Luận án Các nhân tố ảnh hưởng tới phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN MẠNH HÙNG CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ PHÁT TRIỂN HÀ NỘI - 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN MẠNH HÙNG CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Ngô Thắng Lợi HÀ NỘI - 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm quy định liêm chính học thuật trong nghiên cứu khoa học của Trường Đại học Kinh tế Quốc dân. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Nghiên cứu sinh Nguyễn Mạnh Hùng ii LỜI CẢM ƠN Nghiên cứu sinh xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS Ngô Thắng Lợi, người thầy đáng kính đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo và động viên để Nghiên cứu sinh hoàn thành luận án này. Nghiên cứu sinh xin trân trọng cảm ơn những ý kiến đóng góp chân thành và quý báu của các nhà khoa học, các Thầy giáo, Cô giáo trong Khoa Kế hoạch và Phát triển, Viện đào tạo sau đại học Trường Đại học Kinh tế quốc dân, Lãnh đạo và các đồng nghiệp trong ngành điện Việt Nam đã tạo mọi điều kiện, trao đổi, chia sẻ và giúp Nghiên cứu sinh hoàn thành luận án. Cuối cùng Nghiên cứu sinh xin bày tỏ lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè thân thiết đã động viên Nghiên cứu sinh trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án của mình. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Nghiên cứu sinh Nguyễn Mạnh Hùng iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC VIẾT TẮT ............................................................................................. vii DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. viii DANH MỤC HÌNH ...................................................................................................... ix PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO Ở VIỆT NAM ................................ 6 1.1. Các nghiên cứu về năng lượng tái tạo ............................................................... 6 1.2. Nghiên cứu về phát triển năng lượng tái tạo .................................................... 7 1.3. Các nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển năng lượng tái tạo .............................................................................................................................. 12 1.4. Đánh giá tổng quan và Khoảng trống nghiên cứu ......................................... 20 1.4.1. Về các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam ....... 20 1.4.2. Cách tiếp cận nghiên cứu và đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển năng lượng tái tạo ................................................................................................... 21 1.4.3. Nghiên cứu phát triển năng lượng tái tạo trong bối cảnh biến đổi khí hậu ...... 21 1.4.4. Những hạn chế trong các nghiên cứu về phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam ........................................................................................................................ 22 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................ 23 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO Ở VIỆT NAM .................................................. 24 2.1. Năng lượng tái tạo ............................................................................................. 24 2.1.1. Khái niệm năng lượng tái tạo ....................................................................... 24 2.1.2. Vai trò của năng lượng tái tạo ...................................................................... 24 2.1.3. Phân loại năng lượng tái tạo ......................................................................... 26 2.2. Phát triển năng lượng tái tạo ........................................................................... 33 2.2.1. Khái niệm và nội hàm .................................................................................. 33 2.2.2. Tiêu chí đánh giá phát triển năng lượng tái tạo ........................................... 36 2.3. Các lý thuyết liên quan đến các nhân tố ảnh hưởng tới phát triển năng lượng tái tạo ......................................................................................................................... 39 2.3.1. Lý thuyết về phát triển bền vững ................................................................. 39 iv 2.3.2. Lý thuyết hai nhóm nhân tố của Herzberg ................................................... 42 2.3.3. Lý thuyết công bằng năng lượng ................................................................. 43 2.4. Các nhân tố ảnh hưởng tới phát triển năng lượng tái tạo .............................. 45 2.4.1. Tài nguyên năng lượng tái tạo ..................................................................... 45 2.4.2. Phương pháp tiếp cận sản xuất năng lượng tái tạo ...................................... 46 2.4.3. Nhu cầu năng lượng tái tạo .......................................................................... 46 2.4.4. Sự chấp nhận của công chúng ...................................................................... 46 2.4.5. Tác động môi trường .................................................................................... 47 2.4.6. Lợi nhuận tài chính của các dự án năng lượng tái tạo ................................. 47 2.4.7. Môi trường đầu tư các dự án năng lượng tái tạo .......................................... 48 2.4.8. Sự thích ứng năng lượng tái tạo ................................................................... 48 2.4.9. Quản trị......................................................................................................... 49 2.4.10. Chính sách năng lượng của chính phủ ....................................................... 49 2.5. Kinh nghiệm quốc tế về phát triển năng lượng tái tạo .................................. 52 2.5.1. Kinh nghiệm đến từ Ấn Độ .......................................................................... 52 2.5.2. Kinh nghiệm đến từ Vương Quốc Anh ........................................................ 54 2.5.3. Kinh nghiệm đến từ Đan Mạch .................................................................... 55 2.5.4. Phát triển năng lượng tái tạo tại Đài Loan ................................................... 55 2.5.5. Phát triển năng lượng tái tạo tại Hàn Quốc .................................................. 