Luận án Bảo vệ quyền trẻ em theo luật hôn nhân và gia đình Việt Nam

i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGUYỄN THỊ HẠNH BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM THEO LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật Dân sự và Tố tụng dân sự Mã ngành: 9 38 01 03 LUẬN ÁN TIẾN SỸ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Ngô Thị Hường 2. TS. Nguyễn Phương Lan Hà Nội, 2022 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số liệu nêu trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, chính xác do các cơ quan chức năng đã công bố. Những kết luận khoa học của Luận án chưa được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Thị Hạnh iii LỜI CẢM ƠN Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới PGS.TS Ngô Thị Hường và TS. Nguyễn Phương Lan, đã tận tình, tâm huyết hướng dẫn em nghiên cứu và dành thời gian quý báu để khích lệ em hoàn thành Luận án này. Với tình cảm trân trọng, xin cảm ơn, bạn bè, đồng nghiệp và người thân đã luôn động viên, tạo điều kiện, chia sẻ thời gian, công việc để tôi duy trì nghị lực trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thiện luận án. Tác giả luận án Nguyễn Thị Hạnh iv MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................... 1 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI ........................................................................................... 1 2. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ................................................................................ 2 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............................................................................ 3 4. PHƯƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................... 3 5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN.......................................................... 4 6. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN ............................................................................ 4 7. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN .................................................................................................. 5 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .................................. 6 1.1. CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI CỦA LUẬN ÁN ......................................................................................................... 6 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước .................................................................... 6 1.1.1.1. Luận án, luận văn, đề tài nghiên cứu khoa học .................................................... 6 1.1.1.2. Sách, bài viết trên các tạp chí ............................................................................... 9 1.1.2. Các công trình nghiên cứu ngoài nước .................................................................. 11 1.2. ĐÁNH GIÁ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÁC VẤN ĐỀ THUỘC PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN ........................................................................................................................... 14 1.2.1. Về những vấn đề lý luận ........................................................................................ 14 1.2.1.1. Các khái niệm liên quan đến luận án .................................................................. 14 1.2.1.2. Đặc điểm trẻ em và bảo vệ quyền trẻ em theo luật hôn nhân và gia đình .......... 15 1.2.2. Nội dung bảo vệ các nhóm quyền của trẻ em theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 ................................................................................................................................. 16 1.2.2.1. Bảo vệ nhóm quyền được sống, được khai sinh và có quốc tịch, được biết cha mẹ của trẻ em theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 .............................................. 16 1.2.2.2. Bảo vệ nhóm quyền được bảo vệ của trẻ em theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 ......................................................................................................................... 17 1.2.2.3. Bảo vệ nhóm quyền được phát triển của trẻ em theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 ......................................................................................................................... 18 1.2.2.4. Bảo vệ nhóm quyền được tham gia của trẻ em theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 ......................................................................................................................... 18 1.3. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU VÀ ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU CỦA NGHIÊN CỨU SINH ĐỐI VỚI LUẬN ÁN .................................................................................................................... 19 1.3.1. Câu hỏi, giả thuyết và định hướng nghiên cứu liên quan đến những vấn đề lý luận .. 20 1.3.2. Câu hỏi, giả thuyết và định hướng nghiên cứu liên quan đến những quy định pháp luật về bảo vệ quyền trẻ em theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 ..................................... 