Luận án Các nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của kiểm toán liên tục ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH Đặng Đình Tân CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA KIỂM TOÁN LIÊN TỤC TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Tp. Hồ Chí Minh – Năm 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH Đặng Đình Tân CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA KIỂM TOÁN LIÊN TỤC TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRẦN THỊ GIANG TÂN Tp. Hồ Chí Minh – Năm 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan rằng luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được thực hiện theo sự hướng dẫn của người hướng dẫn khoa học. Theo sự hiểu biết và niềm tin của tôi, luận án không sao chép bất kỳ công trình nghiên cứu đã được công bố hoặc đã được công nhận như điều kiện để tốt nghiệp ở bất cứ bậc đào tạo nào, ngoại trừ những trích dẫn đã được ghi rõ trong nội dung và danh mục tài liệu tham khảo của luận án. Đặng Đình Tân LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến người hướng dẫn khoa học, PGS. TS. Trần Thị Giang Tân, về tất cả những sự kiên nhẫn, hỗ trợ và định hướng mà cô đã dành cho tôi trong quá trình thực hiện luận án này. Tôi cũng xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến quý thầy, cô lãnh đạo và giảng viên Khoa Kế toán, Viện đào tạo Sau đại học - Trường Đại học Kinh tế Tp. HCM; quý thầy, cô lãnh đạo và giảng viên Trường Đại học Ngân hàng Tp. HCM; quý anh, chị lãnh đạo và kiểm toán viên tại các doanh nghiệp kiểm toán và các đơn vị khác đã tham gia trong nghiên cứu này, về tất cả những sự quan tâm, động viên và hỗ trợ mà thầy, cô và anh, chị đã dành cho tôi trong quá trình vừa qua. Cuối cùng, xin được bày tỏ lòng biết ơn và tình yêu sâu sắc đến mẹ và gia đình nhỏ của tôi, về tất cả những nâng đỡ, khích lệ và chia sẻ mà mẹ và gia đình đã, đang và sẽ dành cho tôi trong cuộc sống. Đặng Đình Tân MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG ......................................................................................... ii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ ................................................................... iv PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................................... v 1) Lý do chọn đề tài ............................................................................................. v 2) Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ................................................. ix 3) Đối tượng nghiên cứu...................................................................................... x 4) Phạm vi nghiên cứu và thời gian nghiên cứu: ................................................. x 5) Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... xi 6) Những đóng góp của nghiên cứu ................................................................. xii 7) Kết cấu của luận án ..................................................................................... xiii Chương 1 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC ....................................... 1 1.1 Các nghiên cứu của nước ngoài .................................................................. 1 1.1.1 Các nghiên cứu về các nhân tố thúc đẩy thực hiện KTLT ..................... 2 1.1.1.1 Nhu cầu của NSD trong việc được cung cấp thông tin tin cậy bởi KTLT theo thời gian thực (real-time information) ......................................... 2 1.1.1.2 Nhu cầu của doanh nghiệp và KTV về KTLT ................................. 5 a) Nhu cầu của doanh nghiệp về KTLT .................................................. 5 b) Nhu cầu của KTV về KTLT ................................................................ 9 1.1.1.3 Điều kiện về HTTT của doanh nghiệp để thực hiện KTLT ........... 13 a) Hệ thống xử lý trực tuyến – thời gian thực (online real-time systems) và hệ quản trị cơ sở dữ liệu ....................................................................... 14 b) Hệ thống hoạch định nguồn lực doanh nghiệp (ERP) ....................... 15 c) Nguồn dữ liệu lớn (Big Data) và công nghệ phân tích dữ liệu (Data Analytics) .................................................................................................. 16 d) Ngôn ngữ báo cáo kinh doanh mở rộng (eXtensible Business Reporting Language – XBRL) .................................................................. 17 1.1.2 Các nghiên cứu về trở ngại đối với thực hiện KTLT ........................... 18 1.1.2.1 Trở ngại về tổ chức và HTTT của doanh nghiệp ........................... 18 a) Những người quản lý cấp cao của doanh nghiệp cho rằng KTLT không cần thiết .......................................................................................... 18 b) Tình trạng quá tải thông tin (information overload) ......................... 