Luận án Các nhân tố tác động đến việc áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích hướng đến tính minh bạch thông tin kế toán tại các đơn vị hành chính sự nghiệp khu vực miền trung Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH --------------------------------- LÂM THỊ MỸ YẾN CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN VIỆC ÁP DỤNG KẾ TOÁN THEO CƠ SỞ DỒN TÍCH HƯỚNG ĐẾN TÍNH MINH BẠCH THÔNG TIN KẾ TOÁN TẠI CÁC ĐƠN VỊ HÀNH CHÍNH SỰ NGHIỆP KHU VỰCMIỀN TRUNG VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH – Năm 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH --------------------------------- LÂM THỊ MỸ YẾN CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN VIỆC ÁP DỤNG KẾ TOÁN THEO CƠ SỞ DỒN TÍCH HƯỚNG ĐẾN TÍNH MINH BẠCH THÔNG TIN KẾ TOÁN TẠI CÁC ĐƠN VỊ HÀNH CHÍNH SỰ NGHIỆP KHU VỰCMIỀN TRUNG VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế Toán Mã số: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. Trần Văn Thảo 2. PGS. TS. Nguyễn Phong Nguyên TP. HỒ CHÍ MINH – Năm 2022 1LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan tất cả các nội dung trong luận án này đều do chính tôi nghiêm túc tìm hiểu, khảo sát dưới sự góp ý khoa học của hai giảng viên hướng dẫn. Các nội dung được kế thừa hay trích dẫn từ các nghiên cứu trước đều được tác giả luận án ghi nguồn đầy đủ, nguồn dữ liệu được thu thập một cách trung thực và đầy đủ; kết quả nghiên cứu của luận án được trình bày khách quan, đúng với dữ liệu thực tế. Ngoài ra, nội dung của luận án do tác giả luận án thực hiện không có sự trùng lặp với bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. TP. Hồ Chí Minh, tháng 06 năm 2022 2LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tác giả luận án xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến sự giúp đỡ, động viên của các đồng nghiệp nơi tác giả luận án đang công tác. Tiếp đến, tôi xin gửi lời cảm ơn các anh (chị) những người đã giúp tôi hoàn thành bảng khảo sát cũng như dành thời gian để giả đáp thắc mắc của tôi trong quá trình thực hiện luận án. Sau cùng, tôi xin gửi lời tri ơn chân thành đến hai giảng viên hướng dẫn khoa học với những góp ý về nội dung nghiên cứu. Những lời chia sẻ, động viên, khuyến khích của các Thầy đã giúp tôi có thêm động lực và kiến thức để hoàn thành luận án một cách tối nhất. Thông qua đó, tôi còn học hỏi được nhiều kinh nghiệm, kiến thức chuyên môn, tác phong làm việc và những điều bổ ích khác từ quý Thầy. Ngoài ra, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ba mẹ hai bên, chồng, các anh chị em trong gia đình đã hỗ trợ tôi về mặt thời gian, chăm sóc con cái và hỗ trợ tôi cả về mặt tinh thần giúp tôi có thể hoàn thành luận án một cách tốt nhất. TP. Hồ Chí Minh, tháng 06 năm 2022 3MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN........................................................................................................ 1 LỜI CẢM ƠN.............................................................................................................. 2 MỤC LỤC....................................................................................................................3 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................... 6 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU................................................................................7 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ....................................................................... 8 TÓM TẮT.................................................................................................................... 9 ABSTRACT...............................................................................................................10 PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................11 1. Lý do lựa chọn đề tài ...........................................................................................11 2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ........................................................13 3. Đối tượng nghiên cứu ..........................................................................................14 4. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................14 5. Phương pháp nghiên cứu .....................................................................................15 6. Những đóng góp mới của luận án ....................................................................... 16 7. Kết cấu của luận án ............................................................................................. 17 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC............................ 19 1.1. Giới thiệu ..........................................................................................................19 1.2. Tổng quan các nghiên cứu trên thế giới ........................................................... 