23 1.3.3. Câu hỏi, giả thuyết và định hướng nghiên cứu liên quan đến định hướng hoàn thiện pháp luật hôn nhân và gia đình về bảo vệ quyền trẻ em ...................................................... 27 1.3.4. Câu hỏi, giả thuyết và định hướng nghiên cứu liên quan đến giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật hôn nhân và gia đình về bảo vệ quyền trẻ em ... 28 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .............................................................................................. 29 CHƯƠNG 2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM VÀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM THEO LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH ............... 30 2.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM ............................................... 30 2.1.1. Khái niệm trẻ em ................................................................................................... 30 v 2.1.2. Khái niệm và đặc điểm của quyền trẻ em.............................................................. 36 2.1.3. Khái niệm bảo vệ quyền trẻ em, các cấp độ, biện pháp và chủ thể bảo vệ quyền trẻ em .................................................................................................................................... 42 2.1.3.1. Khái niệm bảo vệ quyền trẻ em .......................................................................... 42 2.1.3.2. Các cấp độ bảo vệ quyền trẻ em ......................................................................... 45 2.1.3.3. Các biện pháp bảo vệ quyền trẻ em .................................................................... 47 2.1.3.4. Các chủ thể bảo vệ quyền trẻ em ........................................................................ 51 2.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM THEO LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH VIỆT NAM ....................................................................................................... 53 2.2.1. Khái niệm bảo vệ quyền trẻ em theo luật hôn nhân và gia đình ........................... 53 2.2.2. Đặc điểm bảo vệ quyền trẻ em theo luật hôn nhân và gia đình ............................. 55 2.2.3. Vai trò của luật hôn nhân và gia đình trong việc bảo vệ quyền trẻ em ................. 57 2.3. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN PHÁP LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM ................................................................................................... 59 2.3.1. Quan điểm của Đảng và Nhà nước về bảo vệ trẻ em trong pháp luật hôn nhân và gia đình ............................................................................................................................ 60 2.3.2. Yếu tố văn hóa, phong tục, tập quán ảnh hưởng tới pháp luật hôn nhân và gia đình về bảo vệ quyền trẻ em .................................................................................................... 61 2.3.2.1. Yếu tố văn hóa .................................................................................................... 61 2.3.2.2. Yếu tố phong tục, tập quán ................................................................................. 62 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .............................................................................................. 64 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN PHÁP LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH VỀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM ..................... 65 3.1. QUY ĐỊNH KẾT HÔN TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN ................................................................................................................................. 65 3.1.1. Bảo vệ quyền trẻ em trong quy định về điều kiện kết hôn .................................... 65 3.1.2. Bảo vệ quyền trẻ em trong quy định về hậu quả hủy việc kết hôn trái pháp luật và giải quyết nam nữ chung sống với nhau như vợ chồng không đăng ký kết hôn ............. 74 3.2. QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA VỢ CHỒNG TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN ................................................................................................... 75 3.2.1. Quyền và nghĩa vụ nhân thân của vợ chồng trong việc bảo vệ quyền trẻ em .............. 75 3.2.2. Quyền và nghĩa vụ về tài sản của vợ chồng trong việc bảo vệ quyền trẻ em ....... 77 3.3. NGHĨA VỤ VÀ QUYỀN CỦA CHA MẸ TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN .............................................................................................................. 79 3.3.1. Bảo vệ quyền trẻ em trong các quy định về quyền và nghĩa vụ giữa cha, mẹ và con ................................................................................................................................... 79 3.3.1.1. Cha, mẹ có nghĩa vụ và quyền yêu thương, tôn trọng thân thể, nhân phẩm của trẻ em ............................................................................................................................... 