên cứu tiên phong ở cấp độ tiến sĩ luật liên quan đến quyền bào chữa của bị can, bị cáo. Nghiên cứu này đã đi sâu phân tích các quan điểm đa dạng về quyền bào chữa, đồng thời định nghĩa rõ ràng khái niệm này, từ đó làm sáng tỏ nền tảng lý luận và vai trò của việc thực hiện quyền bào chữa. Tác giả cũng giải thích mối quan hệ giữa nguyên tắc suy đoán vô tội và việc thực thi quyền bào chữa, đồng thời đánh giá vai trò của người bào chữa trong tố tụng hình sự tại Việt Nam. Mặc dù luận án cung cấp các phân tích có giá trị và cấu trúc logic, một số nội dung cần cập nhật để phù hợp với những thay đổi trong pháp luật và thực tiễn sau năm 2003. Đặc biệt, nghiên cứu chưa tập trung sâu vào vấn đề bào chữa bắt buộc. Những nội dung này sẽ được tác giả tiếp tục học hỏi, phát triển thêm trong các nghiên cứu tiếp theo. - Luận án “Thực hiện quyền bào chữa trong tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay” của Đặng Trần Thanh Ngọc, bảo vệ tại Học viện Khoa học Xã hội năm 2016, 7 tiếp tục phân tích các khái niệm và nền tảng lý luận về quyền bào chữa, đồng thời nhấn mạnh ý nghĩa của quyền này đối với bị can, bị cáo. Tuy nhiên, luận án vẫn chưa đi sâu vào bào chữa bắt buộc, đây là vấn đề mà tác giả các nghiên cứu sau sẽ kế thừa và phát triển. - Tác giả Cao Thị Ngọc Hà với luận án “Chức năng bào chữa trong tố tụng hình sự Việt Nam” (2019, Học viện Khoa học Xã hội) đã tập trung làm rõ lý luận về chức năng bào chữa. Nghiên cứu này đề cập đến cơ sở pháp lý, khái niệm, đặc điểm, và vai trò của chức năng bào chữa, cũng như các hình thức thực hiện như tự bào chữa và nhờ người bào chữa. Bên cạnh đó, tác giả còn đưa ra các kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng bào chữa. - Ngoài các luận án, các tài liệu chuyên khảo cũng đóng góp quan trọng vào lĩnh vực này. Sách “Tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên” (năm 2022, NXB Công an nhân dân) do Nguyễn Thị Phương Hoa và Lê Huỳnh Tấn Duy đồng chủ biên đã phân tích chính sách tư pháp đối với người chưa thành niên từ nhiều góc độ, bao gồm cả chương trình tư pháp phục hồi và các nguyên tắc trong quá trình tố tụng đối với người dưới 18 tuổi. - Cuốn chuyên khảo “Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam đối với người dưới 18 tuổi trên cơ sở khung pháp lý của Liên Hợp Quốc” (năm 2018, NXB Đại học Quốc gia TP. HCM) của Lê Huỳnh Tấn Duy tập trung so sánh pháp luật Việt Nam với các tiêu chuẩn quốc tế, đồng thời đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện quy định pháp luật đối với người bị buộc tội dưới 18 tuổi - Các luận án khác như của Lê Minh Thắng (Bảo đảm quyền của người chưa thành niên trong tố tụng hình sự ở Việt Nam; năm 2012 tại Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh ); Trần Hưng Bình (Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự ở Việt Nam; năm 2013 tại Học viện khoa học xã hội), Nguyễn Hữu Thế Trạch (Quyền bào chữa của bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong tố tụng hình sự ở Việt Nam năm 2014 ) tại Trường đại học luật Thành phố Hồ Chí Minh, và Hoàng Minh Đức 8 (Chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam hiện nay năm 2016 tại Học viện khoa học xã hội) đều tiếp cận quyền bào chữa của người chưa thành niên từ nhiều khía cạnh khác nhau, bao gồm cả bào chữa bắt