Luận án Bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n
NGUYÔN QUúNH HOA B×NH §¼NG GIíI TRONG TIÕP CËn ®Êt S¶N XUÊT ë VIÖT NAM Chuyªn ngµnh: kinh tÕ ph¸t triÓn M· sè: 62 31 01 05 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. GS.ts. Ng« Th¾ng Lîi 2.PGS.TS. NguyÔn ThÞ Lan H−¬ng Hµ néi, n¨m 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoạn rằng, bản Luận án “Bình đẳng giới trong việc tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam” là công trình nghiên cứu độc lập, do chính tôi hoàn thành. Các số liệu, thông tin trong luận án đều có nguồn gốc rõ ràng, tin cậy và được trích dẫn theo đúng qui định về khoa học. Các kết quả nghiên cứu của Luận án chưa từng được người khác công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào. Tác giả là người duy nhất chịu hoàn toàn trách nhiệm về nội dung Luận án. Tác giả Nguyễn Quỳnh Hoa ii LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành, trước hết, bằng sự nỗ lực và nghiêm túc nghiên cứu của tác giả, nhưng không thể thiếu được sự giúp đỡ và tư vấn nhiệt tình, trách nhiệm của rất nhiều người. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và trân trọng cảm ơn: Bố, mẹ, chồng và các con, cùng các thành viên trong gia đình đã luôn động viên, chia sẻ, thông cảm và hỗ trợ những lúc khó khăn và bận rộn nhất, Các thày, cô giáo hướng dẫn: GS.TS Ngô Thắng Lợi đã tận tình chỉ bảo và định hướng nghiên cứu trong suốt quá trình thực hiện Luận án, PGS. TS Nguyễn Thị Lan Hương đã có những động viên và góp ý chi tiết trong quá trình hoàn thiện Luận án, TS La Hải Anh – Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam và Ths Phạm Ngọc Toàn – Viện Khoa học lao động và Xã hội đã hỗ trợ nhiệt tình về phương pháp nghiên cứu và xử lý dữ liệu, Ban lãnh đạo và các đồng nghiệp ở khoa Kế hoạch và Phát triển, đặc biệt bộ môn Kinh tế Phát triển - trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã luôn động viên, tạo điều kiện về thời gian và hỗ trợ tận tình về chuyên môn, Ban lãnh đạo, TS Doãn Hoàng Minh, Ths Đỗ Tuyết Nhung, và các cán bộ Viện Đào tạo Sau đại học- Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã hỗ trợ hiệu quả về các thủ tục hành chính trong suốt quá trình học và bảo vệ Luận án. Sự quan tâm, chia sẻ và động viên của các Thày, Cô và bạn bè đồng nghiệp. Tác giả Nguyễn Quỳnh Hoa iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................... vi DANH MỤC BẢNG, HÌNH VẼ ............................................................................. vii PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Giới thiệu luận án .............................................................................................. 1 2. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu ................................................................... 2 3. Tổng quan tình hình nghiên cứu ...................................................................... 4 3.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước ................................................................ 5 3.2. Tình hình nghiên cứu trong nước ................................................................. 9 4. Mục đích nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ................................................. 15 4.1. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 15 4.2. Câu hỏi nghiên cứu..................................................................................... 15 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 16 5.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................. 16 5.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................... 16 6. Đóng góp chính của luận án............................................................................ 16 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN NGHIÊN CỨU BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG TIẾP CẬN ĐẤT SẢN XUẤT ................................................................................. 19 1.1. Bình đẳng giới ............................................................................................... 19 1.1.1. Một số khái niệm ..................................................................................... 19 1.1.2. Các khía cạnh của bình đẳng giới ........................................................... 23 1.1.3. Các tiêu chí đánh giá bình đẳng giới ....................................................... 26 1.2. Bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ................................................ 31 1.2.1. Một số khái niệm ..................................................................................... 31 iv 1.2.2. Nội dung phân tích và tiêu chí đánh giá bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất .............................................................................................................. 