Luận án Bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH HIỀN BẢO ĐẢM PHÁP LÝ VỀ QUYỀN BÌNH ĐẲNG GIỚI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH HIỀN BẢO ĐẢM PHÁP LÝ VỀ QUYỀN BÌNH ĐẲNG GIỚI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 938.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Trần Ngọc Đường HÀ NỘI – 2023 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................5 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ......................................................6 5. Những đóng góp mới về khoa học của Luận án .....................................................7 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án .................................................................8 7. Kết cấu của luận án .................................................................................................9 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .........................................................................................................10 1.1. Những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án .......................... 10 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về lý luận có liên quan đến bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới .................................................................................................10 1.1.2. Những công trình nghiên cứu có liên quan đến thực trạng bảo đảm pháp lý quyền bình đẳng giới .................................................................................................18 1.1.3. Những công trình nghiên cứu về giải pháp có liên quan đến bảo đảm pháp lý quyền bình đẳng giới .................................................................................................26 1.2. Đánh giá tình hình nghiên cứu ...........................................................................27 1.2.1. Những kết quả nghiên cứu được kế thừa trong luận án..................................27 1.2.2. Những vấn đề còn chưa được giải quyết thấu đáo cần phải tiếp tục nghiên cứu ..28 1.3. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ....................................................29 1.3.1. Giả thuyết nghiên cứu .....................................................................................29 1.3.2. Câu hỏi nghiên cứu .........................................................................................30 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .........................................................................................31 Chương 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN BẢO ĐẢM PHÁP LÝ VỀ QUYỀN BÌNH ĐẲNG GIỚI..........................................................................................................................32 2.1. Quyền bình đẳng giới và bảo đảm quyền bình đẳng giới ..................................32 2.1.1. Quyền bình đẳng giới ......................................................................................32 2.1.2. Bảo đảm quyền bình đẳng giới ........................................................................39 2.2. Bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới .........................................................46 2.2.1. Khái niệm bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới .....................................46 2.2.3. Vai trò của bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới .........................................55 2.3.1. Các nguyên tắc bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ............................58 2.3.2. Quy định của pháp luật về bảo đảm pháp lý quyền bình đẳng giới ...............62 2.3.3. Thiết chế thực hiện quyền bình đẳng giới .......................................................64 2.3.4. Ý thức pháp luật về bảo đảm quyền bình đẳng giới ........................................66 2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ..............68 2.4.1. Yếu tố pháp luật ...............................................................................................68 2.4.2. Yếu tố áp dụng pháp luật .................................................................................69 2.4.3. Yếu tố kinh tế ...................................................................................................70 2.4.4. Yếu tố chính trị ................................................................................................71 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .........................................................................................73 Chương 3 THỰC TRẠNG BẢO ĐẢM PHÁP LÝ VỀ QUYỀN BÌNH ĐẲNG GIỚI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ...........................................................................74 3.1. Quá trình hình thành và phát triển bảo đảm pháp lý quyền bình đẳng giới ở Việt Nam ...........................................................................................................................74 3.2. Thực trạng các quy định pháp luật về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam .........76 3.2.1. Các quy định của pháp luật quốc tế về quyền bình đẳng giới mà Việt Nam đã tham gia .....................................................................................................................76 3.2.2. Pháp luật Việt Nam về quyền bình đẳng giới .................................................80 3.3. Thực trạng thực hiện pháp luật bình đẳng giới ở Việt Nam ..............................89 3.3.1. Kết quả thực hiện pháp luật về bình đẳng giới ở Việt Nam và nguyên nhân .89 3.3.2. Hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế .............................................. 100 3.4. Thực trạng ý thức pháp luật về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam ................. 111 3.4.1. Thực trạng nhận thức, ý thức của các cấp ủy Đảng, Nhà nước và cộng đồng xã hội về quyền bình đẳng giới .............................................................................. 111 3.4.2. Thực trạng nhận thức, ý thức của cá nhân trong việc thực hiện quyền bình đẳng giới ................................................................................................................ 114 3.5. Đánh giá chung về thực trạng bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay ......................................................................................................... 115 3.5.1. Những thành tựu đã đạt được trong thực hiện bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ................................................................................................................ 115 3.5.2. Một số hạn chế và nguyên nhân của hạn chế .............................................. 116 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ...................................................................................... 122 Chương 4 QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG BẢO ĐẢM PHÁP LÝ VỀ QUYỀN BÌNH ĐẲNG GIỚI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY .................... 123 4.1. Quan điểm tăng cường bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay .................................................................................................................. 123 4.1.1. Tăng cường pháp luật bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới nhằm hướng tới bình đẳng giới thực sự ...................................................................................... 123 4.1.2. Tăng cường bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới phải trở thành một nội dung quan trọng trong việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân .............. 125 4.1.3. Tăng cường bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay phải được thực hiện đồng bộ cùng các quyền khác của công dân ........................ 128 4.2. Những giải pháp tăng cường bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay ......................................................................................................... 129 4.2.1. Nâng cao nhận thức của các chủ thể về bảo đảm quyền bình đẳng giới..... 129 4.2.2. Tăng cường các quy định của pháp luật về quyền bình đẳng giới .............. 138 4.2.3. Tổ chức tốt hơn việc thi hành pháp luật về bảo đảm quyền bình đẳng giới ............ 142 4.2.4. Xây dựng và phát huy đồng bộ các bảo đảm quyền bình đẳng giới và các quyền khác .............................................................................................................. 146 4.2.5. Tăng cường hợp tác với các tổ chức quốc tế và các quốc gia khác trong bảo đảm quyền bình đẳng giới ...................................................................................... 153 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ..................................................................................... 157 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 160 DANH SÁCH CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ............................................ 163 ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................. 