buộc, chính sách hình sự, và quyền lợi hợp pháp của nhóm đối tượng này. Tuy nhiên, các nghiên cứu này thường tập trung vào nhóm đối tượng người chưa thành niên mà chưa mở rộng phân tích sang các đối tượng khác hoặc chi tiết hóa về bào chữa bắt buộc trong toàn bộ hệ thống tố tụng hình sự. Những nội dung này sẽ là nguồn tham khảo quý giá cho các tác giả tiếp tục nghiên cứu, bổ sung và phát triển nhằm làm sáng tỏ hơn nữa về quyền bào chữa và hiệu quả thực thi trong thực tiễn pháp luật Việt Nam. 1.1.1.2. Nhóm đề tài nghiên cứu liên quan đến người bào chữa trong TTHS - Tác giả Phan Trung Hoài với luận án“ Cơ sở lý luận của việc hoàn thiện pháp luật về luật sư ở Việt Nam hiện nay” tại Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh năm 2003; Tác giả đã làm sáng tỏ cơ sở lý luận về quyền và nghĩa vụ của luật sư ở Việt Nam. Tuy nhiên luận án này chỉ xoay quanh những quy định về luật sư mà chưa làm sáng tỏ những lý luận về người bào chữa, người bào chữa chỉ định. Những nội dung của luận án này sẽ được tác giả kế thừa, học hỏi và phát triển bổ sung thêm khi thực hiện luận án của mình. - Luận án tiến sĩ "Thực hiện pháp luật về trợ giúp pháp lý trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam" của Nguyễn Huỳnh Huyện (2012) tại Học viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh đã tập trung phân tích những lý luận cơ bản liên quan đến công tác trợ giúp pháp lý ở Việt Nam. Tuy nhiên, luận án chủ yếu xoay quanh các quy định pháp luật về trợ giúp pháp lý và nhóm đối tượng thụ hưởng theo luật định, chưa làm sáng tỏ các vấn đề lý luận về người bào chữa chỉ định. Những nội dung từ luận án này sẽ được tác giả kế thừa, bổ sung và phát triển trong các nghiên cứu của mình. - Luận án tiến sĩ "Hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự" của Ngô Thị Ngọc Vân (2016), Trường Đại học Luật Hà Nội, 9 đã định nghĩa hoạt động bào chữa là tập hợp các công việc và thao tác của luật sư nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị buộc tội. Nghiên cứu này nêu bật vai trò quan trọng của luật sư trong xét xử sơ thẩm nhưng cũng chỉ ra nhiều hạn chế trong thực tiễn. - Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường (2013) tại Trường Đại học Luật Hà Nội của Phan Thị Thanh Mai đã làm rõ khái niệm, ý nghĩa và điều kiện cần thiết cho chức năng bào chữa của luật sư, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động bào chữa. - Sách "Thể chế về luật sư và hành nghề luật sư trong nhà nước pháp quyền" (Nguyễn Văn Tuân, NXB Tư pháp năm 2021) hệ thống hóa khái niệm và đặc điểm về luật sư trong bối cảnh xây dựng nhà nước pháp quyền, phân tích thực trạng pháp luật và đề xuất các giải pháp hoàn thiện liên quan đến hành nghề luật sư. - Giáo trình "Kỹ năng của luật sư khi tham gia giải quyết các vụ án hình sự" (Ngô Thị Ngọc Vân và Lê Thị Thúy Nga, 2020) trình bày chi tiết các kỹ năng quan trọng mà luật sư cần trong quá trình tham gia tố tụng hình sự, từ giao tiếp, nghiên cứu hồ sơ đến tranh tụng tại tòa án. - Cuốn sách "Bình luận khoa học Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015" (Nguyễn Ngọc Anh và Phan Trung Hoài đồng chủ biên, NXB chính trị quốc gia sự thật, năm 2018) tập trung phân tích các quy định mới liên quan đến quyền và nghĩa vụ của người bào chữa, nhấn mạnh vai trò tranh tụng