Luận án Các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ thuế của các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn tỉnh Đồng Nai

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH LÊ THU THỦY CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TUÂN THỦ THUẾ CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH - THÁNG 12 NĂM 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH LÊ THU THỦY CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TUÂN THỦ THUẾ CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI LUẬN ÁN TIẾN SĨ Chuyên ngành: Tài chính – Ngân hàng MÃ SỐ: 9 34 02 01 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. NGUYỄN NGỌC THẠCH TP. HỒ CHÍ MINH - THÁNG 12 NĂM 2022 i LỜI CAM ĐOAN Luận án này chưa từng được trình nộp để lấy học vị Tiến sĩ tại bất cứ một cơ sở đào tạo nào. Luận án này là công trình nghiên cứu riêng của tác giả, kết quả nghiên cứu là trung thực, trong đó không có các nội dung đã được công bố trước đây hoặc các nội dung do người khác thực hiện ngoại trừ các trích dẫn được dẫn nguồn đầy đủ trong luận án. TP. HCM, ngày 06 tháng 12 năm 2022 Lê Thu Thủy ii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin chân thành cảm ơn đến Ban giám hiệu, quý thầy cô, đặc biệt là quý thầy cô trực tiếp giảng dạy lớp nghiên cứu sinh K24 đã nhiệt tình giảng dạy, truyền đạt kinh nghiệm và hỗ trợ cho tác giả trong suốt thời gian theo học tại Trường. Tác giả xin bày tỏ lời cảm ơn và lòng kính trọng tới giảng viên hướng dẫn khoa học Thầy PGS. TSKH. Nguyễn Ngọc Thạch đã rất tâm huyết ủng hộ, động viên, khuyến khích và chỉ dẫn tận tình cho tác giả thực hiện và hoàn thành luận án này. Tác giả cũng bày tỏ lời cảm ơn đến Ban lãnh đạo và cán bộ tại các Chi cục thuế tỉnh Đồng Nai, các cán bộ, công chức đã tham gia trả lời phỏng vấn, khảo sát của tác giả. Tác giả cũng cảm ơn gia đình, bạn bè đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả hoàn thành luận án. Tác giả dù đã hết sức nỗ lực nhưng luận án chắc chắn không thể tránh được những khiếm khuyết, rất mong nhận đươc những ý kiến đóng góp chân thành của Quý Thầy Cô và bạn bè. Trân trọng cảm ơn! TP. HCM, ngày 06 tháng 12 năm 2022 Tác giả Lê Thu Thủy iii TÓM TẮT LUẬN ÁN Tuân thủ thuế luôn là vấn đề được các nhà hoạch định chính sách, các nhà kinh tế, các nhà nghiên cứu và các nhà quản lý rất quan tâm. Tuân thủ thuế đã có không ít các công trình nghiên cứu trong nước và nước ngoài tập trung xem xét các khía cạnh lý luận và thực tiễn. Đặc biệt trong bối cảnh đại dịch Covid-19 tác động mạnh đến hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Để gia tăng sự tuân thủ thuế của doanh nghiệp là một trong những vấn đề lớn và quan trọng nhất trong lĩnh vực thuế mà ngành thuế quan tâm, luôn hoàn thiện và nâng cao hiệu quả quản lý thuế. Với những vấn đề trình bày ở trên, tác giả tiến hành nghiên cứu đề tài với tên “Các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ thuế của các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn tỉnh Đồng Nai”. Luận án đã xây dựng quy trình nghiên cứu được thực hiện thông qua 10 bước trong đó hàm chứa hai phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng. Nghiên cứu định tính là tham khảo các nghiên cứu trong và ngoài nước trước đó có liên quan tới vấn đề nghiên cứu. Kế đến, tác giả nghiên cứu định lượng được tiến hành thiết kế thang đo cho bảng câu hỏi nghiên cứu, diễn đạt và mã hoá lại thang đo, thu thập và phân tích dữ liệu của 1,000 người nộp thuế (1,000 doanh nghiệp nhỏ và vừa) tại 5 Chi cục thuế trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. Tác giả tiến hành kiểm định độ tin cậy của các thang đo bằng hệ số Cronbach Alpha, phân tích EFA. Đồng thời phân tích mối quan hệ giữa các biến độc lập và biến phụ thuộc. Các thang đo và mô hình đều phù hợp để đưa vào kiểm định giả thuyết. Kết quả phân tích nhân tố khẳng định và mô hình cấu trúc cho thấy các chỉ số đạt yêu cầu. Các chỉ số bao gồm: chi bình phương điều chỉnh theo bậc tự do (CMIN/df), chỉ số thích hợp so sánh CFI, chỉ số TLI và chỉ số RMSEA đạt yêu cầu và 8/8 giả thuyết nghiên cứu được ủng hộ với mức ý nghĩa là 5 %. Luận án đã đề xuất hàm ý chính sách gồm 8 nhóm khuyến nghị mà ngành thuế cũng như doanh nghiệp cần ưu tiên thực hiện, bao gồm: Chính sách thuế, kinh tế, cảm nhận chất lượng dịch vụ thuế, sự quản lý của cơ quan thuế, cấu trúc hệ thống thuế, ngành nghề kinh doanh, xã hội và đặc điểm của doanh nghiệp. Với những hàm ý chính sách này góp phần nâng cao tính tuân thủ thuế của các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn tỉnh Đồng Nai trong thời gian tới. Từ khóa: Thuế, tuân thủ thuế, chính sách thuế, doanh nghiệp nhỏ và vừa. iv ABSTRACT Increasing the tax compliance of businesses is one of the most significant and essential issues in the tax field that the tax industry cares about, constantly perfecting and improving the efficiency of tax