Luận án Bảo tồn cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong nội đô lịch sử Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI LÊ DUY THANH BẢO TỒN CẤU TRÚC KIẾN TẠO CỦA CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC THUỘC ĐỊA PHÁP TRONG NỘI ĐÔ LỊCH SỬ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ KIẾN TRÚC HÀ NỘI, NĂM 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI LÊ DUY THANH BẢO TỒN CẤU TRÚC KIẾN TẠO CỦA CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC THUỘC ĐỊA PHÁP TRONG NỘI ĐÔ LỊCH SỬ HÀ NỘI CHUYÊN NGÀNH: KIẾN TRÚC MÃ SỐ: 9580101 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS.KTS. NGUYỄN VŨ PHƯƠNG HÀ NỘI, NĂM 2023 i LỜI CẢM ƠN Luận án tiến sĩ “Bảo tồn cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong nội đô lịch sử Hà Nội” chuyên ngành kiến trúc là kết quả của quá trình cố gắng không ngừng nghỉ của bản thân và tôi biết rằng mình không thể đạt được thành quả mà không có sự hỗ trợ và động viên từ nhiều người. Đầu tiên, xin trân trọng gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến PGS.TS. Nguyễn Vũ Phương, người đã trực tiếp tận tình hướng dẫn cũng như cung cấp các thông tin khoa học cần thiết cho luận án này. Xin cảm ơn các thầy và các đồng nghiệp trong bộ môn Lịch sử và Bảo tồn di sản kiến trúc của Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội đã giúp đỡ tôi về mặt chuyên môn cũng như động viên tinh thần trong suốt thời gian nghiên cứu. Xin cảm ơn người bạn/ người đồng nghiệp KTS Nicolas Viste đã giúp tôi có cái nhìn sâu sắc hơn về vấn đề nghiên cứu, đã luôn sẵn lòng chia sẻ những kiến thức quý báu về thực tiễn bảo tồn di sản kiến trúc thuộc địa Pháp. Xin cảm ơn Ban giám hiệu Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội cùng toàn thể các thầy cô giáo khoa Kiến trúc đã tạo điều kiện cho tôi hoàn thành công việc nghiên cứu khoa học của mình. Sau cùng, tôi xin cảm ơn cha mẹ, vợ và hai con đã luôn bên cạnh ủng hộ tôi, là nguồn động lực lớn lao cho tôi bước qua các khó khăn để hoàn thành luận án. Tác giả luận án ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Lê Duy Thanh iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1  Sự cần thiết nghiên cứu ....................................................................................... 1  Mục đích và mục tiêu nghiên cứu ....................................................................... 2  Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 2  Các phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 2  Ý nghĩa khoa học ................................................................................................. 4  Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................................. 4  Kết quả và Đóng góp mới của luận án ................................................................ 4  Cấu trúc nội dung ................................................................................................ 5  Giải thích thuật ngữ sử dụng trong luận án ......................................................... 7 NỘI DUNG ................................................................................................................. 8 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ...................................... 8 1.1. Tổng quan về Cấu trúc kiến tạo của kiến trúc ...................................................... 8 1.1.1. Các thành phần trong Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc ............. 8 1.1.2. Đặc điểm Cấu trúc kiến tạo qua các thời kỳ .............................................. 8 1.2. Khảo cứu Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong nội đô lịch sử Hà Nội ........................................................................................................... 13 1.2.1. Giai đoạn 1875-1888 ............................................................................... 15 1.2.2. Giai đoạn 1888-1920 ............................................................................... 17 1.2.3. Giai đoạn 1920-1954 ............................................................................... 20 1.3. Phân loại Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong Nội đô lịch sử Hà Nội ........................................................................................................... 23 1.3.1. Theo nhóm vật liệu .................................................................................. 23 1.3.2. Theo nhóm cấu kiện................................................................................. 30 1.3.3. Theo nhóm liên kết .................................................................................. 30 1.3.4. Nhóm không gian .................................................................................... 