19 c) Thiếu chuẩn hóa, tích hợp giữa các quy trình hoạt động của doanh nghiệp ........................................................................................................ 20 1.1.2.2 Trở ngại về sự toàn vẹn của HTTT của doanh nghiệp ................... 21 1.1.2.3 Trở ngại về nguồn lực tài chính của doanh nghiệp ........................ 22 1.1.2.4 Trở ngại về năng lực chuyên môn của KTV .................................. 24 1.1.2.5 Trở ngại về điều kiện pháp lý ........................................................ 26 1.2 Các nghiên cứu trong nước ....................................................................... 28 1.2.1 Nhu cầu của nghề nghiệp kiểm toán về KTLT nhằm ứng phó với ảnh hưởng của tiến bộ về CNTT .............................................................................. 29 1.2.2 Nhu cầu của một số doanh nghiệp về KTLT nhằm đáp ứng các yêu cầu tuân thủ và QTRR ............................................................................................. 31 1.3 Kết quả đạt được của các nghiên cứu trước và khoảng trống lý thuyết .... 32 1.3.1 Kết quả đạt được của các nghiên cứu trước .......................................... 32 1.3.2 Khoảng trống nghiên cứu và mục tiêu nghiên cứu của luận án ............ 34 Chương 2 CƠ SỞ LÝ THUYẾT ........................................................................... 37 2.1 Một số khái niệm ....................................................................................... 37 2.1.1 Khái niệm về kiểm toán ........................................................................ 37 2.1.2 Khái niệm về KTLT .............................................................................. 38 2.2 Các lý thuyết nền tảng ............................................................................... 41 2.2.1 Lý thuyết về cung và cầu (Theory of supply and demand) .................. 41 2.2.2 Lý thuyết về sự khuếch tán đổi mới (Diffusion of innovation theory) . 42 2.2.3 Lý thuyết phát tín hiệu (Signaling theory) ............................................ 45 2.2.4 Lý thuyết ủy nhiệm (Agency theory) .................................................... 47 2.3 Khung lý thuyết và các khái niệm nghiên cứu .......................................... 48 2.3.1 Khung lý thuyết của nghiên cứu ........................................................... 48 2.3.2 Định nghĩa các khái niệm nghiên cứu .................................................. 49 Chương 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................ 52 3.1 Phương pháp nghiên cứu và thiết kế nghiên cứu ...................................... 52 3.1.1 Phương pháp tiếp cận nghiên cứu của luận án ..................................... 52 3.1.2 Lựa chọn thiết kế nghiên cứu của luận án ............................................ 52 3.2 Thiết kế nghiên cứu của luận án ............................................................... 53 3.2.1 Nghiên cứu định tính ............................................................................ 54 3.2.1.1 Cách tiếp cận nghiên cứu định tính của luận án ............................ 54 3.2.1.2 Quy trình nghiên cứu định tính ...................................................... 55 3.2.1.3 Phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu định tính .................... 55 a) Phương pháp chọn mẫu ..................................................................... 55 b) Thủ tục thu thập dữ liệu..................................................................... 56 c) Thủ tục phân tích dữ liệu ................................................................... 59 3.2.2 Nghiên cứu định lượng ......................................................................... 61 3.2.2.1 Quy trình nghiên cứu định lượng ................................................... 61 3.2.2.2 Phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu định lượng ................. 63 a) Phương pháp chọn mẫu ..................................................................... 63 b) Thủ tục thu thập dữ liệu..................................................................... 64 c) Thủ tục phân tích dữ liệu ................................................................... 65 Chương 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................... 70 4.1 Thực trạng về sự hình thành của KTLT tại Việt Nam .............................. 70 4.1.1 Nguồn tài liệu sử dụng để nghiên cứu .................................................. 70 4.1.2 Sự hình thành của KTLT trong lĩnh vực KTNB tại Việt Nam ............. 71 4.1.2.1 Đối với các CTNY không thuộc lĩnh vực tài chính ....................... 72 4.1.2.2 Đối với các ngân hàng và các CTNY thuộc lĩnh vực tài chính ..... 73 4.1.3 Sự hình thành của KTLT trong lĩnh vực KTĐL tại Việt Nam ............. 75 4.1.3.1 Kết quả phân tích từ các trang thông tin điện tử ............................ 