administration. Tax compliance has always been the great interest to policymakers, economists, researchers, and managers. Tax compliance has had many domestic and foreign studies focusing on theoretical and practical aspects, especially in the context of the Covid-19 pandemic's strong impact on business activities. The dissertation has built a research process carried out through 10 steps, containing two methods of qualitative and quantitative research. Qualitative research references previous domestic and foreign studies related to the research problem. With the abovementioned issues, the author researches the topic "Factors affecting tax compliance of small and medium enterprises in Dong Nai province". Next, the quantitative research author conducted to design a scale for the research questionnaire, interpreted and re-coded the scale, and collected and analyzed data of 1,000 taxpayers (1,000 small and medium enterprises) at five Tax Departments in Dong Nai province. The scales and models are suitable for hypothesis testing. The author tested the reliability of the rankings by Cronbach Alpha and EFA analysis. Also, analyze the relationship between independent and dependent variables. The confirmatory factor analysis results and the structural model show that the indicators meet the requirements. Indicators include chi-squared adjusted for degrees of freedom (CMIN/df), CFI comparative fitness index, satisfactory TLI and RMSEA index, and 8/8 supported research hypotheses at a significance level of 5%. The dissertation has proposed policy implications, including 8 groups of recommendations that the tax industry and businesses need to prioritize: Tax policy, economy, perception of tax service quality, the management of tax agencies, tax system structure, business type, society, and characteristics of enterprises. These policy implications will improve the tax compliance of small and medium enterprises in Dong Nai province in the coming time. Keywords: Tax, tax compliance, tax policy, small and medium enterprises. v MỤC LỤC Trang Lời cam đoan Lời cảm ơn Tóm tắt luận án Danh mục từ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ............................... 1 1.1 Lý do chọn đề tài ............................................................................................ 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................... 4 1.2.1 Mục tiêu chung .................................................................................... 4 1.2.2 Mục tiêu cụ thể .................................................................................... 4 1.3 Câu hỏi nghiên cứu ......................................................................................... 5 1.4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 5 1.4.1 Đối tượng nghiên cứu .......................................................................... 5 1.4.2 Phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 5 1.5 Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 6 1.6 Đóng góp mới của đề tài ................................................................................ 7 1.6.1 Đóng góp về mặt học thuật .................................................................... 7 1.6.2 Đóng góp về mặt thực tiễn chính sách ................................................... 7 1.7 Bố cục của đề tài ............................................................................................. 8 Tóm tắt chương 1 ........................................................................................... 8 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ................ 9 2.1 Các lý thuyết nền tảng ..................................................................................... 9 2.1.1 Lý thuyết hành vi tuân thủ thuế ............................................................. 9 2.1.2 Lý thuyết hành vi không tuân thủ thuế ................................................ 11 2.1.3 Lý thuyết tâm lý hành vi phổ biến ....................................................... 13 2.1.4 Lý thuyết răn đe hoặc mô hình răn đe kinh tế ..................................... 14 2.1.5 Lý thuyết triển vọng ............................................................................. 15 2.2 Các khái niệm liên quan đến tuân thủ thuế của doanh nghiệp nhỏ và vừa .... 15 vi 2.2.1 Khái niệm thuế ..................................................................................... 15 2.2.2 Khái niệm về tuân thủ thuế .................................................................. 18 2.2.3 Khái niệm về doanh nghiệp nhỏ và vừa ............................................... 22 2.3 Phân loại, quy trình và các tiêu chí đánh giá tuân thủ thuế ............................ 24 2.3.1 Phân loại tuân thủ thuế ......................................................................... 