163 ANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 164 BẢNG VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BĐG Bình đẳng giới QBĐG Quyền bình đẳng giới UBVSTBCPN Ủy ban vì sự tiến bộ của phụ nữ ECOSOC XHCN Hội đồng Kinh tế -Xã hội Xã hội chủ nghĩa NCKH LĐTB&XH LHPN Nghiên cứu khoa học Lao động, thương binh và xã hội Hội Liên hiệp phụ nữ 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bình đẳng giới là một vấn đề toàn cầu đang nhận được sự quan tâm rất lớn. Nó không chỉ liên quan đến việc đảm bảo các quyền lợi, cơ hội và đối xử công bằng cho nam giới và nữ giới, mà còn đề cập đến việc thay đổi các quan điểm xã hội về vai trò và giá trị của mỗi giới tính trong xã hội. Ở nhiều quốc gia, nỗ lực để thúc đẩy Bình đẳng giới bao gồm việc thực hiện các chính sách pháp luật bảo vệ quyền của phụ nữ, giảm bớt sự phân biệt đối xử trong lĩnh vực lao động, giáo dục và tham gia chính trị. Việc thay đổi nhận thức và ý thức của cộng đồng cũng rất quan trọng, bởi vì đôi khi những định kiến xã hội về vai trò của nam và nữ có thể tạo ra sự chênh lệch và phân biệt đối xử không công bằng. Bình đẳng giới cũng là một trong những mục tiêu quan trọng của nhiều chính sách và chương trình phát triển xã hội tại Việt Nam. Các hoạt động như tăng cường giáo dục về Bình đẳng giới, nâng cao tầm nhìn và ý thức cộng đồng, cùng với việc thúc đẩy sự tham gia của phụ nữ trong các lĩnh vực quyết định đã và đang được thực hiện. Tuy nhiên, vấn đề vẫn còn nhiều thách thức, và việc thay đổi niềm tin, quan điểm xã hội không phải lúc nào cũng dễ dàng. Sự nhất quán trong việc thực hiện chính sách và quyết định cũng là một điểm quan trọng trong việc xây dựng một xã hội Bình đẳng giới. Việc thực hiện các chính sách và quy định pháp luật liên quan đến Bình đẳng giới không chỉ đòi hỏi sự có mặt của các văn bản pháp lý mà còn cần sự tham gia chủ động của các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội và cả cộng đồng để thực hiện chúng trong thực tế cuộc sống. Việc có các nghiên cứu cụ thể về bảo đảm pháp lý về quyền Bình đẳng giới ở Việt Nam là rất cần thiết để định hình và cải thiện các chính sách hiện có. Những nghiên cứu này có thể phản ánh tình hình thực tế về thực hiện chính sách, những thách thức, khó khăn gặp phải và đề xuất các giải pháp cụ thể để cải thiện tình hình. 2 Việc tập trung vào các nghiên cứu cụ thể này không chỉ giúp cho việc xây dựng và điều chỉnh chính sách trở nên hiệu quả hơn mà còn giúp tăng cường nhận thức và hiểu biết của cộng đồng về quyền Bình đẳng giới. Điều này có thể thúc đẩy sự tham gia và hỗ trợ từ cộng đồng trong việc thực hiện các chính sách này. Việc có nhiều hơn các nghiên cứu cụ thể về Bình đẳng giới trong lĩnh vực pháp luật không chỉ hỗ trợ quyết định chính sách mà còn góp phần quan trọng vào việc xây dựng một xã hội công bằng và Bình đẳng. Vì vậy, phần bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới vẫn còn một khoảng trống không nhỏ. Hiến pháp năm 1946 của Việt Nam đã lập nền tảng cho nguyên tắc bình đẳng giới và bình đẳng trước pháp luật. Những điều khoản quan trọng này đã rõ ràng khẳng định quyền lợi và trách nhiệm của mọi công dân, không phân biệt giới tính, trong mọi lĩnh vực cuộc sống: “Đàn bà ngang quyền với đàn ông về mọi phương diện” (Điều 9); “Mọi công dân đều bình đẳng về quyền trên mọi phương diện chính trị, kinh tế, văn hóa” (Điều 6); và “Mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật” (Điều 7).... các Hiến pháp tiếp theo của Việt Nam tiếp tục củng cố và phát triển các nguyên tắc bình đẳng giới tính đã được thể hiện từ Hiến pháp năm 1946. Những sửa đổi và bổ sung này có thể bao gồm việc mở rộng các quyền lợi của phụ nữ trong lĩnh vực giáo dục, lao động, tham gia chính trị và quyết định, cũng như việc đảm bảo truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với việc vi phạm quyền của phụ nữ. Qua việc liên tục cập nhật và điều chỉnh Hiến pháp, Việt Nam đã thể hiện cam kết vững chắc của mình trong việc tạo điều kiện bình đẳng cho cả nam và nữ, cùng với việc thúc đẩy tiến bộ xã hội và sự công bằng. Điều này là một bước tiến quan trọng và thể hiện sự nhận thức cao về vai trò và đóng góp của phụ nữ trong mọi lĩnh vực của xã hội và kinh tế. Hiến pháp năm 2013 của Việt Nam tiếp tục phát triển từ các nguyên tắc đã được lấy từ các Hiến pháp trước đó, nhất là Hiến pháp năm 1992. Tuy nhiên, Hiến pháp này đi sâu và rõ ràng hơn vào các vấn đề liên quan đến gia đình, mang tính chất nguyên tắc và mở rộng nội dung bao hàm so với Hiến pháp năm 1992. Sự thay đổi từ "mọi công dân" sang "mọi người" có thể nhấn mạnh tính bao hàm, không chỉ giới hạn trong phạm vi công dân mà mở rộng ra tất cả mọi người, không phân biệt quốc tịch hay địa 3 vị. So với Hiến pháp năm 1992 chỉ quy định “Mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật” và quy định cụ thể một số chính sách về vấn đề bình đẳng giới tại Điều 63, Hiến pháp 2013 đã bổ sung và mở rộng nội dung của nhà nước có chính sách bảo đảm quyền và cơ hội bình đẳng giới, đặt ra tiêu chuẩn cao hơn cho việc thúc đẩy bình đẳng giới và đảm bảo quyền lợi cho tất cả mọi người. Việt Nam đã thực hiện nhiều bước đột phá quan trọng để thúc đẩy bình đẳng giới trong thời gian gần đây. Đảng và Nhà nước với những hành động của mình đã mang lại những thành tựu đáng kể trong việc giảm thiểu khoảng cách giới, được đánh giá là nhanh chóng nhất trong 20 năm gần đây. Một trong những điểm đáng chú ý là việc hoàn thiện hệ thống luật pháp và chính sách về bình đẳng giới.Việt Nam đã thực hiện nhiều biện pháp pháp lý, cụ thể hóa quyền lợi và trách nhiệm của nam và nữ trong lĩnh vực giáo