75 4.1.3.2 Kết quả phân tích dựa trên các báo cáo tổng kết hoạt động của KTĐL của VACPA và Bộ Tài chính ............................................................ 77 4.1.4 Kết luận chung về sự hình thành của KTLT tại Việt Nam ................... 79 4.2 Khám phá các nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam ............................................................................................... 80 4.2.1 Quy trình thực hiện ............................................................................... 81 4.2.2 Kết quả nghiên cứu định tính và thảo luận .............................................. 85 4.3 Kết quả nghiên cứu định lượng ................................................................. 87 4.3.1 Quy trình thực hiện ............................................................................... 87 4.3.2 Mô hình nghiên cứu và các giả thuyết nghiên cứu ............................... 88 4.3.2.1 Mô hình nghiên cứu ....................................................................... 88 4.3.2.2 Các giả thuyết nghiên cứu .............................................................. 89 a) Các giả thuyết nghiên cứu về ảnh hưởng của các nhân tố thúc đẩy sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam ..................................... 89 b) Các giả thuyết nghiên cứu về ảnh hưởng của các nhân tố trở ngại đối với sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam .......................... 90 4.3.3 Xây dựng thang đo nghiên cứu ............................................................. 91 4.3.3.1 Cấu trúc của bảng câu hỏi khảo sát ................................................ 92 4.3.3.2 Kiểm tra sơ bộ giá trị và độ tin cậy của thang đo .......................... 93 4.3.4 Thu thập dữ liệu (khảo sát chính thức) ................................................. 95 4.3.5 Phân tích kết quả nghiên cứu ................................................................ 97 4.3.5.1 Mô tả đặc điểm mẫu nghiên cứu .................................................... 97 4.3.5.2 Kiểm định độ tin cậy của thang đo ................................................ 98 4.3.5.3 Đánh giá về sự phiến diện bởi phương pháp chung ..................... 100 4.3.5.4 Phân tích nhân tố khám phá (EFA) .............................................. 101 a) Phân tích nhân tố khám phá khái niệm liên quan đến các yếu tố thúc đẩy và trở ngại đối với sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam ......................................................................................................... 101 b) Phân tích nhân tố khám phá khái niệm liên quan đến sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam .......................................................... 104 c) Điều chỉnh giả thuyết nghiên cứu dựa trên kết quả phân tích nhân tố khám phá ................................................................................................. 106 4.3.5.5 Phân tích hồi quy tuyến tính đa biến (MLR) ............................... 108 4.3.6 Kết quả nghiên cứu định lượng và thảo luận ...................................... 115 4.3.6.1 Về kết quả phân tích nhân tố khám phá ....................................... 115 4.3.6.2 Về kết quả phân tích hồi quy đa biến ........................................... 117 a) Thảo luận về các nhân tố ảnh hưởng thúc đẩy đối với sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam ..................................................... 117 b) Thảo luận về các nhân tố ảnh hưởng trở ngại đến sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam .......................................................... 120 Chương 5 KẾT LUẬN VÀ GỢI Ý VỀ GIẢI PHÁP ........................................... 124 5.1 Kết luận ................................................................................................... 124 5.2 Những đóng góp mới của nghiên cứu ..................................................... 127 5.3 Một số giải pháp gợi ý............................................................................. 130 5.3.1 Đối với các doanh nghiệp ................................................................... 130 5.3.1.1 Cơ sở để xác định doanh nghiệp thích hợp với KTLT ................ 130 5.3.1.2 Triển khai thí điểm KTLT trong hoạt động KTNB của các doanh nghiệp thích hợp .......................................................................................... 131 5.3.1.3 Triển khai mở rộng KTLT trong hoạt động KTNB của các doanh nghiệp thích hợp .......................................................................................... 132 5.3.2 Đối với các DNKiT ............................................................................. 133 5.3.2.1 Chia sẻ thông tin về KTLT và cung ứng dịch vụ tư vấn triển khai thực hiện KTLT cho các doanh nghiệp thích hợp ....................................... 