19 1.2.1. Nghiên cứu các nhân tố tác động đến áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích trong khu vực công ..............................................................................................19 1.2.2. Nghiên cứu sự tác động của việc áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích đến tính minh bạch thông tin kế toán trong khu vực công ........................................29 1.3. Tổng quan các nghiên cứu ở Việt Nam............................................................32 1.3.1. Nghiên cứu các nhân tố tác động đến áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích trong khu vực công ..............................................................................................32 1.3.2. Nghiên cứu sự tác động của việc áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích đến tính minh bạch thông tin kế toán trong khu vực công ........................................34 1.4. Khe hổng nghiên cứu ...................................................................................... 34 1.5. Kết luận chương 1 ............................................................................................ 37 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT..........................................................................38 2.1. Giới thiệu ..........................................................................................................39 2.2. Tổng quan về kế toán theo cơ sở dồn tích trong khu vực công ........................39 2.2.1. Khái niệm kế toán theo cơ sở dồn tích trong khu vực công...................... 39 42.2.2. Vai trò của kế toán theo cơ sở dồn tích trong khu vực công ....................41 2.3. Tổng quan về tính minh bạch thông tin kế toán trong khu vực công...............43 2.3.1. Khái niệm minh bạch thông tin kế toán trong khu vực công ...................43 2.3.2. Vai trò của minh bạch thông tin kế toán trong khu vực công ..................44 2.4. Tổng quan về các đơn vị hành chính sự nghiệp ở Việt Nam........................... 46 2.4.1. Khái niệm đơn vị hành chính sự nghiệp ...................................................46 2.4.2. Phân loại các đơn vị hành chính sự nghiệp .............................................. 47 2.4.3. Đặc điểm hoạt động của các đơn vị hành chính sự nghiệp ......................48 2.5. Các lý thuyết nền ..............................................................................................49 2.5.1. Lý thuyết về mô hình dự phòng ................................................................49 2.5.2. Lý thuyết quản lý công mới ......................................................................54 2.5.3. Lý thuyết ủy nhiệm ................................................................................... 56 2.5.4. Lý thuyết thể chế .......................................................................................57 2.5.5. Lý thuyết bất cân xứng thông tin ..............................................................58 2.6. Các giả thuyết và mô hình nghiên cứu............................................................. 59 2.6.1. Xây dựng các giải thuyết nghiên cứu..........................................................59 2.6.2. Mô hình nghiên cứu đề xuất ..................................................................... 66 2.7. Kết luận chương 2 ............................................................................................ 67 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...................................................... 68 3.1. Giới thiệu ..........................................................................................................68 3.2. Thiết kế và quy trình nghiên cứu ......................................................................68 3.2.1. Thiết kế nghiên cứu ...................................................................................68 3.2.2. Quy trình nghiên cứu ................................................................................ 70 3.3. Tổng hợp thang đo của các khái niệm nghiên cứu ...........................................72 3.3.1. Thang đo của khái niệm “Kế toán theo cơ sở dồn tích” .......................... 72 3.3.2. Thang đo của khái niệm “Tính minh bạch thông tin kế toán” .................74 3.3.3. Thang đo của khái niệm “Thể chế chính trị” ........................................... 76 3.3.4. Thang đo của khái niệm “Hệ thống pháp lý” .......................................... 78 3.3.5. Thang đo của khái niệm “Năng lực nhân viên kế toán” ..........................81 3.3.6. Thang đo của khái niệm “Năng lực công nghệ thông tin” ......................83 3.3.7. Thang đo của khái niệm “Vai trò lãnh đạo của nhà quản lý” ................ 85 3.4. Phương pháp nghiên cứu định tính .................................................................. 88 3.4.1. Phương pháp GT....................................................................................... 88 3.4.2. Phương pháp thảo luận tay đôi ................................................................. 89 3.4.3. Khảo sát thử .............................................................................................. 93 53.5. Phương pháp nghiên cứu định lượng............................................................... 93 3.5.1. Nghiên cứu định lượng sơ bộ ................................................................... 