34 1.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ... 42 1.3. Kết luận chương 1 ......................................................................................... 47 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 48 2.1. Khung phân tích ........................................................................................... 48 2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 49 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu cụ thể .............................................................. 49 2.2.2. Nguồn dữ liệu, số liệu ............................................................................. 50 2.3. Phương pháp phân tích dữ liệu ................................................................... 53 2.3.1. Thống kê mô tả ........................................................................................ 54 2.3.2. Mô hình hồi qui ....................................................................................... 57 2.4. Kết luận chương 2 ......................................................................................... 65 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG TIẾP CẬN ĐẤT SẢN XUẤT Ở VIỆT NAM ..................................................................................... 66 3.1. Thực trạng bình đẳng giới ở Việt Nam....................................................... 66 3.1.1. Thực trạng bình đẳng giới trong lĩnh vực giáo dục, y tế ......................... 67 3.1.2. Thực trạng bình đẳng giới trong việc làm và thu nhập ........................... 70 3.1.3. Thực trạng bình đẳng giới dưới góc độ tăng cường “tiếng nói” ............. 72 3.2. Thực trạng các yếu tố tác động tới bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam ................................................................................................... 75 3.2.1. Thực trạng các chính sách, pháp luật (thể chế chính thức) bảo đảm bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam ............................................. 75 3.2.2. Thực trạng yếu tố văn hóa, phong tục tập quán (thể chế phi chính thức) tác động tới bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất .................................... 81 3.2.3. Thực trạng thị trường đất sản xuất ở Việt Nam ...................................... 85 3.2.4. Đặc điểm hộ gia đình Việt Nam ảnh hưởng tới bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ................................................................................................. 87 v 3.3. Thực trạng bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam ........ 94 3.3.1. Bình đẳng giới về khả năng được sử dụng đất để sản xuất ..................... 94 3.3.2. Bình đẳng giới về khả năng sử dụng đất sản xuất để thu lợi ................ 109 3.4. Đánh giá bình đẳng giới trong tiếp cận đất đai ở Việt Nam ................... 122 3.4.1. Những khía cạnh tích cực và nguyên nhân ........................................... 122 3.4.2. Những khía cạnh hạn chế và nguyên nhân ............................................ 123 CHƯƠNG 4: QUAN ĐIỂM ĐỊNH HƯỚNG VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH CẢI THIỆN BÌNH ĐẲNG GIỚI TRONG TIẾP CẬN ĐẤT SẢN XUẤT Ở VIỆT NAM ........................................................................................................ 129 4.1. Bối cảnh trong nước và quốc tế ảnh hưởng tới việc thực hiện bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ........................................................................ 129 4.1.1. Thuận lợi ............................................................................................... 129 4.1.2 Khó khăn ................................................................................................ 131 4.2. Quan điểm định hướng cải thiện bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất .. 133 4.3. Khuyến nghị giải pháp tăng cường bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ... 137 4.3.1. Hoàn thiện thể chế chính thức đảm bảo bình đẳng giới trong tiếp cận đất đai ...... 137 4.3.2. Đổi mới công tác truyền thông nâng cao nhận thức của xã hội về quyền bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ...................................................... 139 4.3.3. Nâng cao năng lực tự thân của phụ nữ .................................................. 142 4.3.4. Tổ chức thực hiện và theo dõi, đánh giá thực hiện các chính sách liên quan đến quyền bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ............................ 145 4.3.5. Thúc đẩy hoạt động của thị trường đất đai ............................................ 147 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ Đà CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................... 