trong tố tụng hình sự. - Bài viết “Thực trạng khó khăn, vướng mắc của luật sư khi tham gia bào chữa trong vụ án hình sự từ khi Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 có hiệu lực pháp luật” năm 2021 của Lê Lan Chi trong kỷ yếu hội thảo Kiến nghị hoàn thiện chính sách, pháp luật từ thực tiễn tranh tụng hình sự của luật sư sau khi Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 có hiệu lực pháp luật chỉ ra những khó khăn và vướng mắc mà luật sư gặp phải khi thực hiện quyền bào chữa theo Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, đồng thời đưa ra các giải pháp khắc phục. 10 - Đề tài cấp Nhà nước “Những vấn đề lý luận và thực tiễn của việc đổi mới thủ tục tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” của Trần Văn Độ và Đỗ Văn Đương (2013) phân tích toàn diện lý luận và thực tiễn về đổi mới thủ tục tố tụng hình sự nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, nhấn mạnh chức năng và nhiệm vụ của các bên trong tố tụng hình sự. - Ngoài ra, các công trình khác như giáo trình, sách tham khảo và các bài báo khoa học như: “Kỹ năng hành nghề luật sư - Kỹ năng tranh tụng” do TS. Phan Hữu Thư chủ biên, Nhà xuất bản Công an Nhân dân, Hà Nội, 2012; “Địa vị pháp lý và mối quan hệ của người bào chữa với bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự”- TS. Nguyễn Văn Tuân, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 5 (134)/2003; “Nguyên tắc suy đoán vô tội” của TS. Nguyễn Thái Phúc, tạp chí Nhà nước và Pháp luật số tháng 11(223)/2006; “Hoàn thiện cơ chế bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự Việt Nam thông qua nguyên tắc suy đoán vô tội” của PGS.TS. Phạm Văn Tỉnh, 2011; “Nguyên tắc khi xét xử, thẩm phán và hội thẩm độc lập và chỉ tuân theo pháp luật. Lý luận và thực tiễn” của TS. Nguyễn Quang Hiền, tạp chí TAND tháng 10/2012; “Giáo trình Luật hình sự Việt Nam”, của Lê Văn Cảm, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2001; “Giáo trình Luật Tố tụng hình sự Việt Nam”, của Hoàng Thị Minh Sơn, NXB Công an nhân dân, Hà Nội; “Bình luận các vướng mắc trong lĩnh vực hình sự và tố tụng hình sự” của Phạm Minh Tuyên, NXB Thanh niên, Hà Nội, năm 2021 đã góp phần làm sáng tỏ lý luận về quyền và nghĩa vụ của người bào chữa. Dù vậy, các nghiên cứu này phần lớn tập trung vào quyền bào chữa nói chung mà chưa đi sâu vào bào chữa bắt buộc. Hiện nay với sự phát triển không ngừng của xã hội, dần tiến tới những bước văn minh của nhân loại, đòi hỏi về việc mở rộng quyền bào chữa, đảm bảo quyền bào chữa của con người trong TTHS ngày càng cấp bách, các quy định của pháp luật hình sự cần được hoàn thiện hơn, các tác giả đã đưa ra được những luận giải về trách nhiệm của các chủ thể tiến hành tố tụng, các giải pháp khắc phục hiệu quả, đảm bảo quyền của người bào chữa. Tuy nhiên các công trình này mới chỉ đưa ra được thực trạng và 11 luận giải về quyền bào chữa và người bào chữa nói chung mà chưa đi sâu, chi tiết hẳn về bào chữa bắt buộc, những nội dung trong các công trình này sẽ được tác giả kế thừa, học hỏi rất nhiều và sẽ phát triển bổ sung thêm khi thực hiện luận án của mình. 1.1.1.3. Nhóm công trình nghiên cứu dưới góc độ so sánh giữa Việt Nam với các nước trên thế giới về các chuẩn mực pháp lý quốc tế về quyền bào chữa - Tác giả Lương Thị Mỹ Quỳnh với