94 3.5.2. Nghiên cứu định lượng chính thức ........................................................... 97 3.6. Kết luận chương 3 .......................................................................................... 102 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN.................................. 103 4.1. Giới thiệu ........................................................................................................103 4.2. Kết quả nghiên cứu định tính ......................................................................... 103 4.2.1. Thống kê mô tả mẫu thảo luận tay đôi ................................................... 103 4.2.2. Kết quả thảo luận tay đôi ........................................................................ 104 4.2.3. Kết quả khảo sát thử ............................................................................... 121 4.3. Kết quả nghiên cứu định lượng...................................................................... 121 4.3.1. Kết quả nghiên cứu sơ bộ ....................................................................... 121 4.3.2. Kết quả nghiên cứu chính thức ...............................................................124 4.4. Bàn luận về các kết quả nghiên cứu ............................................................... 137 4.4.1. Tổng hợp các kết quả nghiên cứu ...........................................................137 4.4.2. Bàn luận về kết quả nghiên cứu ..............................................................141 4.5. Kết luận chương 4 .......................................................................................... 153 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ CÁC HÀM Ý........................................................ 154 5.1. Giới thiệu ........................................................................................................154 5.2. Kết luận chung............................................................................................... 154 5.3. Các hàm ý.......................................................................................................155 5.3.1. Các hàm ý chính sách ............................................................................. 156 5.3.2. Các hàm ý quản trị .................................................................................. 157 5.4. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo ................................163 5.4.1. Một số hạn chế ........................................................................................ 163 5.4.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo ................................................................... 163 5.5. Kết luận chương 5 .......................................................................................... 164 KẾT LUẬN..............................................................................................................165 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ................... 166 TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................... 167 6DANHMỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt BCTC Báo cáo tài chính CFA Confirmatory Factor Analysis Phân tích nhân tố khẳng định EFA Exploratory Factor Analysis Phân tích nhân tố khám phá IPSASB International Public Sector Accounting Standards Board Ủy ban chuẩn mực kế toán công quốc tế IFAC International Federation of Accountant Liên đoàn Kế toán quốc tế IPSAS International Public Sector Accounting Standards Chuẩn mực kế toán công quốc tế NPM New Public Management Quản lý công mới NSNN Ngân sách nhà nước SEM Structural Equation Modeling Mô hình cấu trúc tuyến tính TP. HCM Thành phố Hồ Chí Minh 7DANHMỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 4.1. Kết quả thống kê mô tả mẫu thảo luận tay đôi ....................................... 103 Bảng 4.2. Kết quả tổng hợp mẫu khảo sát (n=122) .................................................122 Bảng 4.3. Kết quả tổng hợp độ tin cậy các thang đo ...............................................123 Bảng 4.4. Kết quả tổng hợp về mẫu khảo sát (n=314) ............................................125 Bảng 4.5. Tổng hợp kết quả kiểm định các thang đo (N=314) ...............................127 Bảng 4.6. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt thang đo các biến độc lập .............. 129 Bảng 4.7. Tổng hợp đánh giá thang đo các biến độc lập ........................................ 129 Bảng 4.8. Kết quả phân tích pc và pvc ......................................................................130 Bảng 4.9. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt thang đo đơn hướng ....................... 131 Bảng 4.10. Cronbach’s Alpha các thang đo đơn hướng ..........................................132 Bảng 4.11. Kết quả phân tích pc và pvc các thang đo đơn hướng ............................132 Bảng 4.12. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt mô hình đo lường tới hạn ............ 134 Bảng 4.13. Kết quả phân tích pc và pvc mô hình đo lường tới hạn ......................... 134 Bảng 4.14. Kết quả Boostrap ................................................................................... 