58 2.5.6. Phát triển năng lượng tái tạo tại Trung Quốc ............................................... 60 2.5.7. Kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam ................................................................ 61 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 63 3.1. Quy trình nghiên cứu........................................................................................ 63 3.2. Xây dựng mô hình nghiên cứu dự kiến ........................................................... 65 3.2.1. Giả thuyết nghiên cứu .................................................................................. 65 3.2.2. Mô hình nghiên cứu ..................................................................................... 68 3.3. Các bước nghiên cứu ........................................................................................ 71 3.3.1. Nghiên cứu định tính .................................................................................... 71 3.3.2 Phương pháp nghiên cứu định lượng ............................................................ 77 3.3.3. Tổng hợp, xây dựng thang đo và phiếu khảo sát ......................................... 78 3.3.4. Thiết kế và mẫu nghiên cứu định lượng ...................................................... 83 3.3.5. Thu thập dữ liệu ........................................................................................... 85 3.3.6. Phân tích dữ liệu trong nghiên cứu định lượng ............................................ 86 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................................ 88 v CHƯƠNG 4: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO CỦA VIỆT NAM THỜI GIAN QUA VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO Ở VIỆT NAM ... 89 4.1.Tiềm năng, định hướng phát triển NLTT ở Việt Nam ................................... 89 4.1.1. Tiềm năng phát triển của ngành NLTT tại Việt Nam .................................. 89 4.1.2 Định hướng và các chính sách phát triển NLTT ở Việt Nam giai đoạn 2011- 2020 ........................................................................................................................ 92 4.2 Thực trạng phát triển NLTT ở Việt Nam giai đoạn 2011-2020 .................... 98 4.2.1 Phát triển các dự án năng lượng tái tạo ......................................................... 99 4.2.2 Kết quả phát triển năng lượng tái tạo .......................................................... 102 4.2.3 Một số nguyên nhân gây ra các hạn chế trong phát triển NLTT của Việt Nam thời gian qua ......................................................................................................... 108 4.3. Kết quả nghiên cứu định lượng các nhân tố ảnh hưởng tới phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam ................................................................................................... 111 4.3.1. Kết quả thống kê mô tả .............................................................................. 111 4.3.2. Kết quả đánh giá độ tin cậy, độ giá trị của thang đo .................................. 111 4.3.3. Kết quả đánh giá mô hình đo lường ........................................................... 112 4.3.4. Đánh giá mô hình cấu trúc ......................................................................... 116 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 .......................................................................................... 118 CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT ĐỊNH HƯỚNG GIẢI PHÁP, KHUYẾN NGHỊ PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO Ở VIỆT NAM ............................................................................................................. 119 5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu ....................................................................... 119 5.1.1. Nhân tố chấp nhận của cộng đồng có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo ......................................................................................................... 119 5.1.2. Nhân tố thích ứng với năng lượng tái tạo có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo ................................................................................................. 120 5.1.3. Nhân tố phương pháp tiếp cận sản xuất năng lượng tái tạo có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo .................................................................... 121 5.1.4. Nhân tố tác động môi trường có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo .................................................................................................................... 122 5.1.5. Nhân tố tài nguyên năng lượng tái tạo có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo ......................................................................................................... 123 5.1.6. Nhân tố nhu cầu về năng lượng tái tạo có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo ......................................................................................................... 123 vi 5.1.7. Nhân tố lợi nhuận tài chính có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo ......................................................................................................................... 124 5.1.8. Nhân tố môi trường đầu tư các dự án năng lượng tái tạo có tác động tích cực tới phát triển năng lượng tái tạo ........................................................................... 125 5.1.9. Nhân tố quản trị có tác động tiêu cực tới phát triển năng lượng tái tạo ..... 125 5.1.10. Nhân tố chính sách năng lượng của chính phủ có tác động tiêu cực tới phát triển năng lượng tái tạo ........................................................................................ 127 5.2. Quan điểm và Định hướng phát triển năng lượng tái tạo của Việt Nam .. 128 5.2.1. Quan điểm phát triển của Nhà nước .......................................................... 128 5.2.2. Định hướng phát triển của Nhà nước ......................................................... 129 5.3. Đề xuất giải pháp và khuyến nghị nhằm phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam ......................................................................................................................... 