luận án “Bảo đảm quyền có người bào chữa của người bị buộc tội - So sánh giữa luật tố tụng hình sự Việt Nam, Đức và Mỹ ” Trong nghiên cứu này Tác giả đã so sánh rất chi tiết, mạch lạc những quy định về quyền bào chữa ở Việt Nam với những quy định về quyền bào chữa trong hệ thống pháp luật của các quốc gia phát triển trên thế giới như Mỹ và Đức. Tuy nhiên tác giả mới chỉ đề cập đến quyền của người bị buộc tội mà không có so sánh chuyên sâu về chế định bào chữa bắt buộc giữa Việt Nam với các quốc gia khác. Những nội dung của luận án này sẽ được tác giả kế thừa, học hỏi và phát triển bổ sung thêm khi thực hiện luận án của mình. - Cuốn sách chuyên khảo "Tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên" do NXB Công an nhân dân phát hành tại Hà Nội vào năm 2022 có sự đóng góp của Đinh Văn Đoàn và Hà Ngọc Quỳnh Anh với bài viết "Nguyên tắc bảo đảm giải quyết nhanh chóng, kịp thời các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam - Tiếp cận từ một số chuẩn mực quốc tế." Bài viết đã làm rõ các chuẩn mực quốc tế được quy định trong Công ước Quốc tế về Quyền trẻ em, Bình luận chung số 24 của Ủy ban Quyền trẻ em thuộc Liên Hợp Quốc, Quy tắc Bắc Kinh 1985 về tư pháp với người vị thành niên, cũng như Hướng dẫn về tư pháp liên quan đến trẻ em là nạn nhân hoặc nhân chứng của tội phạm từ Hội đồng Kinh tế và Xã hội Liên Hợp Quốc. Nhóm tác giả cũng đã phân tích các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam liên quan đến nguyên tắc đảm bảo giải quyết nhanh chóng, kịp thời các vụ án có người dưới 18 tuổi tham gia, đồng thời chỉ ra những hạn chế trong quy định pháp luật hiện hành cũng 12 như các khó khăn trong thực tiễn áp dụng. Từ đó, các tác giả đưa ra những khuyến nghị nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, góp phần nâng cao hiệu quả trong việc thực hiện nguyên tắc này. - “Report on the right to counsel in criminal law and practice in Việt Nam” (Báo cáo quyền bào chữa trong pháp luật hình sự và thực tiễn tại Việt Nam) do nhóm nghiên cứu Nguyễn Hưng Quang và cộng sự thực hiện và hoàn thành năm 2012; “Khảo sát Luật sư chỉ định theo pháp luật tố tụng hình sự và thực tiễn tại Việt Nam” do Văn phòng luật sư Nguyễn Hưng Quang và Cộng sự thực hiện năm 2012; “Báo cáo tham khảo pháp luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới (Pháp, Đức, Anh, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Nga, Trung Quốc)” do Viện kiểm sát nhân dân tối cao thực hiện năm 2015; “Những điểm mới về chế định bào chữa trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015” của tác giả Phan Trung Hoài, Nhà xuất bản chính trị quốc gia năm 2016; Trong các công trình, bài viết nhóm này cho thấy các tác giả đã nghiên cứu các văn bản pháp lý quan trọng của quốc tế và khu vực về chỉ định người bào chữa kết hợp nghiên cứu một số vụ án điển hình mà Hội đồng Nhân quyền quốc tế, Tòa án nhân quyền Châu Âu đánh giá vi phạm quyền bào chữa, nghiên cứu so sánh về áp dụng pháp luật đảm bảo quyền bào chữa tại một số quốc gia gồm: Pháp, Đức, Anh, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Nga, Trung Quốc. Trên cơ sở nghiên cứu pháp luật về quyền bào chữa trong tố tụng hình sự và thực tiễn thực hiện quyền bào chữa tại mỗi quốc gia và đã rút ra kết luận về tình hình thực hiện quyền bào chữa của từng