33 1.4. Thực trạng công tác bảo tồn Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong Nội đô lịch sử Hà Nội ............................................................................. 35 1.4.1. Thực trạng pháp lý ................................................................................... 35 1.4.2. Thực trạng về quy trình khảo sát và thiết kế bảo tồn .............................. 37 iv 1.4.3. Thực trạng về các giải pháp bảo tồn ........................................................ 38 1.5. Các nghiên cứu liên quan tới đề tài và vấn đề luận án quan tâm giải quyết ...... 41 1.5.1. Các nghiên cứu về Cấu trúc kiến tạo của kiến trúc ................................. 41 1.5.2. Các nghiên cứu về kiến trúc thuộc địa Pháp ........................................... 42 1.5.3. Các nghiên cứu về bảo tồn kiến trúc thuộc địa Pháp............................... 43 1.5.4. Những nội dung nghiên cứu của luận án ................................................. 43 CHƯƠNG II. CƠ SỞ KHOA HỌC ĐỂ BẢO TỒN CẤU TRÚC KIẾN TẠO CỦA CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC THUỘC ĐỊA PHÁP TRONG NỘI ĐÔ LỊCH SỬ HÀ NỘI ............................................................................................................................ 45 2.1. Đặc điểm Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong Nội đô lịch sử Hà Nội ........................................................................................................... 45 2.1.1. Đặc điểm vật liệu ..................................................................................... 45 2.1.2. Đặc điểm cấu kiện ................................................................................... 48 2.1.3. Đặc điểm liên kết ..................................................................................... 52 2.1.4. Đặc điểm không gian ............................................................................... 56 2.2. Các yếu tố hình thành đặc điểm và giá trị Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong Nội đô lịch sử Hà Nội ...................................................... 59 2.2.1. Yếu tố kỹ thuật, vật liệu ........................................................................... 59 2.2.2. Yếu tố tự nhiên, văn hóa .......................................................................... 64 2.2.3. Yếu tố kinh tế, xã hội ............................................................................... 69 2.2.4. Yếu tố chính trị, thời đại .......................................................................... 71 2.3. Các yếu tố tác động tới sự xuống cấp của Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong nội đô lịch sử Hà Nội ....................................................... 73 2.3.1. Ảnh hưởng từ các yếu tố nội tại .............................................................. 73 2.3.2. Ảnh hưởng từ các yếu tố thuộc môi trường tự nhiên .............................. 74 2.3.3. Ảnh hưởng từ các yếu tố thuộc môi trường xã hội .................................. 76 2.4. Cơ sở lý luận về bảo tồn Cấu trúc kiến tạo ......................................................... 80 2.4.1. Tài liệu quốc tế về bảo tồn ....................................................................... 80 2.4.2. Cơ sở lý luận về xác định giá trị của Cấu trúc kiến tạo ........................... 81 2.5. Các cơ sở thực tiễn về bảo tồn cấu trúc kiến tạo ................................................ 85 2.5.1. Quy trình bảo tồn Cấu trúc kiến tạo ........................................................ 85 2.5.2. Phương pháp và kỹ thuật bảo tồn Cấu trúc kiến tạo ................................ 86 v 2.5.3. Kinh nghiệm của Pháp và Thế giới ......................................................... 88 2.5.4. Kinh nghiệm bảo tồn kiến trúc thuộc địa Pháp tại Việt Nam .................. 90 CHƯƠNG 3. GIẢI PHÁP BẢO TỒN CẤU TRÚC KIẾN TẠO CỦA CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC THUỘC ĐỊA PHÁP TRONG NỘI ĐÔ LỊCH SỬ HÀ NỘI .............. 93 3.1. Quan điểm và nguyên tắc ................................................................................... 93 3.1.1. Quan điểm ................................................................................................ 93 3.1.2. Nguyên tắc ............................................................................................... 94 3.2. Giá trị và tiềm năng bảo tồn Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong nội đô lịch sử Hà Nội .............................................................................. 96 3.2.1. Các tiêu chí đánh giá................................................................................ 96 3.2.2. Chỉ tiêu và thang đánh giá giá trị ............................................................. 97 3.2.3. Giá trị khoa học kỹ thuật ......................................................................... 99 3.2.4. Giá trị thẩm mỹ biểu hiện ...................................................................... 