Luận án Bẫy thu nhập trung bình: Kinh nghiệm quốc tế và hàm ý chính sách cho Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH: KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM Ngành: Kinh tế quốc tế LÊ PHƯƠNG THẢO QUỲNH Hà Nội - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH: KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM Ngành: Kinh tế quốc tế Mã số: 9310106 LÊ PHƯƠNG THẢO QUỲNH Người hướng dẫn khoa học: PGS, TS Từ Thúy Anh PGS, TS Hoàng Xuân Bình Hà Nội - 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học do chính tôi hoàn thành. Các tài liệu tham khảo, số liệu thống kê được sử dụng trong luận án có nguồn trích dẫn đầy đủ và trung thực. Kết quả nêu trong luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nghiên cứu sinh Lê Phương Thảo Quỳnh ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình lên ý tưởng và hoàn thành luận án “Bẫy thu nhập trung bình: Kinh nghiệm quốc tế và hàm ý chính sách cho Việt Nam”, tác giả đã nhận được rất nhiều sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình và sự quan tâm chia sẻ của các thầy cô, gia đình và đồng nghiệp. Trước hết, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới PGS, TS Từ Thúy Anh và PGS, TS Hoàng Xuân Bình, hai thầy cô hướng dẫn đã dành trọn tâm huyết hỗ trợ, động viên, giúp đỡ và đưa ra những lời khuyên vô cùng hữu ích cho tác giả trong quá trình xây dựng và hoàn thành luận án. Những lời góp ý đầy chuyên môn của PGS, TS Từ Thúy Anh và PGS, TS Hoàng Xuân Bình đã giúp tác giả có đường hướng rõ ràng và thêm nhiều ý tưởng mới cho luận án. Tác giả cũng xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám hiệu Nhà trường, Ban chủ nhiệm và các đồng nghiệp trong Khoa Kinh tế Quốc tế, đồng nghiệp trong Bộ môn Kinh tế vĩ mô - Trường Đại học Ngoại thương đã tạo điều kiện giúp đỡ cho tác giả trong suốt quá trình làm việc, học tập và nghiên cứu. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô Khoa Sau đại học - Trường Đại học Ngoại thương đã hỗ trợ và nhiệt tình giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và bảo vệ luận án. Cuối cùng, tác giả muốn dành lời cảm ơn sâu sắc cho gia đình, chồng, con và bạn bè đã luôn ở bên thông cảm, chia sẻ, động viên và tạo động lực để tác giả hoàn thành luận án. iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................ iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................ viii DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................... x DANH MỤC HÌNH ................................................................................. xi MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................... 2 2.1. Mục tiêu nghiên cứu chung .................................................................. 2 2.2. Mục tiêu nghiên cứu cụ thể ................................................................... 3 2.3. Câu hỏi nghiên cứu và khung phân tích ............................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................ 4 3.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................ 4 3.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 4 4. Phương pháp nghiên cứu của luận án ................................................. 5 4.1. Phương pháp nghiên cứu định tính ..................................................... 5 4.1.1. Dữ liệu nghiên cứu ............................................................................. 5 4.1.2. Phương pháp phân tích ...................................................................... 6 4.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng .................................................. 6 4.2.1. Dữ liệu nghiên cứu ............................................................................. 6 4.2.2. Phương pháp phân tích ...................................................................... 6 5. Đóng góp của luận án ........................................................................... 7 5.1. Về lý luận ................................................................................................ 7 5.2. Về thực nghiệm ...................................................................................... 7 6. Kết cấu của luận án .............................................................................. 8 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH .............................................................................. 9 1.1. Cách xác định BTNTB trong các nghiên cứu .................................... 9 iv 1.1.1 Cách xác định BTNTB ...................................................................... 10 1.1.2 Danh sách các quốc gia mắc /thoát/ có nguy cơ rơi vào BTNTB trong các nghiên cứu ............................................................................................ 15 1.2. Những nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng tới BTNTB ................ 