24 2.3.2 Quy trình tuân thủ thuế của doanh nghiệp nhỏ và vừa ........................ 27 2.3.3 Các tiêu chí đánh giá tính tuân thủ thuế của doanh nghiệp ................. 29 2.4 Các yếu tố tác động đến tuân thủ thuế của doanh nghiệp nhỏ và vừa ............ 32 2.4.1 Yếu tố ngành nghề kinh doanh ......................................................... 32 2.4.2 Yếu tố kinh tế ..................................................................................... 32 2.4.3 Yếu tố xã hội ...................................................................................... 33 2.4.4 Yếu tố chính sách thuế ...................................................................... 34 2.4.5 Yếu tố sự quản lý của cơ quan thuế ................................................. 35 2.4.6 Yếu tố đặc điểm của doanh nghiệp .................................................. 36 2.4.7 Cảm nhận chất lượng dịch vụ thuế .................................................. 37 2.4.8 Cấu trúc hệ thống thuế ...................................................................... 38 2.5 Lược khảo các công trình nghiên cứu liên quan ....................................... 39 2.5.1 Các công trình nghiên cứu nước ngoài ................................................ 39 2.5.2 Các công trình nghiên cứu trong nước ................................................. 43 2.6 Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................... 47 2.7 Mô hình nghiên cứu đề xuất ........................................................................... 49 2.7.1 Cơ sở xây dựng mô hình nghiên cứu ................................................... 49 2.7.2 Các giả thuyết nghiên cứu ................................................................ 50 2.7.3 Mô hình nghiên cứu đề xuất ............................................................. 56 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................ 58 3.1 Quy trình nghiên cứu ...................................................................................... 58 3.2 Nghiên cứu định tính ...................................................................................... 61 3.2.1 Kết quả nghiên cứu định tính .............................................................. 61 3.2.2 Kết quả thảo luận nhóm ...................................................................... 66 3.2.3 Thiết kế bảng câu hỏi ........................................................................... 68 3.2.4 Kết quả kiểm định thang đo thông qua định lượng sơ bộ .................... 68 vii 3.2.5 Phân tích nhân tố khám phá (EFA) ...................................................... 74 3.3 Nghiên cứu định lượng chính thức ................................................................. 76 3.3.1 Khái quát về nghiên cứu chính thức .................................................... 76 3.3.2 Thu thập dữ liệu ................................................................................... 78 3.3.3 Phương pháp xử lý số liệu ................................................................... 78 Tóm tắt chương 3 ......................................................................................... 81 CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ......................... 82 4.1 Phân tích thực trạng về tuân thủ thuế của các doanh nghiệp .......................... 82 4.1.1 Giới thiệu tổng quan về tỉnh Đồng Nai ................................................ 82 4.1.2 Thực trạng về tuân thủ thuế của các doanh nghiệp nhỏ và vừa ........... 87 4.2 Kết quả nghiên cứu .......................................................................................... 90 4.2.1 Thống kê mô tả đối tượng phỏng vấn .................................................. 90 4.2.2 Đánh giá độ tin cậy Cronbach’s Alpha ................................................ 95 4.2.3 Phân tích nhân tố khám phá (EFA) và nhân tố khẳng định (CFA) .... 100 4.2.4 Phân tích mô hình cấu trúc SEM ....................................................... 109 4.2.5 Phân tích phương sai ANOVA .......................................................... 113 4.2.6 Kiểm định sự khác biệt giữa các nhóm (T test) theo giới tính........... 115 4.3 Thảo luận kết quả nghiên cứu ....................................................................... 115 Tóm tắt chương 4 ....................................................................................... 120 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ............................... 121 5.1 Kết luận ......................................................................................................... 121 5.2 Hàm ý chính sách .......................................................................................... 123 5.2.1 Định hướng phát triển hệ thống thuế đến năm 2030.......................... 123 5.2.2 Hàm ý chính sách về chính sách thuế ................................................ 