103 3.2.5. Giá trị tạo lập bản sắc nội đô lịch sử Hà Nội ......................................... 109 3.2.6. Giá trị sử dụng và phát huy .................................................................... 113 3.3. Quy trình bảo tồn Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong Nội đô lịch sử Hà Nội ............................................................................................. 116 3.3.1. Quy trình và phương pháp - điều tra, khảo sát và đánh giá ................... 116 3.3.2. Quy trình thiết kế - bảo tồn .................................................................... 120 3.4. Phương pháp bảo tồn Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong nội đô lịch sử Hà Nội ..................................................................................... 123 3.4.1. Giải pháp bảo tồn vật liệu ...................................................................... 124 3.4.2. Giải pháp bảo tồn cấu kiện .................................................................... 127 3.4.3. Giải pháp bảo tồn liên kết ...................................................................... 132 3.4.4. Giải pháp bảo tồn không gian ................................................................ 136 3.5. Bàn luận về các kết quả nghiên cứu ................................................................. 139 3.5.1. Tính đồng bộ và khả thi trong công tác bảo tồn Cấu trúc kiến tạo........ 139 3.5.2. Ảnh hướng của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp tới kiến trúc đương đại dưới góc nhìn của Cấu trúc kiến tạo ................................................................. 140 3.5.3. Phát huy giá trị Cấu trúc kiến tạo của công trình kiến trúc thuộc địa Pháp trong Nội đô lịch sử Hà Nội ............................................................................. 142 3.5.4. Khả năng áp dụng kết quả nghiên cứu cho đô thị khác ......................... 144 vi KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................. 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................................... DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................... PHỤ LỤC ...................................................................................................................... vii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT BTCT Bê tông cốt thép CTKT Cấu trúc kiến tạo DSKT Di sản Kiến Trúc HN Hà Nội KTS Kiến Trúc Sư KTTĐ Kiến Trúc Thuộc địa KTTĐP Kiến Trúc Thuộc địa Pháp NĐLS Nội đô lịch sử QH Quy Hoạch TĐ Thuộc địa TĐP Thuộc địa Pháp VN Việt Nam XHCN Xã hội chủ nghĩa viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1. 1 Một số công trình KTTĐP nổi bật trong NĐLS HN ................................ 13 Bảng 1. 2 Khảo cứu CTKT của công trình KTTĐP điển hình trong NĐLS HN giai đoạn 1875-1888 ......................................................................................................... 16 Bảng 1. 3 Khảo cứu CTKT của công trình KTTĐP điển hình trong NĐLS HN giai đoạn 1888-1920 ......................................................................................................... 18 Bảng 1. 4 Khảo cứu CTKT của công trình KTTĐP điển hình trong NĐLS HN giai đoạn 1920-1954 ......................................................................................................... 22 Bảng 1. 5 Khảo sát về thực trạng nhóm Vật liệu trong CTKT của công trình KTTĐP trong NĐLS HN ........................................................................................................ 25 Bảng 1. 6 Khảo sát thực trạng Nhóm cấu kiện trong CTKT của công trình KTTĐP trong NĐLS HN ........................................................................................................ 27 Bảng 1. 7 Khảo sát nhóm Chi tiết liên kết trong CTKT của công trình KTTĐP trong NĐLS HN .................................................................................................................. 31 Bảng 1. 8 Các thực trạng phổ biến trong các công tác bảo tồn CTKT của công trình KTTĐP trong NĐLS HN .......................................................................................... 40 Bảng 2. 1 Một số sản phẩm gạch bông lát nền của công ty gạch SATIC [Les Entreprises coloniales françaises] ............................................................................. 46 Bảng 2. 2 Số liệu các công trình nhà ở trong giai đoạn 1897 -1904 [66] ................. 63 Bảng 2. 3 Đặc điểm khí hậu ở HN [Viện khoa học công nghệ] ............................... 64 Bảng 2. 4 Ba giai đoạn của Xã hội VN từ sau năm 1873 ......................................... 71 Bảng 2. 5: Một số Toàn quyền Đông Dương nổi bật ................................................ 72 Bảng 2. 