152 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 153 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 164 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ASEAN : Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BTBDHMT : Bắc trung bộ và duyên hải Miền trung DTTS : Dân tộc thiểu số ĐBSH : Đồng bằng sông Hồng ĐBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long ĐNB : Đông Nam Bộ GCNQSDĐ : Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất GDP : Tổng sản phẩm quốc nội GDI : Chỉ số phát triển giới GEM : Chỉ số trao quyền giới KHKT : Khoa học kỹ thuật HDI : Chỉ số phát triển con người HĐND : Hội đồng Nhân dân UNDP : Chương trình Phát triển của Liên Hợp Quốc VHLSS : Điều tra mức sống Hộ gia đình Việt Nam VARHS : Điều tra hộ gia đình tiếp cận nguồn lực TN : Tây nguyên TDMNPB : Trung du và Miền núi trung du phía Bắc vii DANH MỤC BẢNG, HÌNH VẼ 1. Bảng Bảng 1.1. Tổng hợp nội dung - tiêu chí - chỉ số đánh giá bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ......................................................................................................... 41 Bảng 1.2. Các yếu tố tác động tới bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất .......... 44 Bảng 2.1. Danh mục các biến sử dụng trong mô hình .............................................. 58 Bảng 2.2. Tóm tắt một số thống kê cơ bản về các biến trong mô hình ..................... 60 Bảng 3.1: Bất bình đẳng giới ở Việt Nam qua các chỉ số đánh giá .......................... 66 Bảng 3.2: Tiền lương bình quân/tháng của lao động làm công ăn lương chia theo giới tính và trình độ chuyên môn kỹ thuật, năm 2013 .............................................. 71 Bảng 3.3: Cơ cấu trình độ học vấn của chủ hộ (%) .................................................. 88 Bảng 3.4: Cơ cấu chủ hộ theo nhóm tuổi và tình trạng hôn nhân của chủ hộ (%) ... 89 Bảng 3.5: Qui mô hộ trung bình theo giới tính của chủ hộ chia theo thành thị nông thôn, vùng và dân tộc, năm 2012 (người) ................................................................. 91 Bảng 3.6. Đặc điểm hộ gia đình ở các nhóm thu nhập năm 2012 theo giới tính của chủ hộ (%) ................................................................................................................. 92 Bảng 3.7: Đặc điểm hoạt động kinh tế của các hộ gia đình theo giới tính của chủ hộ (%) .. 93 Bảng 3.8: Phân rã Oaxaca – Blinder về khoảng cách trong khả năng có đất sản xuất của các hộ gia đình .................................................................................................... 97 Bảng 3.9: Tỷ lệ hộ gia đình hiện đang sử dụng/ quản lý đất sản xuất theo giới tính của chủ hộ phân theo vùng kinh tế (%) ..................................................................... 99 Bảng 3.10. Nguồn gốc đất sản xuất của các hộ gia đình theo giới tính của chủ hộ 102 Bảng 3.11. Tỷ lệ đất sản xuất theo 1 số nguồn gốc chính của các hộ gia đình theo giới tính của chủ hộ theo tỉnh .................................................................................. 105 Bảng 3.12. Cơ cấu người đứng tên trong sổ đỏ theo giới tính của chủ hộ (%) ...... 107 Bảng 3.13: Qui mô đất sản xuất của hộ gia đình theo giới tính của chủ hộ (m2) ... 110 Bảng 3.14. Các yếu tố ảnh hưởng tới quy mô đất sản xuất sử dụng của hộ gia đình ... 114 Bảng 3.15: Phân rã Oaxaca – Blinder về khoảng cách diện tích đất bình quân của các hộ gia đình ........................................................................................................ 115 Bảng 3.16: Khoảng cách giới về quy mô đất sản xuất sử dụng theo vùng kinh tế (m2) .. 118 Bảng 11: Phân rã chi tiết sự khác biệt diện tích đất bình quân theo Oaxaca – Blinder (thủ tục Heckman 2 bước) ....................................................................................... 211 viii 2. Hình vẽ: Hình 1.1: Mối quan hệ giữa các yếu tố tác động tới bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ................................................................................................................ 46 Hình 3.1: Tỷ lệ biết chữ của dân số từ 15 tuổi trở lên đặc trưng theo tuổi và giới tính, 1/4/2013 ............................................................................................................ 68 Hình 3.2: Tỷ trọng dân số từ 10 tuổi trở lên chưa bao giờ đến trường đặc trưng theo tuổi và giới tính, 1/4/2013 ......................................................................................... 69 Hình 3.3: Tỷ lệ nữ đại biểu hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 1999 – 2004; 2004 – 2009 và 2011 - 2016 (%) ........................................................................................ 73 Hình 3.4: Tỷ lệ nữ lãnh đạo trong các Bộ và cơ quan tương đương (%) .................. 74 Hình 3.5. Tỷ lệ hộ gia đình chủ hộ nữ phân theo vùng kinh tế ................................. 