18 1.2.1 Vốn đầu tư .......................................................................................... 18 1.2.2 Vốn nhân lực ...................................................................................... 19 1.2.3 Công nghệ ........................................................................................... 21 1.2.4 Thể chế ............................................................................................... 23 1.2.5 Hội nhập ............................................................................................. 24 1.2.6 Các yếu tố khác .................................................................................. 26 1.3 Khoảng trống nghiên cứu ................................................................... 29 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH ................................................................................................................. 30 2.1. Khái niệm về bẫy thu nhập trung bình ............................................ 30 2.1.1 Khái niệm về ngưỡng TNTB và BTNTB .......................................... 30 2.1.2 Ảnh hưởng của BTNTB lên kinh tế xã hội ...................................... 35 2.2. Luận giải BTNTB theo các lý thuyết tăng trưởng ........................... 36 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng tới BTNTB ..................................................... 42 2.3.1 Vốn đầu tư .......................................................................................... 42 2.3.2 Vốn nhân lực ...................................................................................... 43 2.3.3 Công nghệ ........................................................................................... 44 2.3.4 Thể chế ............................................................................................... 45 2.3.5 Hội nhập ............................................................................................. 46 CHƯƠNG 3: KINH NGHIỆM CỦA CÁC NỀN KINH TẾ VƯỢT HOẶC MẮC BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH TẠI CHÂU Á ........................ 48 3.1. Các nền kinh tế châu Á vượt BTNTB thành công ........................... 48 3.1.1 Thu nhập và tăng trưởng của các nền kinh tế châu Á vượt BTNTB thành công.................................................................................................... 48 3.1.2. Các yếu tố giúp các nền kinh tế châu Á vượt BTNTB thành công 53 3.2 Các nền kinh tế châu Á mắc BTNTB ................................................. 73 v 3.2.1 Thu nhập và tăng trưởng của các nền kinh tế châu Á mắc BTNTB ...................................................................................................................... 73 3.2.2 Các yếu tố khiến các nền kinh tế châu Á mắc bẫy thu nhập trung bình .............................................................................................................. 77 CHƯƠNG 4. THỰC TRẠNG KINH TẾ VÀ KHẢ NĂNG VƯỢT BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH CỦA VIỆT NAM ..................................... 85 4.1. Tổng quan kinh tế Việt Nam .............................................................. 85 4.1.1. Thu nhập và tăng trưởng của kinh tế Việt Nam ............................. 85 4.1.2 Đánh giá chung về kinh tế Việt Nam giai đoạn 2002 - 2020 ........... 89 4.2. Đánh giá khả năng vượt BTNTB của Việt Nam .............................. 93 4.2.1 Đánh giá khả năng vượt BTNTB của Việt Nam theo các cách tiếp cận ................................................................................................................ 93 4.2.2 Đánh giá khả năng vượt BTNTB của Việt Nam bằng cách so sánh các tiêu chí ........................................................................................................ 100 4.2.3 Đánh giá khả năng vượt BTNTB của Việt Nam theo ý kiến chuyên gia và gợi ý kịch bản ................................................................................. 108 CHƯƠNG 5: MÔ HÌNH ƯỚC LƯỢNG CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI KHẢ NĂNG VƯỢT BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH CỦA VIỆT NAM VÀ CÁC NƯỚC THU NHẬP TRUNG BÌNH THẤP KHÁC TẠI CHÂU Á ................................................................................................ 111 5.1. Thu nhập và tăng trưởng của Việt Nam và các nước TNTB thấp khác tại châu Á (nhóm LMICA) từ năm 2002 đến năm 2020 ............. 111 5.1.1. Thu nhập và tăng trưởng kinh tế của nhóm LMICA .................... 111 5.1.2. Một số yếu tố ảnh hưởng tới thu nhập, tăng trưởng của nhóm LMICA ....................................................................................................... 112 5.2. Định lượng các yếu tố ảnh hưởng tới khả năng vượt BTNTB của nhóm LMICA ............................................................................................ 