126 5.2.3 Hàm ý chính sách về yếu tố kinh tế ................................................... 128 5.2.4 Hàm ý chính sách về cảm nhận chất lượng dịch vụ thuế ................... 130 5.2.5 Hàm ý chính sách về sự quản lý của cơ quan thuế ............................ 132 5.2.6 Hàm ý chính sách về cấu trúc hệ thống thuế ..................................... 134 5.2.7 Hàm ý chính sách về ngành nghề kinh doanh.................................... 136 5.2.8 Hàm ý chính sách về yếu tố xã hội .................................................... 138 5.2.9 Hàm ý chính sách về đặc điểm của doanh nghiệp ..................................... 140 viii 5.3 Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo .............................. 142 5.3.1 Hạn chế của nghiên cứu ..................................................................... 142 5.3.2 Hướng nghiên cứu tiếp theo ............................................................... 143 Tóm tắt chương 5 ....................................................................................... 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ i PHỤ LỤC ............................................................................................................ v-xxx ix DANH SÁCH CÁC CHỮ VIẾT TẮT Kí hiệu Tiếng Việt Tiếng Anh ANOVA Phân tích phương sai Analysis of variance CLDV Cảm nhận chất lượng dịch vụ thuế Feel the quality of tax service CST Chính sách thuế Policy of tax DDDN Đặc điểm của doanh nghiệp Characteristics of the business DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa Small and medium enterprise EFA Phân tích nhân tố khám phá Exploratory factor analysis FL Nhân tố tải Factor loading HTT Cấu trúc hệ thống thuế The structure of the tax system KMO Hệ số KMO Kaiser - Meyer – Olkin KT Kinh tế Economy NNKD Ngành nghề kinh doanh Business type NSNN Ngân sách nhà nước State budget QLT Sự quản lý của cơ quan thuế The management of the tax authorities SEM Mô hình cấu trúc tuyến tính Structural equation model Sig. Mức ý nghĩa Significant SPSS Phần mềm thống kê trong khoa học xã hội Statistic Package for Social Sciences TTT Tuân thủ thuế Tax compliance XH Xã hội Society x DANH SÁCH CÁC BẢNG Bảng 2.1: Mô tả các cách tiếp cận khác nhau về tuân thủ thuế ............................... 21 Bảng 2.2: Tổng hợp các nghiên cứu liên quan đến tuân thủ thuế ...................... 49 Bảng 3.1: Bảng thể hiện kết quả thảo luận 30 nhà quản lý liên quan đến thuế ....... 61 Bảng 3.2: Kết quả nghiên cứu định tính có điều chỉnh ............................................ 62 Bảng 3.3: Cronbach’s Alpha của yếu tố ngành nghề kinh doanh ............................ 69 Bảng 3.4: Cronbach’s Alpha của yếu tố kinh tế ...................................................... 69 Bảng 3.5: Cronbach’s Alpha của yếu tố xã hội........................................................ 70 Bảng 3.6: Cronbach’s Alpha của yếu tố chính sách thuế ........................................ 70 Bảng 3.7: Cronbach’s Alpha của yếu tố sự quản lý của cơ quan thuế ..................... 71 Bảng 3.8: Cronbach’s Alpha của yếu tố đặc điểm của doanh nghiệp...................... 71 Bảng 3.9: Cronbach’s Alpha của cảm nhận chất lượng dịch vụ thuế ...................... 72 Bảng 3.10: Cronbach’s Alpha của yếu tố cấu trúc hệ thống thuế ............................ 73 Bảng 3.11: Cronbach’s Alpha của yếu tố tuân thủ thuế .......................................... 73 Bảng 3.12: Kết quả về chỉ số KMO and Bartlett's Test ........................................... 74 Bảng 3.13: Kết quả về phương sai trích các nhân tố ............................................... 74 Bảng 3.14: Bảng ma trận hệ số tải nhân tố .............................................................. 75 Bảng 4.1: Cơ cấu mẫu theo đối tượng trả lời ........................................................... 90 Bảng 4.2: Cơ cấu mẫu theo giới tính ....................................................................... 90 Bảng 4.3: Cơ cấu mẫu theo tình trạng lĩnh vực hoạt động ...................................... 91 Bảng 4.4: Cơ cấu mẫu theo độ tuổi .......................................................................... 91 Bảng 4.5: Cơ cấu mẫu theo số vốn đăng ký doanh nghiệp ...................................... 92 Bảng 4.6: Cơ cấu mẫu theo doanh thu ..................................................................... 92 Bảng 4.7: Cơ cấu mẫu theo thời gian đóng thuế ...................................................... 93 Bảng 4.8: Thống kê mô tả mẫu về tuân thủ thuế ..................................................... 93 Bảng 4.9: Thống kê mô tả mẫu về các yếu tố tác động đến tuân thủ thuế............... 94 Bảng 4.10: Cronbach’s Alpha của yếu tố ngành nghề kinh doanh .......................... 95 Bảng 4.11: Cronbach’s Alpha của yếu tố kinh tế .................................................... 95 Bảng 4.12: Cronbach’s Alpha