dục, lao động, gia đình, và các lĩnh vực khác. Công tác này không chỉ tạo điều kiện bình đẳng hơn cho phụ nữ trong công việc và xã hội mà còn khuyến khích sự tham gia của họ vào quyết định chính trị và kinh tế. Việc thúc đẩy bình đẳng giới không chỉ dừng lại ở mức pháp lý mà còn được thực hiện thông qua các chính sách hỗ trợ, chương trình giáo dục và những hoạt động thực tiễn hỗ trợ việc xóa bỏ những rào cản đối với sự phát triển bình đẳng của nam và nữ. Việc này không chỉ làm tăng cường quyền lợi và vị thế của phụ nữ mà còn góp phần vào sự phát triển bền vững và công bằng của xã hội, đồng thời thể hiện cam kết mạnh mẽ của Việt Nam trong việc xây dựng một cộng đồng bình đẳng và phát triển. Mặc dù Việt Nam đã đạt được những tiến bộ đáng kể, bất bình đẳng giới vẫn tiếp tục là một thách thức lớn. Khoảng cách giới vẫn tồn tại trong nhiều lĩnh vực quan trọng như chính trị, giáo dục, lao động, kinh tế và các khía cạnh của đời sống xã hội. Để vượt qua những thách thức này, việc thay đổi tư duy và nhận thức của cả xã hội là cần thiết. Điều này có thể đạt được thông qua việc tăng cường giáo dục, tạo ra các chính sách hỗ trợ và thúc đẩy sự chân thành và bình đẳng giới. Việc thúc đẩy sự nhận thức và sự thay đổi về tư duy không chỉ cần phải đến từ chính sách mà còn từ mọi tầng lớp xã hội, từ gia đình, giáo dục và cả thông qua các phương tiện truyền thông. Việc xóa bỏ những định kiến cũng sẽ mở ra cơ hội rộng lớn hơn cho 4 phụ nữ thể hiện năng lực, đóng góp và tham gia vào các lĩnh vực quan trọng, góp phần vào sự phát triển toàn diện và bền vững của đất nước.. o đó, nghiên cứu và đề xuất các giải pháp về bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay là yêu cầu khách quan và đòi hỏi cấp thiết để đạt được mục tiêu bình đẳng giới thực chất nên tôi chọn đề tài nghiên cứu này. Vấn đề nghiên cứu các hình thức bảo đảm quyền bình đẳng giới, nhất là bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới nhằm đi sâu vào phân tích hệ thống các quy định của pháp luật về quyền bình đẳng giới cũng như thực tiễn bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng trên thực tế là rất cần thiết. Trên cơ sở đó, đánh giá thực trạng bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay, đồng thời đề xuất một số định hướng, giải pháp hữu hiệu góp phần nâng cao hiệu quả việc thực hiện quyền bình đẳng giới, qua đó thúc đẩy sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước bảo đảm bình đẳng giới là việc làm cần thiết phù hợp với xu thế hội nhập sâu rộng của Việt Nam trong thời kỳ mới. Nghiên cứu đề tài “Bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay " thuộc chương trình đào tạo tiến sĩ Luật học sẽ đem tới nhiều ý nghĩa to lớn về mặt lý thuyết và thực hành tại Việt Nam hiện nay. Việc này không chỉ đáp ứng kịp thời yêu cầu tăng cường bình đẳng giới mà còn hỗ trợ trong việc phát triển dân chủ trong mọi lĩnh vực của đất nước. Với sự phát triển nhanh chóng và sự thay đổi trong xã hội, việc nghiên cứu sâu hơn về bình đẳng giới trong ngữ cảnh pháp luật sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tiến bộ và bảo đảm quyền lợi của mọi thành viên trong xã hội, đặc biệt là việc đảm bảo quyền bình đẳng giới. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục tiêu cuối cùng của luận án là đề xuất những giải pháp không chỉ có tầm ảnh hưởng lớn đối với cải thiện hệ thống pháp luật mà còn có khả năng thực thi và ứng dụng thực tế cao, góp phần vào việc nâng cao bình đẳng giới trong đời sống xã hội và phát triển bền vững của Việt Nam.Việc nghiên cứu và đề xuất những giải 5 pháp mang tính cụ thể và ứng dụng là cực kỳ quan trọng để thúc đẩy tiến bộ xã hội, đảm bảo quyền lợi và bình đẳng giới cho tất cả mọi người ở Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ đầu tiên của luận án tập trung vào việc xây dựng cơ sở lý luận về quyền bình đẳng giới và bảo đảm pháp lý về quyền này. Thứ nhất, nghiên cứu nhằm bổ sung kiến thức và giải thích rõ hơn về mặt lý thuyết của quyền bình đẳng giới, cũng như áp dụng nó vào các vấn đề thực tế. Việc đánh giá tổng thể các nghiên cứu liên quan sẽ được thực hiện để xác định rõ những vấn đề chưa được giải quyết. Sự tập trung vào việc giải quyết những vấn đề này và việc đưa ra các giải pháp cụ thể sẽ là trọng tâm của luận án. Thứ hai, làm rõ khái niệm, đặc điểm, vai trò của bảo đảm pháp lý về quyền bình đẳng giới. Đồng thời phân tích nội dung và các điều kiện bảo đảm quyền bình đẳng giới ở Việt Nam hiện nay. Thứ ba, nghiên cứu, phân tích và đánh giá tình hình bảo đảm pháp lý đối với quyền bình đẳng giới tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay và thực trạng thi hành bảo đảm pháp lý đối với quyền bình đẳng giới hiện nay ở nước ta. Thứ tư, nghiên cứu và đề xuất các quan điểm, kiến nghị, biện pháp cải thiện và tăng cường bảo đảm pháp luật về thực hiện quyền bình đẳng giới tại Việt Nam hiện hành. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án