79 3.3.1.2. Cha mẹ có nghĩa vụ trông nom, chăm sóc và tôn trọng quyền được sống chung với cha mẹ của trẻ em ...................................................................................................... 85 3.3.1.4. Cha mẹ không được phân biệt đối xử đối với trẻ em ......................................... 91 3.3.1.5. Cha mẹ có nghĩa vụ nuôi dưỡng hoặc cấp dưỡng cho trẻ em ............................ 94 3.3.1.6. Cha mẹ có nghĩa vụ đại diện để bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em ......................................................................................................................................... 95 3.3.1.7. Cha, mẹ có nghĩa vụ tôn trọng quyền sở hữu tài sản của trẻ em ........................ 96 3.3.2. Bảo vệ quyền trẻ em trong các quy định về xác định cha, mẹ, con ...................... 97 3.3.3. Bảo vệ quyền trẻ em trong trường hợp cha, mẹ ly hôn ....................................... 100 vi 3.3.3.1. Bảo vệ quyền trẻ em trong các quy định về xác định người trực tiếp nuôi con và quyền, nghĩa vụ của người trực tiếp nuôi con ............................................................... 100 3.3.3.2. Bảo vệ quyền trẻ em trong các quy định về quyền, nghĩa vụ của người không trực tiếp nuôi con ........................................................................................................... 104 3.4. NGHĨA VỤ VÀ QUYỀN CỦA CÁC THÀNH VIÊN KHÁC TRONG GIA ĐÌNH TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN ..................................................... 107 3.4.1. Nghĩa vụ và quyền của anh, chị với em chưa thành niên .................................... 107 3.4.2. Nghĩa vụ và quyền của ông bà nội, ông bà ngoại đối với cháu chưa thành niên 108 3.4.3. Nghĩa vụ và quyền của cô, dì, chú, cậu, bác ruột và cháu chưa thành niên ....... 109 3.5. XỬ LÝ HÀNH VI VI PHẠM PHÁP LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH VỀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM ........................................................................................................................... 111 3.5.1. Bảo vệ quyền trẻ em trong quy định về căn cứ hạn chế quyền của cha, mẹ đối với con chưa thành niên ....................................................................................................... 111 3.5.2. Hậu quả của việc hạn chế quyền của cha, mẹ đối với con chưa thành niên .......... 114 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................................ 117 CHƯƠNG 4. ĐỊNH HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH VỀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM.......................................... 118 4.1. ĐỊNH HƯỚNG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM ......................................................................................................... 118 4.1.1. Hoàn thiện pháp luật hôn nhân và gia đình phải hướng tới mục tiêu phát triển gia đình Việt Nam bền vững, là nền tảng vững chắc cho việc bảo vệ quyền trẻ em ......................... 118 4.1.2. Hoàn thiện pháp luật hôn nhân và gia đình phải bảo đảm quyền con người của trẻ em phù hợp với bối cảnh của Việt Nam ........................................................................ 121 4.1.3. Hoàn thiện pháp luật hôn nhân và gia đình phải phù hợp với xu hướng hội nhập và giao lưu quốc tế trong việc bảo vệ quyền trẻ em ...................................................... 124 4.1.4. Hoàn thiện pháp luật hôn nhân và gia đình về bảo vệ quyền trẻ em phải đảm bảo tính thống nhất trong hệ thống pháp luật Việt Nam ...................................................... 126 4.1.5. Hoàn thiện pháp luật hôn nhân và gia đình về bảo vệ quyền trẻ em phải hướng tới việc xử lý nghiêm minh các hành vi của các thành viên gia đình xâm phạm quyền trẻ em ....................................................................................................................................... 127 4.2. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH NĂM 2014 TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM ................................................................................................. 128 4.2.1. Giải pháp hoàn thiện Luật hôn nhân và gia đình năm 2014 về nhóm các quy định về nghĩa vụ và quyền của cha mẹ với con ..................................................................... 128 4.2.1.1 Bổ sung Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 để làm rõ nghĩa vụ của cha mẹ trong việc tôn trọng quyền được giáo dục không bạo lực đối với con .......................... 129 4.2.1.2. Luật Hôn nhân và gia đình cần quy định biện pháp để hạn chế việc cha, mẹ vi phạm nghĩa vụ nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trẻ em ................................................ 131 4.2.2. Giải pháp hoàn thiện Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 về nhóm các quy định về bảo vệ quyền trẻ em khi cha mẹ ly hôn .................................................................... 