136 Bảng 4.15. Kết quả kiểm định các giả thuyết ..........................................................136 Bảng 4.16. Tổng hợp số lượng biến quan sát sau khi thảo luận tay đôi ................. 138 Bảng 4.17. Bảng tổng hợp biến quan sát sau nghiên cứu định lượng .....................140 Bảng 5.1. Vị trí tác động của các nhân tố ................................................................155 8DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Hình 2.1. Mô hình nghiên cứu đề xuất ...................................................................... 66 Hình 4.2. Kết quả CFA đơn hướng ..........................................................................131 Hình 4.3. Kết quả CFA mô hình đo lương tới hạn ..................................................133 Hình 4.4. CFA mô hình cấu trúc tuyến tính ............................................................ 135 Sơ đồ 3.1. Sơ đồ quy trình nghiên cứu của luận án ...................................................72 9TÓM TẮT Khi nói đến việc cải thiện quản lý tài chính công không thể không nhắc đến áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích, điều này làm cho việc vận dụng IPSAS hiệu quả và hữu ích hướng tới thông tin kế toán ngày càng chất lượng và minh bạch hơn. Với những đặc thù của các đơn vị hành chính sự nghiệp khu vực miền Trung Việt Nam như đặc điểm kinh tế xã hội, thiếu nguồn nhân lực, công nghệ thông tin,đã gặp nhiều khó khăn và thách thức trong áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích hướng đến tính minh bạch thông tin kế toán. Với mục tiêu xác định và đo lường các nhân tố tác động đến việc áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích hướng đến tính minh bạch thông tin kế toán tại các đơn vị này, phương pháp nghiên cứu hỗn hợp được thực hiện thông qua các công cụ như nghiên cứu tài liệu, thảo luận tay đôi với chuyên gia, khảo sát sơ bộ với 122 mẫu và khảo sát chính thức với 314 mẫu là các đơn vị hành chính sự nghiệp khu vực miền Trung, phân tích dữ liệu bằng SPSS, AMOS; luận án đã xác định được 5 yếu tố có tác động cùng chiều đến áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích bao gồm thể chế chính trị, hệ thống pháp lý, năng lực nhân viên kế toán, năng lực công nghệ thông tin và vai trò lãnh đạo của nhà quản lý; đồng thời việc áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích cũng có tác động đến tính minh bạch thông tin kế toán. Bên cạnh đó, luận án còn thực hiện phân tích mặt hạn chế của các yếu tố này từ thực trạng nhằm đáp ứng mục tiêu chung của luận án là giúp cho các nhà nghiên cứu và các nhà quản lý có cơ sở để hoàn thiện mô hình nghiên cứu và kiểm soát được những khó khăn, thách thức trong quá trình áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích hướng đến tính minh bạch thông tin kế toán. Kết quả nghiên cứu của luận án đã có những đóng góp quan trọng về lý luận và thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả của việc áp dụng kế toán theo cơ sở dồn tích, chất lượng và tính minh bạch của thông tin kế toán tại các đơn vị hành chính sự nghiệp ở khu vực miền Trung Việt Nam. Mặc dù có sự đầu tư thời gian và công sức nhưng luận án không tránh khỏi những hạn chế, điều này cũng được tác giả luận án đề cập đến và có những định hướng cho các nghiên cứu tiếp theo. Từ khóa: Kế toán theo cơ sở dồn tích, minh bạch thông tin kế toán, thể chế chính trị, hệ thống pháp lý, năng lực nhân viên kế toán, năng lực công nghệ thông tin, vai trò lãnh đạo. 10 ABSTRACT When it comes to improving public financial management, it is impossible not to mention accrual accounting reform, which can make IPSAS more useful in government accounting towards transparency of accounting information in the public sector. With the characteristics of administrative and non-business units in the central region of Vietnam such as economic characteristics, lack of human resources, etc.; many difficulties and challenges have been encountered in the application process. accounting on the accrual basis towards transparency of accounting information. To identify and measure the factors affecting the application of accrual accounting towards the transparency of accounting information at these units, the mixed research method was carried out through tools such as document research, hand-to-hand discussion, a preliminary survey with 122 samples, and a formal survey with 314 samples of regional administrative and non-business units of Central of Vietnam, analyzed data by SPSS, AMOS.The thesis has identified 5 factors that have a positive impact on the application of accrual accounting including political institutions, legal system, the capacity of accountants, the capacity of information technology, and the leadership role of managers; at the same time, the application of the accrual basis of accounting also has an impact on the transparency of accounting information. In addition, the thesis examines the limitations of these components in real-world situations to achieve the general objective purpose, which is to provide academics andmanagers with a foundation onwhich to improve the research model and control the obstacles