83 Hình 3.6: Tỷ lệ các hộ gia đình theo quy mô đất sản xuất theo giới tính chủ hộ .. 111 Hình 3.7: Khoảng cách giới trong cơ cấu đầu vào của sản xuất nông nghiệp ........ 121 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu luận án Luận án “Bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam” được thực hiện với mục đích phân tích, đánh giá khía cạnh bình đẳng giới trong tiếp cận đất với tư cách là một yếu tố nguồn lực sản xuất trực tiếp. Thông qua việc xây dựng khung phân tích và sử dụng cách tiếp cận nghiên cứu định lượng với phương pháp thống kê mô tả và mô hình hồi qui dựa trên số liệu thống kê qui mô lớn, mang tính đại diện cho cả nước, luận án đã phân tích và đánh giá thực trạng bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam ở cả 2 góc độ là khả năng được sử dụng đất để sản xuất và khả năng sử dụng đất sản xuất để thu lợi, từ đó đề xuất quan điểm định hướng và các nhóm giải pháp để cải thiện vấn đề này trong thời gian tới. Luận án được viết với tổng số trang là 151, trong đó ngoài phần mở đầu (18 trang), kết luận (3 trang), nội dung chính của luận án được trình bày theo 4 chương, trong đó: Chương 1 (29 trang) bên cạnh việc tổng quan về bình đẳng giới, chương này tập trung vào luận giải và làm rõ nội hàm, đề xuất các tiêu chí đánh giá và các yếu tố ảnh hưởng đến bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất; chương 2 (18 trang) trình bày các phương pháp nghiên cứu được sử dụng để đạt được mục tiêu nghiên cứu, các nguồn số liệu được sử dụng và mô tả chi tiết phương pháp phân tích dữ liệu; Chương 3 (63 trang) tập trung phân tích thực trạng bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất, đồng thời chỉ ra những kết quả đạt được và những mặt còn tồn tại và nguyên nhân của thực trạng này ở Việt Nam; Chương 4 (20 trang) đưa ra các quan điểm định hướng và khuyến nghị chính sách cải thiện bình đẳng giới trong tiếp cận đất sản xuất ở Việt Nam. Luận án được thực hiện thông qua tham khảo 112 tài liệu (gồm 46 tài liệu tiếng Việt và 66 tài liệu bằng tiếng Anh). Luận án được minh họa bằng 20 bảng số liệu, 8 hình vẽ và phần phụ lục (47 trang, chia thành 4 phụ lục với 25 bảng trình bày kết quả định lượng). 2 2. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu Trong vòng hai thập kỷ trở lại đây, vấn đề giới và bình đẳng giới đã trở thành vấn đề chính yếu trong các diễn đàn phát triển trên phạm vi toàn thế giới. Với nhiều nỗ lực của chính phủ các quốc gia và các tổ chức quốc tế, bình đẳng giới đã có những tiến bộ vượt bậc, đặc biệt là trong các khía cạnh như giáo dục, tuổi thọ trung bình, lao động việc làm hay cơ hội tham gia chính trị. Tuy nhiên, bên cạnh những lĩnh vực có nhiều tiến bộ vượt bậc, một số lĩnh vực bình đẳng giới khác hầu như có rất ít sự thay đổi, trong đó phải kể đến bình đẳng giới trong tiếp cận đất đai. Dữ liệu thống kê ở phạm vi toàn thế giới đưa ra rất nhiều bằng chứng đối với tình trạng bất bình đẳng giới trong tiếp cận đất đai. Cơ sở dữ liệu toàn diện về Giới và quyền sử dụng đất của FAO đã chỉ ra rằng, tính trung bình, phụ nữ chiếm tới 43% lực lượng lao động trong khu vực nông nghiệp ở các nước đang phát triển, trong khi đó chỉ có khoảng từ 5 - 30% những người có nắm giữ đất nông nghiệp là phụ nữ. Không những có ít cơ hội hơn nam giới trong nắm giữ đất đai, ngay cả khi có cơ hội nắm giữ đất đai thì diện tích đất nắm giữ của phụ nữ cũng nhỏ hơn so với nam giới, thậm chí ở một số nước, diện tích đất của các hộ gia đình do nam giới làm chủ hộ lớn gấp hơn 2 lần diện tích đất của các hộ gia đình do nữ giới làm chủ hộ [71]. Việc vẫn còn tồn tại khoảng cách giữa phụ nữ và nam giới trong việc tiếp cận đất sản xuất là một trong các nguyên nhân làm hạn chế cơ hội kinh tế của phụ nữ, khiến năng suất trong sản xuất nông nghiệp của phụ nữ thấp hơn nam giới, từ đó tạo ra khoảng cách giới về thu nhập. Không những tồn tại khá dai dẳng trong xã hội, bất bình đẳng giới trong việc tiếp cận đất còn khiến cho các nỗ lực giảm nghèo của các quốc gia bị hạn chế đi nhiều. Việc phụ nữ khó có thể tiếp cận với các quyền sở hữu đất đai làm tăng 60% so với mức trung bình nguy cơ bị thiếu đói [90]. “Nếu được trao quyền tiếp cận các nguồn lực bình đẳng với nam giới, phụ nữ ở các nước đang phát triển có thể tăng sản lượng trên các thửa ruộng mà họ canh tác lên từ 20-30% và nhờ đó giúp nâng tổng sản lượng nông nghiệp của các nước nghèo tăng lên từ 2,5 đến 4%. Sản lượng nông nghiệp tăng thêm đó có thể giúp làm giảm 12-17% số người đói nghèo trên thế giới, tương đương từ 100 đến 150 triệu người”[71]. Bên 3 cạnh đó, bình đẳng giới trong tiếp cận đất đai còn tác động tới các khía cạnh phúc lợi xã hội khác. Khi phụ nữ có quyền sử dụng đất bình đẳng với nam giới, họ có nhiều khả năng hơn một cách đáng kể trong việc có tiếng nói quyết định trong gia đình [83], và các bằng chứng