6 Tổng hợp các điểm nổi bật của các hiến chương, văn kiện BTDS quốc tế ................................................................................................................................... 81 Bảng 3. 1 Quan điểm để bảo tồn CTKT của công trình KTTĐP trong NĐLS HN .. 93 Bảng 3. 2 Các tiêu chí và các chỉ tiêu để đánh giá giá trị CTKT của KTTĐP trong NĐLS HN .................................................................................................................. 98 Bảng 3. 3 Đánh giá giá trị khoa học kỹ thuật trong CTKT của các công trình KTTĐP trong NĐLS HN ...................................................................................................... 102 Bảng 3. 4: Liên hệ giữa nhu cầu CN với ý nghĩa biểu trưng của KTTĐP .............. 106 Bảng 3. 5 Đánh giá giá trị thẩm mỹ biểu hiện của CTKT của công trình KTTĐP trong ix NĐLS HN ................................................................................................................ 107 Bảng 3. 6 Đánh giá giá trị tạo lập bản sắc nội đô lịch sử Hà Nội của CTKT của các công trình KTTĐP ................................................................................................... 111 Bảng 3. 7 Sự phù hợp giữa nhu cầu trong kiến trúc của người VN và hình thức của CTKT của công trình KTTĐP................................................................................. 113 Bảng 3. 8 Đánh giá giá trị sử dụng và phát huy của CTKT của các công trình KTTĐP trong NĐLS HN ...................................................................................................... 114 Bảng 3. 9 Một số mô hình hóa chi tiết liên kết của CTKT của các công trình KTTĐP trong NĐLS HN ...................................................................................................... 133 x DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 1. 1 Phương pháp luận nghiên cứu của luận án ................................................. 3 Hình 1. 2 Cấu trúc luận án .......................................................................................... 6 Hình 1. 3 Cấu trúc kiến tạo kiến trúc .......................................................................... 8 Hình 1. 4 Mặt đứng Mortuary Precint, Ai Cập ........................................................... 9 Hình 1. 5: Kiến tạo thức cột Hi lạp [98] ..................................................................... 9 Hình 1. 6 Vòm cuốn kiến trúc La Mã ....................................................................... 10 Hình 1. 7 Cột và vòm trong kiến trúc Roman ........................................................... 10 Hình 1. 8 Đặc trưng dãy cuốn thời kỳ Roman .......................................................... 10 Hình 1. 9 Nhà thờ Milan- Gothic .............................................................................. 10 Hình 1. 10 Biệt thự Capra. ........................................................................................ 11 Hình 1. 11 Nhà Domino - Le corbusier .................................................................... 11 Hình 1. 12 Cấu trúc ngôi nhà của Theo Van Doesburg ............................................ 11 Hình 1. 13 Cấu trúc căn nhà Rường Huế .................................................................. 13 Hình 1. 14 Cấu trúc liên kết các cấu kiện trong nhà truyền thống [8] ...................... 13 Hình 1. 15 Quy trình lắp ghép của các khu tập thể ở HN thời các nước XHCN ...... 13 Hình 1. 16 Mặt bên khu tập thể Thanh xuân Bắc ..................................................... 13 Hình 1. 17 Nhà công sứ- Kiến trúc điển hình khu nhượng địa ................................. 15 Hình 1. 18 Kết quả khảo cứu CTKT của các công trình KTTĐP trong NĐLS HN giai đoạn 1875-1888 ......................................................................................................... 17 Hình 1. 19 Kết quả khảo cứu CTKT của các công trình KTTĐP trong NĐLS HN giai đoạn 1875-1888 ......................................................................................................... 20 Hình 1. 20 Khảo cứu CTKT điển hình của KTTĐP trong NĐLS HN ..................... 21 Hình 1. 21 Khảo cứu CTKT của các công trình KTTĐP trong NĐLS HN giai đoạn 1920-1954 ................................................................................................................. 23 Hình 1. 22 Trường Henri Russier ............................................................................. 30 Hình 1. 23 Chi tiết vòm cuốn gạch công trình Nhà B Bộ giao thông vận tải. .......... 31 Hình 1. 24 Nền móng ở công trình Nhà B Bộ giao thông vận tải. ............................ 31 Hình 1. 25 Khảo cứu cấu trúc không gian cảnh quan của các công trình KTTĐP trong NĐLS HN .................................................................................................................. 34 Hình 1. 26 Quy trình của dự án bảo tồn của Viện bảo tồn di tích [62] ..................... 38 Hình 1.