mô hình tố tụng. Đây là những ưu điểm mà tác giả sẽ kế thừa, học hỏi khi nghiên cứu luận án của mình. 1.1.2. Tinh hình nghiên cứu ở nước ngoài Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, việc nghiên cứu và tiếp thu kinh nghiệm từ các quốc gia khác là một yêu cầu tất yếu và khách quan. Mỗi quốc gia đều có lịch sử hình thành và phát triển hệ thống lý luận pháp lý riêng biệt, được định hình bởi các yếu tố như kinh tế, văn hóa, chính trị, xã hội và đặc điểm pháp luật đặc thù. Do đó, việc nghiên cứu tổng quan các công trình học thuật từ nước ngoài không 13 chỉ giúp mở rộng góc nhìn, đưa ra các quan điểm đa chiều mà còn tạo cơ hội so sánh, đối chiếu với hệ thống lý luận pháp lý của Việt Nam. Từ đó, người nghiên cứu có thể đúc kết được những kinh nghiệm và bài học quý giá trong việc xây dựng, nghiên cứu, cũng như thực thi pháp luật. Các công trình nghiên cứu quốc tế, bao gồm giáo trình, sách chuyên khảo, bài báo khoa học và các đề tài nghiên cứu liên quan, được phân loại thành các nhóm chủ đề cụ thể như sau: 1.1.2.1. Nhóm đề tài nghiên cứu về luật pháp quốc tế đảm bảo quyền con người, quyền bào chữa Các công trình nghiên cứu quốc tế đã tập trung làm rõ các tiêu chuẩn pháp lý toàn cầu về quyền con người, đặc biệt trong lĩnh vực bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự. Chẳng hạn, GS. Amartya Sen trong bài viết "Dân chủ như một giá trị toàn cầu" đã phân tích vai trò của dân chủ trong việc bảo vệ quyền con người. Các tài liệu như "Rights of the People: Individual Freedom and Bill of Rights" của Melvin Urofski hay "Understanding Human Rights" do TS. Wolfgang Benedel chủ biên (NXB Tư pháp; 2008) cũng cung cấp cái nhìn sâu sắc về quyền tự do và nhân quyền. Trong đó, quyền bào chữa được công nhận là yếu tố cốt lõi để đảm bảo xét xử công bằng theo các văn bản như UDHR, ICCPR, ECHR, Công ước Châu Mỹ về nhân quyền 1969, hay Tuyên ngôn Dakar (2000). TS. Christoph Safferling, với nghiên cứu "Towards an International Criminal Procedure" (Hướng tới một thủ tục tố tụng hình sự quốc tế); (2013), đã so sánh các hệ thống tố tụng hình sự tại Anh - Mỹ và châu Âu lục địa, đồng thời phân tích Quy chế Rome như một nỗ lực hài hòa giữa các hệ thống pháp luật này. UNICEF, qua cuốn "Justice for Children: Detention as a Last Resort" (Công lý cho trẻ em: Giam giữ là giải pháp cuối cùng) đã khảo sát hệ thống tư pháp trẻ em tại một số quốc gia châu Á - Thái Bình Dương, đưa ra kết luận rằng việc giam giữ trẻ chỉ nên là giải pháp cuối cùng nhằm giải quyết gốc rễ của hành vi phạm tội. 14 Các tài liệu như "Juvenile Justice: A Guide to Theory, Policy, and Practice" (Tư pháp vị thành niên: Hướng dẫn về lý thuyết, chính sách và thực hành) của Steven M. Cox và đồng sự (2013) giúp hệ thống hóa các chính sách và lý thuyết tư pháp vị thành niên, trong khi các bài viết phân tích pháp lý của Liên Hợp Quốc, như "Basic Principles on the Role of Lawyers" (Những nguyên tắc cơ bản về vai trò của luật sư) (2019), đã nhấn mạnh nguyên tắc độc lập của tòa án trong việc đảm bảo quyền bào chữa. 1.1.2.2. Nhóm công trình nghiên cứu về hệ thống pháp luật của các quốc gia trên thế giới gắn liền với mô hình tố tụng đặc trưng, vai trò của luật sư và hoạt động bào chữa trong tố tụng hình sự Ngoài ra, các nghiên cứu so sánh hệ thống pháp luật của các