130 5.3.1. Giải pháp nhằm phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam ........................ 131 5.3.2. Đề xuất khuyến nghị nhằm phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam ...... 135 5.4. Hạn chế và định hướng nghiên cứu trong tương lai .................................... 137 5.4.1. Các hạn chế trong nghiên cứu .................................................................... 137 5.4.2. Định hướng nghiên cứu trong tương lai ..................................................... 138 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 .......................................................................................... 139 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 140 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ .................................. 142 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 143 PHỤ LỤC 1: PHIẾU KHẢO SÁT ........................................................................... 159 PHỤ LỤC 2: KẾT QUẢ SPSS ................................................................................. 161 PHỤ LỤC 3: DANH SÁCH CÁC NHÀ MÁY ĐIỆN NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO Ở VIỆT NAM ................................................................................................................. 169 vii DANH MỤC VIẾT TẮT Viết tắt Nội dung NLTT Năng lượng tái tạo IEA Cơ quan năng lượng quốc tế KHCN Khoa học công nghệ REG Sản xuất năng lượng tái tạo PTNLTT Phát triển năng lượng tái tạo ER Tài nguyên năng lượng tái tạo PP Phương pháp tiếp cận sản xuất năng lượng tái tạo RD Nhu cầu năng lượng tái tạo RA Thích ứng năng lượng tái tạo IER Môi trường đầu tư các dự án năng lượng tái tạo GEP Chính sách năng lượng của chính phủ ERR Lợi nhuận tài chính của các dự án năng lượng tái tạo EE Tác động môi trường PA Chấp nhận cộng đồng LGG Quản trị NLTTD Phát triển sản xuất năng lượng tái tạo CTCP Công ty Cổ phần TNHH Trách nhiệm hữu hạn EVN Tập đoàn Điện lực Việt Nam NSNN Ngân sách nhà nước viii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Tiêu chí đánh giá phát triển năng lượng bền vững ....................................... 36 Bảng 3.1. Các giả thuyết nghiên cứu ............................................................................. 78 Bảng 3.2. Bảng thang đo các biến ................................................................................. 79 Bảng 3.3. Mã hóa các biến nghiên cứu ......................................................................... 83 Bảng 4.1. Tiềm năng năng lượng gió tại Việt Nam ở độ cao 65m................................ 89 Bảng 4.2. Tổng hợp cơ chế khuyến khích phát triển điện tái tạo ................................... 97 Bảng 4.3. Cơ chế khuyến khích cho dự án điện tái tạo nối lưới tại Việt Nam .............. 98 Bảng 4.4. Quy hoạch phát triển điện gió các tỉnh ......................................................... 99 Bảng 4.5. Tổng số cơ sở sản xuất NLTT ở Việt Nam giai đoạn 2018 - 2022 ............. 104 Bảng 4.6. Cơ cấu tỷ trọng công suất của các nguồn NLTT trong tổng công suất HTĐ Việt Nam và trong tổng công suất nguồn NLTT của Việt Nam ................................. 105 Bảng 4.7. Đóng góp vào ngân sách nhà nước, tạo việc làm và thu nhập bình quân người lao động của các cơ sở sản xuất NLTT ở Việt Nam giai đoạn 2018 - 2022 ............... 107 Bảng 4.8. Độ tin cậy tổng hợp (Construct Reliability and Validity) ........................... 112 Bảng 4.9. Độ giá trị phân biệt (Discriminant Validity – Fornell-Larcker Criterion) .. 112 Bảng 4.10. Phương sai trung bình được trích (AVEs) ................................................ 113 Bảng 4.11. Bảng hệ số tải của các nhân tố (Outer Loadings) ..................................... 113 Bảng 4.12. Hệ số R-square .......................................................................................... 114 Bảng 4.13. Hệ số f - square ......................................................................................... 114 Bảng 4.14. Hệ số VIF .................................................................................................. 115 Bảng 4.15. Sự phù hợp của mô hình nghiên cứu (Model fit) ...................................... 115 ix DANH MỤC HÌNH Hình 2.1 Chuyển đổi năng lượng mặt trời thành điện năng .......................................... 28 Hình 2.2 Sơ đồ chuyển đổi công suất trong hệ thống điện gió ..................................... 29 Hình 2.3 Sơ đồ công nghệ sử dụng sinh khối cho sản xuất năng lượng ....................... 31 Hình 2.4 Công nghệ địa nhiệt giữa khí đá vỉa, địa nhiệt truyền thống, địa nhiệt cải tiến và địa nhiệt siêu tới hạn ................................................................................................. 32 Hình 3.1. Quy trình nghiên cứu ..................................................................................... 64 Hình 3.2. Mô hình nghiên cứu ....................................................................................... 68 Hình 3.3. Mô hình các yếu tố tác động tới năng lượng tái tạo ...................................... 77 Hình 4.1. Tiềm năng kỹ thuật điện gió trên bờ và trên biển Việt Nam ......................... 90 Hình 4.2. Tiềm năng điện mặt trời tại Việt Nam ........................................................... 91 Hình 4.3. Tiềm năng phát triển điện sinh khối ở Việt Nam .......................................... 92 Hình 4.4. Cơ chế khuyến khích phát triển NLTT ở Việt Nam ...................................... 96 Hình 4.5. Cơ cấu công suất nguồn điện toàn HTĐ Việt Nam đến cuối năm 2022 ....... 98 Hình 4.6. Tổng quy mô và tốc độ tăng sản lượng điện NLTT, giai đoạn 2018-2022 . 103 Hình 4.7. Tỷ trọng công suất NLTT trong tổng công suất toàn hệ thống (%) ............ 104 Hình 4.8. Kết quả kiểm định giả thuyết nghiên cứu (trích từ Smart PLS) .................. 116 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của nghiên cứu Hội nghị lần thứ 26 các Bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP26), Việt Nam tuyên bố “sẽ xây dựng và triển khai các biện pháp giảm phát thải khí nhà kính mạnh mẽ bằng nguồn lực của chính mình, cùng với sự hợp tác và hỗ trợ của cộng đồng quốc tế