116 5.2.1 Mô hình nghiên cứu ........................................................................ 116 5.2.2 Biến số và thước đo .......................................................................... 117 5.2.3 Mô tả thống kê và tương quan ........................................................ 122 5.2.4 Kết quả và thảo luận ........................................................................ 125 CHƯƠNG 6. HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM ................... 130 vi 6.1. Xu hướng phát triển kinh tế thế giới và định hướng phát triển kinh tế của chính phủ Việt Nam ...................................................................... 130 6.1.1 Xu hướng phát triển kinh tế thế giới ............................................... 130 6.1.2 Định hướng phát triển kinh tế của chính phủ Việt Nam ............... 132 6.1.3 Gợi ý kịch bản kinh tế Việt Nam 2021 - 2030 ................................. 134 6.2. Những hàm ý chính sách cho Việt Nam .......................................... 136 6.2.1 Tăng trưởng nhờ tăng năng suất lao động ..................................... 136 6.2.2. Thúc đẩy vai trò của khoa học công nghệ đối với tăng trưởng .... 139 6.2.3 Đổi mới và nâng cao chất lượng thể chế ........................................ 141 6.2.4. Chính phủ can thiệp vào nền kinh tế một cách linh hoạt và hiệu quả .................................................................................................................... 142 6.2.5. Nâng cao hiệu quả chi tiêu công và hiệu quả hoạt động vốn đầu tư .................................................................................................................... 143 6.2.6. Tận dụng cơ hội từ hội nhập kinh tế quốc tế - Nâng cao hiệu quả thu hút, sử dụng FDI ....................................................................................... 145 6.2.7. Một số hàm ý chính sách khác ....................................................... 147 KẾT LUẬN ........................................................................................... 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ...................................... 151 PHỤ LỤC 1: DANH SÁCH CÁC QUỐC GIA MẮC BẪY VÀ THOÁT BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH ................................................................... 172 PHỤ LỤC 2: CÁC CÁCH TIẾP CẬN BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH TRONG CÁC NGHIÊN CỨU ................................................................ 174 PHỤ LỤC 3: ĐẶC ĐIỂM ĐẶC TRƯNG GIÚP CÁC NỀN KINH TẾ CHÂU Á VƯỢT BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH THÀNH CÔNG ................ 176 PHỤ LỤC 4: CÁC YẾU TỐ QUYẾT ĐỊNH THU NHẬP VÀ TĂNG TRƯỞNG CỦA KINH TẾ VIỆT NAM ................................................. 181 PHỤ LỤC 5: MÔ HÌNH ARIMA DỰ BÁO THU NHẬP CHO VIỆT NAM (THEO PHƯƠNG PHÁP CỦA FELIPE VÀ CỘNG SỰ, 2012) ............. 197 PHỤ LỤC 6: DỰ BÁO GDP BQĐN CỦA VIỆT NAM THEO SỐ LIỆU IMF (PHƯƠNG PHÁP FELIPE, 2012) .......................................................... 198 PHỤ LỤC 7: KIỂM TRA TÍNH DỪNG CỦA CHUỖI THU NHẬP TƯƠNG ĐỐI THEO ADF VÀ PHILLIPS PERRON (THEO PHƯƠNG PHÁP CỦA vii ROBERTSON & YE, 2014) ................................................................... 199 PHỤ LỤC 8: PHƯƠNG PHÁP PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA VÀ XÂY DỰNG KỊCH BẢN KINH TẾ ................................................................ 201 PHỤ LỤC 9: BẢNG CÂU HỎI PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA ............. 203 BẢNG ĐIỀU TRA BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH TẠI VIỆT NAM 203 PHỤ LỤC 10: CÁC YẾU TỐ QUYẾT ĐỊNH KHẢ NĂNG VƯỢT BẪY THU NHẬP TRUNG BÌNH CỦA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2021 - 2030 ............................................................................................................... 207 viii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TỪ TIẾNG VIỆT Từ viết tắt Từ đầy đủ BQĐN Bình quân đầu người BTNTB Bẫy thu nhập trung bình CMCN Cách mạng công nghiệp DNNN Doanh nghiệp nhà nước KH&CN Khoa học và công nghệ NCS Nghiên cứu sinh TCTK Tổng cục thống kê TN Thu nhập TNTB Thu nhập trung bình TỪ TIẾNG ANH Từ viết tắt Từ đầy đủ Nghĩa tiếng Việt ADB Asian Development Bank Ngân hàng phát triển châu Á ASEAN Association of South East Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BRICS Brazil, Russia, India, China, and South Africa Nhóm các nền kinh tế mới nổi BRICS CPI Consumer Price Index Chỉ số giá tiêu dùng CUI Catch - up Index Chỉ số đuổi kịp FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm trong nước ix GNI Gross National Income Tổng thu nhập quốc dân GNP Gross National Product Tổng sản phẩm quốc dân ICAC Independent Commission Against Corruption Ủy ban độc lập