134 5.3.2.2 Sử dụng hệ thống KTLT trong hoạt động KTNB của các doanh nghiệp cho các mục đích của KTĐL ........................................................... 134 5.3.3 Đối với các tổ chức nghề nghiệp, tổ chức đào tạo .............................. 135 5.3.4 Đối với các cơ quan quản lý nhà nước có liên quan ........................... 137 5.4 Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo ........................ 137 5.4.1 Hạn chế của nghiên cứu: ..................................................................... 137 5.4.2 Hướng nghiên cứu tiếp theo: .............................................................. 138 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 139 CÁC NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ................................................................. xiii TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... xiv Tiếng Việt ............................................................................................................ xiv Tiếng Anh ............................................................................................................ xvi PHỤ LỤC .............................................................................................................. 1/PL Phụ lục 1 – Bảng tóm tắt các nghiên cứu trước ................................................ 1/PL Phụ lục 2 – Danh sách các CTNY khảo sát BCTN 2013, 2014, 2015 ............ 20/PL Phụ lục 3 –Danh sách các ngân hàng/CTNY đã hoặc có kế hoạch thực hiện KTLT trong KTNB ......................................................................................... 22/PL Phụ lục 4 –Danh sách các DNKiT thuộc 10 công ty có doanh thu và/hoặc số lượng khách hàng lớn nhất năm 2015 ............................................................. 24/PL Phụ lục 5 – Dàn bài thảo luận ......................................................................... 25/PL Phụ lục 6 – Danh sách chuyên gia trả lời phỏng vấn ...................................... 29/PL Phụ lục 7 – Bảng phân tích nội dung trả lời phỏng vấn theo các chủ đề về các nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam 30/PL Phụ lục 8 – Tổng hợp các yếu tố theo chủ đề về các nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của KTLT tại Việt Nam ........................................... 51/PL Phụ lục 9 – Các khái niệm và các yếu tố đo lường (biến quan sát) của thang đo nghiên cứu định lượng .................................................................................... 53/PL Phụ lục 10 – Thư mời trả lời khảo sát ............................................................. 56/PL Phụ lục 11 – Bảng xác định cỡ mẫu so với kích thước tổng thể ..................... 61/PL Phụ lục 12 – Danh sách KTV tham gia trả lời khảo sát .................................. 63/PL Phụ lục 13 – Kết quả kiểm định chính thức độ tin cậy thang đo .................... 67/PL Phụ lục 14 – Kết quả phân tích đơn nhân tố của Harman ............................... 74/PL Phụ lục 15 – Kết quả phân tích nhân tố khám phá .......................................... 78/PL Phụ lục 16 – Kết quả phân tích hồi quy đa biến ............................................. 99/PL i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BCTC Báo cáo tài chính BCTN Báo cáo thường niên ĐBLT Đảm bảo liên tục BGĐ Ban giám đốc BKS Ban kiểm soát CMKiT Chuẩn mực kiểm toán CNTT Công nghệ thông tin CSDL Cơ sở dữ liệu CTNY Công ty niêm yết DNKiT Doanh nghiệp kiểm toán ĐGRR Đánh giá rủi ro GDĐT Giao dịch điện tử GSLT Giám sát liên tục HĐQT Hội đồng quản trị KSNB Kiểm soát nội bộ HTTT Hệ thống thông tin KSNB Kiểm soát nội bộ KTĐL Kiểm toán độc lập KTLT Kiểm toán liên tục KTNB Kiểm toán nội bộ KTV Kiểm toán viên NSD Người sử dụng QTRR Quản trị rủi ro QTDN Quản trị doanh nghiệp SOX Sarbanes-Oxley TCTD Tổ chức tín dụng TMĐT Thương mại điện tử TNKS Thử nghiệm kiểm soát TTKS Thủ tục kiểm soát ii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1 Các dòng nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của KTLT .......................................................................................................... 33 Bảng 2.1 Định nghĩa các khái niệm trong mô hình nghiên cứu................................ 49 Bảng 3.1 Mục tiêu nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu và phương pháp thu thập dữ liệu ................................................................................................................................... 53 Bảng 4.1 Các loại tài liệu sử dụng để phân tích nhằm xác định sự hình thành của KTLT tại Việt Nam ................................................................................................... 71 Bảng 4.2 Vai trò của KTNB theo BCTC một số CTNY tại Việt Nam ..................... 72 Bảng 4.3 Danh sách chuyên gia đồng ý trả lời phỏng vấn ........................................ 83 Bảng 4.4 Số lượng chủ đề (nhân tố) được ghi nhận dựa trên kết quả phỏng vấn định tính sử