133 4.2.2.1. Kiến nghị sửa đổi các quy định về nghĩa vụ và quyền của cha mẹ đối với con khi cha mẹ ly hôn........................................................................................................... 133 4.2.2.2. Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 cần quy định thống nhất thời điểm thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng................................................................................................ 136 4.2.3. Giải pháp hoàn thiện Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 về quyền và nghĩa vụ của các thành viên khác trong gia đình với việc bảo vệ quyền trẻ em và các khái niệm pháp lý ........................................................................................................................... 138 vii 4.2.3.1. Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 cần quy định quyền giữ mối liên hệ của người chưa thành niên với các thành viên khác trong gia đình và hạn chế quyền của các thành viên khác trong gia đình đối với người chưa thành niên ..................................... 138 4.2.3.2. Bổ sung các quy định hướng dẫn chi tiết về nghĩa vụ yêu thương, trông nom, chăm sóc đối với người chưa thành niên ....................................................................... 141 4.3. GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ VIỆC THỰC HIỆN PHÁP LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH VỀ BẢO VỆ QUYỀN TRẺ EM TRONG GIA ĐÌNH ..................................................... 145 4.3.1. Giáo dục đạo đức, ý thức trách nhiệm của cha mẹ và các thành viên khác trong gia đình để xây dựng môi trường gia đình an toàn, hạnh phúc ..................................... 145 4.3.2. Bộ Lao động – Thương binh và xã hội chủ trì, tổ chức phối hợp với Bộ Tư pháp, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch và các Bộ khác tổ chức tuyên truyền pháp luật về bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em .................................................................................... 149 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ............................................................................................ 151 KẾT LUẬN .................................................................................................................. 152 viii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT CỤM TỪ ĐẦY ĐỦ BLDS Bộ luật Dân sự BLHS Bộ luật Hình sự HN&GĐ Hôn nhân và gia đình LHQ Liên Hiệp Quốc Thông tư liên tịch số 01/2016/TTLT- TANDTC- VKSNDTC-BTP Thông tư liên tịch số 01/2016/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BTP ngày 06/01/2016 của TAND tối cao, VKSND tối cao và Bộ Tư pháp về Hướng dẫn thi hành một số quy định của Luật Hôn nhân và gia đình. UNICEF (United Nations International Children's Emergency Fund) Quỹ Nhi đồng Liên Hiệp Quốc ix 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trẻ em là hạnh phúc, tương lai của mỗi gia đình, là lớp người kế tục sự nghiệp xây dựng và phát triển, quyết định tương lai đất nước. Với vai trò quan trọng như vậy nhưng trẻ em lại là đối tượng còn non nớt về thể chất và trí tuệ, không tự phát triển và trưởng thành bởi vậy cần được bảo vệ và chăm sóc đặc biệt. Sự chở che của cha mẹ, gia đình như một lẽ tự nhiên xuất phát từ tình yêu thương, máu mủ nhưng thiết thực hơn nữa, đó là sự chăm sóc, yêu thương được bảo đảm bằng pháp luật, hay nói cách khác đó là quyền được chăm sóc, yêu thương của trẻ em và nghĩa vụ tương ứng của cha mẹ và các thành viên khác trong gia đình. Công ước về Quyền trẻ em (20/11/1989) quy định: “Các quốc gia thành viên cam kết bảo vệ trẻ em chống tất cả các hình thức bóc lột và lạm dụng tình dục. Vì mục đích này các quốc gia thành viên phải đặc biệt thực hiện tất cả các biện pháp quốc gia, song phương và đa phương thích hợp để ngăn ngừa việc xúi giục hay ép buộc trẻ em tham gia bất kỳ hành vi tình dục bất hợp pháp nào”1. Ở Việt Nam, chăm sóc, giáo dục và bảo vệ trẻ em vốn là truyền thống tốt đẹp, là tư tưởng xuyên suốt quá trình hình thành và phát triển của đất nước qua các thời kỳ. Ngày 20/02/1990, Việt Nam là quốc gia đầu tiên ở Châu Á và là quốc gia thứ ba trên thế giới phê chuẩn Công ước quốc tế về Quyền trẻ em và đã thực hiện nhiều biện pháp để bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em bằng pháp luật và các chương trình, chính sách quốc gia. Để thực hiện tốt cam kết quốc tế trong việc bảo vệ trẻ em, Việt Nam đã ban hành hệ thống chính sách và pháp luật về quyền trẻ em và bảo vệ quyền trẻ em. Luật Hôn nhân và gia đình (HN&GĐ) năm 1959, Luật HN&GĐ năm 1986, Luật HN&GĐ năm 2000 và Luật HN&GĐ năm 2014 được xây dựng trên nguyên tắc cơ bản, xuyên suốt là bảo vệ các quan hệ hôn nhân và gia đình, trong đó có bảo vệ trẻ em. Thông qua các quy định về điều kiện kết hôn, ly hôn, quyền và nghĩa vụ của cha mẹ và con ; quyền, nghĩa vụ của ông bà nội, ông bà ngoại với cháu; quyền và nghĩa vụ của anh, chị với em; quyền và nghĩa vụ của cô, dì, chú, cậu, bác ruột với cháu ruột ở mỗi giai đoạn phát triển pháp luật HN&GĐ... đều thể hiện các nguyên tắc bảo vệ trẻ em như: không phân biệt đối xử với con; bảo vệ bà mẹ và trẻ em, tạo điều kiện cho người phụ nữ thực hiện tốt chức năng làm mẹ... Luật HN&GĐ năm 2014 đặc biệt quan tâm đến q