chống tham nhũng ICOR Incremental Capital Output Ratio Hệ số hiệu quả sử dụng vốn IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ quốc tế IT Information&Technology Công nghệ thông tin LMICA Lower Middle Income Countries in Asia Các nước thu nhập trung bình thấp tại châu Á OLG Overlapping Generation Mô hình thế hệ đan chéo PPP Purchasing Power Parity Ngang giá sức mua PWT Penn World Tables Dữ liệu Penn World Tables R&D Research and development Nghiên cứu và phát triển TFP Total Factor Productivity Năng suất các yếu tố tổng hợp VAR Vector Autocorrelation Regression Mô hình vectơ tự hồi quy WEO World Development Outlook Triển vọng phát triển thế giới OECD Organisation for Economic Co-operation and Development Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế UNIDO United Nations Industrial Development Organization Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên Hợp Quốc x DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Các yếu tố ảnh hưởng tới BTNTB ............................................ 27 Bảng 2.1: Phân loại các nước theo thu nhập ............................................. 31 Bảng 2.3: Tóm tắt luận giải về BTNTB về mặt lý thuyết.......................... 42 Bảng 3.1 Các giai đoạn đạt TNTB thấp và TNTB cao .............................. 48 Bảng 3.2: Tỷ lệ tích lũy vốn/GDP của Singapore ..................................... 54 Bảng 3.3: Đầu tư và hiệu quả đầu tư của các quốc gia Đông Á giai đoạn 1965 - 1995 ....................................................................................................... 56 Bảng 3.4: Tỷ trọng xuất khẩu một số mặt hàng của Hàn Quốc (1965 - 1994) Bảng 3.5: Kinh tế các nền kinh tế châu Á thành công trong giai đoạn TNTB ................................................................................................................. 72 Bảng 3.6: Kinh tế các quốc gia châu Á mắc BTNTB ................................ 84 Bảng 4.1: Dự báo tăng trưởng và TNTB của Việt Nam (dùng mô hình ARIMA) ................................................................................................... 95 Bảng 4.2: Dự báo tăng trưởng và TNTB của Việt Nam (số liệu World Bank) ................................................................................................................. 96 Bảng 4.3: So sánh giáo dục Việt Nam và các nền KT thành công ở Châu Á ............................................................................................................... 102 Bảng 4.4: Tỷ lệ xuất khẩu/GDP của Việt Nam và các nền kinh tế thoát BTNTB .................................................................................................. 106 Bảng 5.1: Các biến số trong mô hình dữ liệu bảng ................................. 120 Bảng 5.2: Mô tả thống kê và tương quan các biến .................................. 122 Bảng 5.3: Mô tả tương quan các biến ..................................................... 125 Bảng 5.4: Kết quả ước lượng .................................................................. 126 Bảng 6.1: Mục tiêu phát triển kinh tế Việt Nam năm 2020 và 2030 ....... 133 xi DANH MỤC HÌNH Hình 1: Sơ đồ khung phân tích ................................................................... 4 Hình 1.1: Kết quả tìm kiếm Google cho chủ đề Bẫy thu nhập trung bình (Middle income trap) trong tổng số tìm kiếm ........................................... 10 Hình 2.1: 5 giai đoạn chuyển đổi của nền kinh tế ..................................... 40 Hình 2.2: Mô hình tăng trưởng của Tran Van Tho (2013) ........................ 41 Hình 3.1: Thu nhập bình quân đầu người của các nền kinh tế châu Á thành công và Mỹ ............................................................................................. 49 Hình 3.2: Tốc độ tăng trưởng của các quốc gia trong giai đoạn TNTB ..... 51 Hình 3.3: Tỷ lệ vốn đầu tư/GDP (%) ........................................................ 55 Hình 3.4: Vốn nhân lực các nước châu Á thành công và Mỹ giai đoạn 1950 - 1995 ....................................................................................................... 57 Hình 3.5: TFP các nước Đông Á và Mỹ giai đoạn 1951 -1995 ................. 61 Hình 3.6: GDP BQĐN của Philippines, Indonesia và một số quốc gia phát triển .......................................................................................................... 74 Hình 3.7: Tăng trưởng kinh tế của Philippines ......................................... 74 Hình 3.8: Tăng trưởng kinh tế của Indonesia ............................................ 76 Hình 3.9: Vốn nhân lực của Philippines và Indonesia giai đoạn 1953 - 2017 ................................................................................................................. 80 Hình 3.10: TFP của Philippines và Indonesia giai đoạn 1953 - 2017 ........ 80 Hình 4.1: GDP BQĐN của Việt Nam và thế giới giai