quốc gia, như "Major Legal Systems in the World Today" (Các hệ thống pháp luật chính trên thế giới ngày nay) của Rene David và John E.C. Brierly (2017) hay "Comparative Law" (Luật so sánh) của Michal Bogdan (2014), cũng làm rõ các đặc điểm của từng mô hình tố tụng, từ tranh tụng đến thẩm vấn. Tác phẩm "Tư pháp hình sự so sánh" của Philip L. Reichel (2019) đã chỉ ra sự khác biệt về cách tiếp cận tố tụng giữa các hệ thống pháp luật trên thế giới, từ đó rút ra bài học áp dụng cho Việt Nam trong việc xây dựng hệ thống pháp luật hiệu quả hơn. Các nghiên cứu thực tiễn khác, như luận án của Benjamin Schwall “A Study of How Different Incentive Systems Can Impact Criminal Defense - Một nghiên cứu về cách các hệ thống khuyến khích khác nhau có thể tác động đến việc bào chữa tội phạm” Đại học Clemson, Hoa Kỳ (2017) về ảnh hưởng của thù lao luật sư bào chữa, hay của Stephanie Aurora Cardenas “The Influence of Prosecutorial Overcharging on Defendant and Defense Attorney Plea Decision Making: Documenting and Debiasing the Anchoring Effect - Ảnh hưởng của việc buộc tội quá cao đối với việc ra quyết định của bị cáo và luật sư bào chữa: Ghi chép và làm rõ tác động” Đại học New York, Hoa Kỳ (2021) về tác động của truy tố quá mức, đã cung cấp góc nhìn mới về những thách thức trong bảo vệ quyền lợi bị 15 cáo. Từ các bài viết chuyên sâu đến các công trình nghiên cứu hệ thống pháp luật Mỹ, Pháp, Đức, Nhật, bài học rút ra là việc đảm bảo quyền bào chữa và xét xử công bằng cần được thực hiện ngay từ những giai đoạn đầu tiên của tố tụng. 1.2. Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu 1.2.1. Về lý luận * Những kết quả đạt được: - Trên cơ sở tổng quan tình hình nghiên cứu có thể thấy các đề tài tập trung nghiên cứu và chủ yếu nghiên cứu về quyền bào chữa, chức năng bào chữa, chính sách pháp luật TTHS cho trẻ vị thành niên trong các giai đoạn tố tụng. Các nghiên cứu đã làm rõ và sâu sắc về khái niệm, vai trò, ý nghĩa, đặc điểm, nội dung, của quyền bào chữa. Với các công trình đã công bố tác giả có thể tiếp thu, kế thừa. Trên cơ sở đó, tác giả sẽ vận dụng vào việc nghiên cứu toàn diện về bào chữa bắt buộc trong TTHS Việt Nam. - Các công trình nghiên cứu về hoạt động của người bào chữa đã trang bị những kiến thức cơ bản cho việc nghiên cứu sự cần thiết, tầm quan trọng, vai trò, ý nghĩa của người bào chữa trong bào chữa bắt buộc ở Việt Nam. - Bên cạnh đó, những công trình nghiên cứu ở nước ngoài, các nghiên cứu so sánh giữa quyền bào chữa, hoạt động bào chữa của luật sư ở Việt Nam và một số quốc gia trên thế giới là vô cùng bổ ích đã gợi mở cho tác giả nhiều ý tưởng mới mẻ để tác giả có thể kế thừa trong việc thực hiện những nhiệm vụ nghiên cứu của luận án. * Những vấn đề còn chưa thống nhất: - Việc các tác giả nghiên cứu lý thuyết về quyền bào chữa và người bào chữa vẫn còn những quan điểm chưa thống nhất, khiến cho việc xây dựng những khái niệm mang tính công cụ để nghiên cứu gặp khó khăn. Bên cạnh đó vẫn chưa có những kết quả nghiên cứu về bào chữa bắt buộc trong TTHS mang tính liên ngành, đa ngành để tác giả có thể học hỏi, tiếp cận để triển khai đề tài nghiên cứu của mình - Nhiều đề tài mới chỉ nghiên cứu về quyền bào chữa, người bào chữa trong Tố tụng hình sự nói chung thấy chưa có đề tài cấp luận án nào nghiên cứu về 16